Йәй – витаминдарға бай йәшелсә, еләк-емеште генә түгел, шифалы дарыу үләндәрен йыйыу өсөн дә уңайлы миҙгел. Улар тап ошо осорҙа файҙалы матдәләргә тулылана, шуға күрә дарыуханаларҙан химиялы дарыуҙар һатып алғансы, ваҡытын белеп, тыуған еребеҙҙә үҫкән шифалы үләндәрҙе йыйып дауаланыу – иң уңайлыһы. Хәҙерге заманда үләндәр менән дауалаусылар ҙа, уларға мөрәжәғәт итеүселәр ҙә арта бара. Берәүҙәр үҙҙәре белгән дарыу үләндәрен ҡышҡылыҡҡа киптерә, икенселәр китаптарҙан уҡып, уларҙы өйрәнергә тырыша. Әнисә Ҡолғонинаның да үләндәргә мөрәжәғәт итеүе сараһыҙлыҡтан килеп сыға, тиһәң дә була. Алты йәшлек малайы дауаханала ятҡанда тәненә ниндәйҙер һыҙлауыҡ сыға. Төрлөсә дауалауға ҡарамаҫтан, ул бөтмәй. Табиптар ҙа аныҡ ҡына сәбәбен әйтә алмай. Мәктәп йылдарында биология, медицина менән ҡыҙыҡһынған Әнисә Дамир ҡыҙы үҙе лә төрлө мәғлүмәттәр аша был сирҙең ҡайҙан килеп сығыуы, нисек дауаланыу хаҡында танышырға тотона. Кемдер “ҡайҙалыр бер мәрйә әбей үләндәр менән дауалай, шуға барып ҡараһаңсы” тип кәңәш бирә. Уны эҙләп таба, хәлен аңлатып бирә. Бер аҙ тыңлап торғас, әбей уның усына үлән һала ла шуны эсерергә ҡуша. Рим Әхмәтовтың китабын ҡарап, уның ағыулы үлән икәнлеген белгәс, уны файҙаланмай һәм яйлап үҙе шифалы үләндәрҙе өйрәнә, уларҙы йыйып киптерә һәм ҡуллана башлай. Иртә яҙҙан көҙгә тиклем (сөнки һәр үләнде йыйыуҙың үҙ ваҡыты бар) төрлө шифалы үҫемлектәр йыйып киптерә һәм махсус һауыттарға һала бара. Һораусыларға һатып та ебәрә, төрлө сирҙән интегеүселәр, уны эҙләп килеп, үләндәрен алып китә. – Малайымды дауалап, аяҡҡа баҫтырҙым, шунан бирле бер ниндәй дарыу һатып алмайбыҙ, өйҙә үлән сәйҙәрен генә эсәбеҙ, – тип әңгәмәне дауам итте Әнисә Дамир ҡыҙы. – Шифалы үләндәр менән дауаланыу оҙайлы йылдар талап итә. Уны бер-ике эстең дә шуның менән сирең бөтөп китте түгел. Күптәр шулай уйлап тәрән яңылыша. Икенсенән, уларҙы белеп, сама менән ҡулланыу зарур. Ҡайһы бер үләндәрҙең дарыу, икенселәренең ағыу икәнлеген дә оноторға ярамай. Һәр нәмәлә сама кәрәк. Өсөнсөнән, һәр үләнде йыйыу тәртибе бар: ҡайһыларын – иртәнсәк, икенселәрен төштән һуң өҙөргә кәңәш ителә. Иң мөһиме – уларҙы дөрөҫ киптереү зарур. Күптәр бөтәһен дә бергә ҡушып киптерә, улай итергә ярамай, сөнки һәр үләндең үҙ тәғәйенләнеше, ҡайһы бер үләнде икенсе үҫемлек менән ҡатнаштырырға ярамай, дарыу урынына ағыу барлыҡҡа килеүе лә ихтимал. Әнисә Ҡолғонина йыйған шифалы үләндәр араһында күптәргә яҡшы таныш булған мәтрүшкә, кейәү үләне, һары мәтрүшкә, йүкә сәскәһе, туҡранбаш, андыҙ, кәзә һаҡалы кеүек үҫемлектәр бар. Мәҫәлән, сейә ботаҡтарын иртә яҙҙа йыйып, киптереп эсһәң, бөйөр эшмәкәрлеге өсөн бигерәк тә ҙур дауа булыуын күптәр белмәйҙер әле. Әлморондоң тамырын ҡаҙып, уны таҙартып, ваҡ ҡына итеп турап файҙаланһаң, организмдағы ваҡ таштарҙан таҙаланырға мөмкин. Ә бына яҙ һыу-йылға буйҙарында, болонлоҡтарҙа үҫкән кәзә һаҡалында С витаминының күп булыуын, уны антибиотик булараҡ ҡулланырға мөмкин икәнлеген мин дә тәүге тапҡыр ишеттем. Йүткергәндә лә, температура күтәрелгәндә лә уны ҡайнатып, төнәтмәһен эсеү бик файҙалы икән. Сәйҙәргә килгәндә, Әнисә Дамир ҡыҙы төрлө үләндәрҙе үҙе йыйып, уларҙы киптереп әҙерләй. Бигерәк тә боланут үләненән сәй яһарға яратабыҙ, ти. Шулай уҡ үләнде ҡара сәйгә ҡушып эскәнгә ҡарағанда, уны айырым ҡулланыу күпкә файҙалыраҡ икән. Һәр беребеҙ – тәбиғәт балаһы, шуға күрә тәбиғәт ҡосағында үҫкән шифалы үләндәрҙең файҙаһы күпкә юғарыраҡ. Ҡайҙалыр Алтай тауҙарында, сит илдәрҙә үҫкән, беҙ ғүмерҙә лә белмәгән үлән сәйҙәрен эскәнсе, аяҡ аҫтында тапап йөрөгән шифалы үләндәрҙе йый ҙа рәхәтләнеп файҙалан. Үҙең дә һау булырһың, тирә-яғыңды ла сихәтләндерерһең. Автор фотоһы