Атыш шарлауығы – Айһылыуҙың күҙ йәшенән барлыҡҡа килгән

Архангель районының Тирәкле ауылы мәктәбе уҡытыусыһы Гөлнара Фәйрүзова экология-биология түңәрәге лә алып бара. Уның тыуған яҡҡа булған һөйөүе, ҡыҙыҡһыныуы гел эҙләнеүгә әйҙәй. “Атыш” шарлауығына күптән барырға хыяллана инем. Бында мин етенсе класта уҡығанда булғайным. Юл ныҡ ауыр булды. Икенсе юлдан ете километр атлап барған инек. Өс көнлөк поход булғайны. Был матур урынды йәнә күрге килгәйне. Минең тағы ла бер хыялым – үҙемдең балаларҙы һәм уҡыусыларҙы алып барғым килә. Шуға тәүҙә был юлды үҙем үтергә булдым. Августҡа походты планлаштырып та ҡуйҙыҡ. Матур ерҙәр. Ҡырағай урман. Көс-дәрт алдыҡ, тынысландыҡ. Шарлауыҡтың тауышы тынысландыра. Һыуы һалҡын 5 – 7 градус ҡына. Хатта эҫе көндә лә һыуыҡ. Был шарлауыҡтың бар гүзәллеген тойор өсөн уны күрергә кәрәк. Уҡыусыларымды Ғафури районынан, Архангель районының боҙ мәмерйәһенә йыл һайын алып барам. Балаларҙа был походтар оло иҫтәлек булып һаҡлана, - ти Гөлнара Фәйрүзова. Атыш шарлауығы – Урал буйында урынлашҡан берҙән-бер геоморфологик тәбиғәт һәйкәле. Был шарлауыҡ тураһында П. Паллас һәм И. Лепехиндың фәнни эштәрендә мәғлүмәт бар. Уның бейеклеге 4 метрҙан ашыу, киңлеге 6 метрға етә. Ә тәрәнлеге 10 метрҙан ашыу. Атыш шарлауығы тураһында был легенданы 1964 йылда Архангель районының Ҡарайғайлы ауылында йәшәгән Мостай Мостафиндан яҙып алғандар. “Борон-борон заманда, Инйәр йылғаһы буйындағы Ассы ауылында Тамаҡ исемле батыр йәшәгән. Уның һөйгән йәрен уҫал дейеү, Селәүсен тигән аждаһа урлаған. Селәүсен Урал-батырҙан еңелгән Аждаһының туғаны булған. Тамаҡ егеттәр араһында иң көслөләрҙән һыналған, гел алдан йөрөгән. Көслө, отҡор булған. Айыу алырға яңғыҙы сыҡҡан. Уҡ менән януарҙарҙың күҙенә генә тейгән. Селәүсен Тамаҡтың һөйгәнен бейек тау башындағы мәмерйәгә, кеше аяғы баҫмаған ергә йәшергән. Ауыл халҡы ямғырҙы яратҡан Селәүсендең һөжүмдәренән ялҡа, бары тик ҡоролоҡ йылдарында ғына бер аҙ тын алып ҡала. Тамаҡ дейеүҙе дөмөктөрөргә, кәләше Айһылыуҙы ҡотҡарырға була. Еңел генә кәмәһенә имәндән эшләнгән суҡмарын һала, уҡ-һаҙағын, Ассы буйындағы шишмәләрҙең шифалы һыуын алып Инйәргә төшә. Ауыл халҡы барыһы ла ҡыйыу Тамаҡты оҙатырға сыға. Көн ағаһын төн ағып, егет үҙе белгән урында уҡ-һаҙаҡ эшләргә туҡтай. Өс көн ул ошо эш менән шөғөлләнә. Ерктән эшләнгән ауыр уҡтар ғына аждаһының ҡалын тиреһен үтеп инә аласағын аңлай егет. Ләмәҙе йылғаһында урынлашҡан аждаһа мәмерйәһенә барып етә. Ямғыр аждаһаһына ҡара болоттар Тамаҡтың яҡынлашыуын хәбәр итеп ҡуя. Аждаһа мәмерйә ауыҙҙарын таштар менән ябып ҡуя. Тамаҡ аждаһаның ояһына яҡынлашҡан һайын ямғыр көсәйә, йәшен уйнай, һыу күтәрелә. Әммә сая батыр бирешмәй, таштан ташҡа ырғып, йә йөҙөп, йә һыуҙы кисеп аждаһаға яҡынлаша. Әҙерләгән уҡтарын уға ата башлай. Ни күҙе менән күрһен, уның яраһынан ҡан түгел, ямғыр һыуы аға икән. Аждаһаны суҡмары менән дөмбәҫләй, тик яуыздың көсө бөтмәй, киреһенсә ажарлана ғына. Селәүсен көстө ямғыр һыуы менән йәшендән ала икән. Өс көн, өс төн ажарланып һуғышалар. Батырҙың көсө бөтә башлай. Шул саҡ үҙе менән шишмә һыуын алғаны иҫенә төшөп, Тамаҡ шул һыуҙы аждаһаға бөркә. Ассы һыуы аждаһының тәнен әсеттерә башлай. Шул саҡ Тамаҡ һуҡҡан һәр ағзаһы өҙөлөп, шишмәгә әүерелә. Шуға ла Ләмәҙе менән Инйәр йылғалары араһында төрлө шишмәләр күп тигән легенда йәшәй. Аждаһаны еңгәс, Тамаҡ Айһылыуҙы эҙләргә китә. Селәүсен һылыуҙы йәшергән ерҙе табып, ҡыҙҙы ҡотҡара батыр. Айһылыу быға бик шатлана, ҡыуанысынан илап ебәрә. Уның күҙ йәштәре Атыш шарлауығына әүерелә, ә уның артындағы ҡая Йәш-күҙташ тип атала башлай”. Фотолар Гөлнара Фәйрүзованың шәхси архивынан алынды.