Նկարչի քնարերգական զգացողությունը ի հայտ է գալիս գեղանկարչության տարբեր ժանրերում, իսկ ամենից առավել այն դրսևորվում է բնանկարի մեջ: Արվեստագետը բնության բանաստեղծական տեսարանները վերարտադրելու ընթացքում լայն հնարավորություններ ունի բացահայտելու իր հոգու տվայտանքները, դրսևորելու իր անհատականությունը:
Բնանկարը հայ նկարչության մեջ զարգացում է ունեցել և ունի այսօր. նա ունի իր որոշակի ազգային դեմքը, երփնագրի բարձր կուլտուրան:
Սկսած երեսնական թվականներից, մեր մեծատաղանդ ավագ սերնդի վարպետների հետ ցուցահանդեսում սկսեցին հանդես գալ այսօրվա մեր միջին սերնդի մի շարք նկարիչներ, որոնք նոր լիցք հաղորդեցին այդ ժանրին, նոր ուղիներ նշեցին: Նրանք կարողացան հայրենի բնության հոյակապ տեսարանները ներկայացնել թե´ Սովետական Միության և թե´ արտասահմանյան մի շարք երկրների բազմաթիվ ցուցահանդեսներում: Ռեալիստական ստեղծագործական մեթոդը, մեկնաբանման անկեղծությունն ու պարզությունը, հայրենասիրական ոգին այդ նկարիչների արվեստը հարազատ ու սիրելի են դարձրել աշխատավորությանը:
Միջին սերնդի նկարիչների առաջին շարքում է շարունակ գործել ժողովրդական նկարիչ Խաչատուր Եսայանը, որի վաթսունամյակի առթիվ նկարիչների տանը բացվել է նրա ստեղծագործությունների անհատական ցուցահանդեսը:
Լինելով գերազանցապես բնանկարիչ, Եսայանը նախապատվությունը տալիս է կամերային բնույթի կտավներին: Ցուցադրված գործերը մեծ չափերի չեն, նրանք նպատակ չունեն շշմեցնելու դիտողին իրենց մեծությամբ ու կատարման արտասովոր եղանակով: Նկարիչն իր ասելիքը ներկայացնում է ընդհանրացրած, սակայն կոնկրետ միջավայրի հետ կապակցված մոտիվներով:
Խաչատուր Եսայանի նկարները մեկնաբանման կարիք չունեն, դրանք պարզ և ընդունելի են յուրաքանչյուր դիտողի համար: Այս կարողությունը ձեռք է բերված երկարատև աշխատանքի և կայուն համոզմունքների շնորհիվ: Նկարիչը համոզված է, որ կերպավորման ռեալիստական մեթոդը հնարավորություն է ընձեռում արտահայտելու իրեն հուզող խնդիրները առանց պայմանականության ու դեֆորմացիայի: Ներկայումս որոշ տեսաբաններ ձգտում են ապացուցել, որ կարևորը նկարչության մեջ ձևի կերպավորման արտասովոր հնարանքներն են, որոնք, սակայն, կարող են բոլորովին չընկալվել դիտողի կողմից. նրանց կարծիքով, նկարիչը ամեն գնով պետք է ձգտի ցուցադրել իր անհատականությունը. իսկ թե ստացված գործը որքանով հասկանալի կլինի, դա կարևոր չէ: Եսայանը չի ձգտում բացառիկության, նա նախապատվությունը տալիս է բանաստեղծական ապրումների արտահայտության այնպիսի միջոցների, որոնք հարազատ են մարդկանց: Նրա կտավներն ասես շնչում են, վրձնված են ազատ ու սահուն, թարմ ու հնչեղ գունային նրբերանգներով:
Որպես հմուտ բնանկարիչ, նա անկաշկանդ է իր ընտրած մոտիվների մեջ: Նկարի համար նա ընտրում է բնության ամենաբնորոշ կողմերը, նրա հարազատությունը ընդգծող գույները և ձևերը: Նա նկարում է արագ, ինչպես ասում են` մեկ շնչով և գիտե ժամանակին վրձինները իր տեղը դնել: Այս ընդունակության շնորհիվ նա կարողացել է բազմաթիվ էտյուդներ կատարել արտասահմանյան իր ուղևորությունների ժամանակ: Փարիզի, Լոնդոնի, Հռոմի, Վենետիկի տեսարժան վայրերը պատկերող փոքր կտավները շատ հրապուրիչ են:
Խ.Եսայանը եղել է Հայաստանի համարյա բոլոր շրջաններում և մեծ ներշնչանքով վերարտադրել մեր հնադարյան հոյակապ հուշարձանները:
Ահա <<Լռություն>> բնանկարը, որը ներկայացնում է լուռ ու մենավոր Սաղմոսավանքը Արարատի ֆոնի վրա: Նրա սիլուետը ազդու է, գունեղ: Հիշատակության արժանի են նրա <<Սևանի առավոտը>> և առհասարակ լճի բազմաթիվ բնանկարները: Նկարչի բեղմնավոր գործունեության մեջ փոքր տեղ չեն գրավում քաղաքային բնանկարները, տարիներ շարունակ նա նկարել է Երևանի հրապարակները, փողոցները, առանձին մոնումենտալ կառուցվածքներն ու անսամբլները:
Մեզ մնում է հիշատակել Եսայի թատերական ձևավորումները: Բազմաթիվ են նրա ձևավորած օպերաները, բալետները և պիեսները: Ցուցադրված էսքիզներից աչքի են ընկնում <<Սոս և Վարդիթեր>>, <<Ալմաստ>> աշխատանքները: <<Կարմեն>> օպերայի էսքիզները արված են նկարչի մեծ ճաշակով` լուսավորության և գունային բծերի էֆեկտավոր համադրությամբ:
Բոլորովին այլ` գրաֆիկական լուծում է ստացել իտալացի դրամատուրգ Լեվիի <<Լաբիրինթոս>> պիեսի ձևավորումը, այստեղ ամեն ինչ լակոնիկ է, պայմանական:
Խաչատուր Եսայանի երկար, բեղմնավոր ստեղծագործական գործունեությունը զգալի չափով խթան է հանդիսացել սովետահայ կերպարվեստի զարգացման գործին:
Էդուարդ Սարգսյան
ՀՍՍՀ վաստակավոր նկարիչ
<<Գրական թերթ>>
Հոկտեմբեր, 1970 թ., ք. Երևան