Էդուարդ Մուրադյանը և ցեղասպանությունից փրկված իր գերդաստանի պատմությունը ...
Փրկվելով եղեռնից ւ հաստատվելով Արւելյան Հայաստանում՝ եղեռնի ջարդերին զոհ գնացած հայության որդիներն ու թոռները հայ մշակույթին ժառանգեցին մի շարք երւելի գործիչների՝ ամենատարբեր բնագավառներից։
Այս զարմանահրաշ հայկական ֆենոմենը՝ վերածնունդը, իր հերթին հիմք հանդիսացավ արվեստի ւ մշակույթի վերածնության, որոնք կյանքի դժվարին ժամանակներում դարձան ապրելու երաշխիք՝ իրենց ստեղծողների համար, իսկ արդեն հետագա տարիներին, անշուշտ, կգտնեն իրենց ուսումնասիրողներին։
Այս հոդվածում կկատարենք ուսումնասիրություններ՝ վերհանելով Մուրադյանների (Արւմտյան Հայաստանի Ակն քաղաքից) գերդաստանի պատմությունը։
Մուրադյան տոհմից պահպանված առաջին վկայությունը վերաբերում է ոմն Խաչատուր Մուրադյանին, որի որդին Մուրադ Մուրադյանն իր գերդաստանից փառավորվեց առաջինը։
Հայրենի քաղաքում Մուրադը հայտնի իրավաբան էր, հպարտանում էր Գրիգոր Զոհրապի հետ ընկերակցությամբ, ապրում էր՝ աչքի առաջ հասակ առնող՝ Վահան Թոթովենցի հարւանությամբ, որի հետ ընկերություն էր անում Մուրադի որդին՝ Էդուարդը։
Մուրադի որդիներն էին՝ Էդուարդը, Տիրանը ւ Զարեհը։
Այնու՝ Մարիամ Մուշյանը, որի հետ ամուսնացավ բավականին հասուն տարիքում, պարգւեց նրան ւս մի քանի զավակներ։
Դժբախտաբար, ընտանեկան երջանկությունը կարճ տւեց։ 1915թ. Մուրադ Մուրադյանին փակեցին խարբերդյան բանտում։
Էդուարդը հանդիպեց հորը մահվան նախօրեին՝ բանտի տարածքում, զբոսանքի ժամին, թուրք ուղեկցորդների վերահսկմամբ, իսկ հաջորդ օրը գնդակահարեցին՝ 300 հայ մտավորականների հետ միասին՝ դիակները նետելով Եփրատ գետը։
Մուրադյաններին նույն ճակատագիրն էր սպասվում, ինչպեսւ իրենց մնացյալ բազմանդամ գերդաստանին, եթե տեղի չունենար հետւյալը.
Մուրադի դուստրը՝ Վիկտորիան, հանուն ընտանիքի փրկության ամուսնանում է ալբանացու հետ, ովւ դուրս է բերում Մարիամի ընտանիքը թուրքերի կողմից հալածվող փախստականների քարավանից. վերջիններս ենթարկվելու էին սարսափելի սպանդի։
Մարիամն իր երեք որդիների հետ 1916թ.ին միայն, Կիլիկիայից հասավ Հալեպ։
Թե ինչպես ողջ մնացին անհայտ է, բայց ակնհայտ զրկանքներով։
Սկսած 1924թ-ից, ենթարկվելով խորհրդային ագիտացիաներին( բախումներին), նավով ժամանեցին Բաթում, իսկ անտեղից արդեն Էջմիածին, որտեղ ապրեցին մեկ տարի։
Հոր հետ ապրած տարիներից մնացել էր լոկ ընտանեկան լուսանկարներով փոքրիկ մի ալբոմ։
Մեկ տարի անց, Մուրադյանները հաստատվում են Երւանում: 18-ամյա Էդուարդը միանգամից ուղւորվում է Առաջին պետական թատրոն, որն այժմ կրում է Գաբրիել Սունդուկյանի անունը։
Նրա ընտրությունը միանգամայն հստակ էր։
Դեռ Հալեպի Հայկազյան գիմնազիայում սովորելու տարիներին, որտեղ ուսուցանել էր նույն ինքը Երուխանը , Էդուարդը մասնակցում էր «Անդրանիկ» թատերական ծրագրին, որտեղ էլ նրան արդեն նկատել էր հյուրախաղերով ժամանած, իր ժամանակի հայտնի դերասան Հայկ Արծիվը։
Երիտասարդ դերասանը մարմնավորում է Շեյլոկին՝ Շեքսպիրի «Վենետիկի վաճառականը» պիեսից։
Առաջին պետական թատրոնում Էդուարդին ընդունեցին միանգամից։
Բեմում նրա գործընկերներն էին լեգենդար Հրաչյա Ներսիսյանն ու Ավետ Ավետյանը։ Էդուարդը ոչ միայն միանգամից ընդգրկվեց կոլեկտիվում։
Շուտով սկսեց ղեկավարել մի քանի էնտուզիաստների( խանդավառությամբ լցված մարդկանց), ինչպիսին, որ ինքն էր, վերածվելով
շարժողական գործող թատրոնի, որը շրջում էր երիտասարդ հանրապետությունում ւ, այսպես ասած, մշակույթ էր հասցնում զանգվածներին։
Մի քանի տարի անց, 30-ականներին, Մուրադյանը տեղափոխվում է Անաստաս Միկոյանի անվան Պատանի հանդիսատեսի թատրոն ւ միանգամից դառնում թատրոնի առաջատար դերասաներից՝ հանրության մեկ այլ կուռքի՝ Պարույր Սանթրոսյանի հետ միասին։
Այստեղ ամբողջ 19 տարի աշխատում է ոչ միայն որպես դերասան, իրականացնում է մի շարք բեմադրություններ։
Հատկանշական է. մի անգամ փորձերից հետո նրան են դիմում Արուս Ոսկանյանն ու Միքայել Մանվելյանը, որոնք երկուսն էլ արդեն հայ թատրոնի հայտնի լեգենդներն էին։ Նրանք առաջարկում են Էդուարդին բեմադրել ժամանցային ներկայացում՝ հիմնված օտար դրամատուրգ Գե.-ի «Ինչ-որ ժամանակ՝ պատանեկության տարիներին» պիեսի վրա։ Էդվարդը հենց այս պիեսով էլ մուտք գործեց թատրոնի աշխարհ։
Ժամանցային ներկայացումը կայացավ ւ հաջողություններ գրանցեց։
Բեմադրությունն իրականացրեց Մուրադյանը՝ անձամբ խաղալով գլխավոր դերերից մեկը։
Հայաստանում Էդուարդին օգտակար եղան ոչ միայն իր բեմական հմտություններն, այլւ օտար լեզուների իմացությունը։
Երբ անվանի արտասահմանցի հյուրը հայտնվեց երիտասարդ հանրապետությունում՝ բանաստեղծ Անրի Բարբյուսը՝ Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում չկարողացավ թաքցնել իր հիացմունքը։
Հիացմունքը՝ դեպի Մուրադյանի՝ վարժ ւ սահուն ֆրանսերենը։
Պարզվեց նաւ ,որ նրանք Ֆրանսիայում ընդհանուր ծանոթներ ունեն։
Ավետիք Իսահակյանը նույնպես տիրապետելով ֆրանսերենին, շատ անգամներ է հրավիրել երիտասարդ դերասանին՝ հենց վերջինիս կատարմամբ ունկնդրելու Ֆրանսիացի բանաստեղծների ստեղծագործությունները։
Վահրամ Փափազյանը՝ Էդուարդի մոտ ընկերը, ծանոթացնում է նրան Չարենցի հետ։ Չարենցի մասին Մուրադյանը լսել էր դեռ Հալեպում՝ Թեքեյանից։
Ահա այսպիսի մակագրություն է անում Փափազյանն իր գրքում՝ Չարենցի ւ Գուրգեն Ջանիբեկյանի ներկայությամբ.
« Թող քո կյանքն իմ կյանքի նման լինի, բայց վերաբերվիր նրան առավել խելացի, քան ես»։
Կենցաղային անհարմարությունները, առավելապես՝
ֆինանսական համեստ վիճակը, այնքան էլ չէին մտահոգում նրան, քանի որ շրջապատված էր եզակի անհատականություններով, իսկ թատրոնում կատարեց ամենատարբեր բեմադրություններ, այն ինչի համար անցնում էր իր ողջ կյանքը։
Հանուն թատրոնի զոհաբերեց նույնիսկ աշխատանքը կինոյում, չնայած՝ լավագույն կինոռեժիսորների կողմից ստացած հրավերին։
Նկարահանվել է 3 ֆիլմերում միայն՝ «Մորգանի խնամին», «Վերադարձ», «Աղքատի պատիվը»՝ (կարճամետրաժ)։
1949թ. Երւանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտում Մուրադյանն անցնում է մանկավարժական աշխատանքի։
Զբաղեցնում է դեկանի պաշտոնը, խորհրդակցում Վարդան Աճեմյանին։
Էդուարդի մեծ եղբորը՝ Տիրանին երւանցիները ճանաչում էին միայն նրա արած նկարներից։ Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ Տիրանը կորցնում է բոլոր մատների ֆալանգները( կարճ խողովակավոր ոսկրեր)։
Վերականգնվելուն պես նրան հաջողվում է ստանալ Համո Բեկնազարյանի ւ Հրաչյա Ներսիսյանի բարձրորակ լուսանկարները, որոնք ցայսօր էլ իրենց վարպետությամբ համարվում են անգերազանցելի։
Տիրանը փոխում է ազգանունը՝ դառնալով Կուբելյան, բայց սա արդեն ուրիշ պատմություն է։
Իսկ ահա նրա ականավոր հետնորդները՝ Կուբելյանները, առավել շատ Մուրադյաններ են(А вот его именитые потомки Кубеляны – самые что ни на есть Мурадяны.)
Եղբայրներից երրորդը՝ Զարեհը սովորում է Արիստակեսյանի պարի դպրոցում, որն ավարտելուց հետո մեկնում է Մոսկվա՝ ընդունվելու Մեծ թատրոնի պարարվեստի դպրոցը: Դպրոցն ավարտելուց հետո 3 տարի աշխատում է Մեծ թատրոնում։ Վերջին երկու տարիներին որպես մենակատար։
Պարել է Ռաիսա Ստրուչկովայի, Օլգա Լեպեշինսկայի, Սոֆիա Գոլովկինայի հետ։
Աշխատանքը Մեծ թատրոնում համատեղել է Վախթանգովի անվան թատրոնում պարարվեստի վարպետի պաշտոնին( танцмейстер)։
Անաստաս Միկոյանի նախաձեռնությամբ Զարեհ Մուրադյանին ուղարկում են աշխատելու Հայաստանում, խթանելու՝ բալետի զարգացմանը հայրենիքում։ Սպենդիարյանի անվան թատրոնի առաջատար մենակատարն էր։ Սակայն չի սահմանափակվում այսքանով։
Հայ մտավորականությունը ներկայացնող մեկ այլ խմբի հետ ամենաակտիվ մասնակցությունն է ունենում Երւանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտի հիմնադրման գործում,
ստանձնում է պարարվեստի դպրոցի գեղարվեստական ղեկավարի գործունեությունը, գլխավորում է գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտի պարարվեստի բաժնի դեկանատը։
Մինչդեռ Մոսկվայի Մեծ թատրոնից արդեն հրավերներ էին ուղարկում՝ ետ դառնալու։
Իսկ արդեն 1941թ.-ին Զարեհն ընդունում է հերթական հրավերներից մեկը։
Պատերազմի սկսվելու մասին լուրը, սակայն, խոչընդոտում է նրա՝ Երւան-Մոսկվա ուղւորությունը, գնացքը կանգ է առնում։ Նախ Գյումրիի կայարան, այնու՝ Զարեհը վերադառնում է Երւան։
Ավարտելով պարային կարիերան, որպես բալետմայստեր( բալետավար) հայրենի թատրոնում, իրականացնում է մի քանի բեմադրություններ։ Բեմադրում է նաւ պարային համարներ օպերային ներկայացումների ժամանակ։
Զբաղվել է կրթամշակութային, գործունեությամբ։ Հեղինակել է հայկական հեռուստատեսության բալետային մի շարք ծրագրեր, նաւ անձամբ հաղորդավարել։
Ոչ միայն Մուրադյան եղբայրների ճակատագիրն է շատ հետաքրքրական, նրանց ժառանգներինը նույնպես։ Նրանցից 25-ը ( որդիները, դուստրերը, թոռները) դարձան ականավոր գործիչներ ոչ միայն հայ, այլւ համաշխարհային մշակույթում՝ Ասիայում, Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում։
Միայն նրանց անունների ւ գործունեության մասին նկարագիրը կարող է զբաղեցնել մի քանի էջ, այդ իսկ պատճառով կսահմանափակվենք Էդուարդ Մուրադյանի որդու մասին ներկայացնելով, ով հայտնի է ոչ միայն որպես բանաստեղծ, կինո ւ թատերական քննադատ, այլւ որպես թատերական ինստիտուտի ռեկտոր։
Դավիթ Մուրադյանի կենսագրությունը հետաքրքրական է հետւալ տեսանկյունից.
հրաշամանուկը, ում բախտ էր վիճակվել շարունակել հոր գործը, հանկարծ ընտրում է այլ ճակատագիր։
Նույնպես արվեստում, բայց այլ։
Դատեցեք ինքներդ. ուշացած երեխա, դերասանի ւ բալետուհու որդի Դավիթը մանկապարտեզ չհաճախեց։ Նրա մանկությունն անցավ Սպենդիարյանի անվան թատրոնի կուլիսների ետւում, գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտի փորձերի ուղեկցությամբ։
Արդեն 10 տարեկանում նա դարձավ Երւանի ամենահայտնի տղան, հանդես գալով ոչ միայն ռադիոյում ւ հեռուստատեսային շոուներում, այւ նկարահանվեց ֆիլմերում։ Ռադիոշոուներում նրա գործընկերներն էին Ցոլակ Ամերիկյանը, Բաբկեն Ներսիսյանը, Մետաքսե Սիմոնյանը, Վարդուհի Վարդերեսյանը։
Այս ռադիոշոուներն այժմ հայկական ռադիոյի ոսկե ֆոնդն են համարվում։ Դավիթին այնքան հետաքրքիր էին նրա հերոսները, որ նկարում էր նրանց, ինչպես որ նկարում էր իր կարդացած գրքերի հերոսներին։ Այնու՝ ինքն էր արդեն հորինում հերոսներին։ Իսկ դա նրան առավել հետաքրքիր թվաց, քան ուրիշների հերոսներին ընդօրինակելը։ Հենց այսպես էլ նա ընտրեց գրողական ճանապարհը, միաժամանակ չկորցնելով հետաքրքրությունը թատրոնի ւ կինոյի նկատմամբ։
Գրեց, կազմեց հաղորդումներ հայ արվեստի մասին՝ ամենատարբեր դրսւորումներով։
Մուրադյանների դերասանական գենը չնիրհեց։
Այն արթնացավ Դավիթի որդու, Էդուարդի թոռան՝ Արմենի էության մեջ, որը Երւանի թատերական ինտիտուտի դերասանական բաժինն ավարտելուն պես ընդունվեց Կինեմատոգրաֆիայի համառուսական պետական ինստիտուտ(ВГИК- Всероссийский государственный институт кинематографии), ուսումմառությունը ստանալով Ռուսաստանի ժողովրդական արտիստ Անատոլիա Ռոմաշինայի կուրսում։ Դեռ սովորելու տարիներին նկարահանվել է ռուսական սերիալներում, կարճամետրաժներում, ավելի ուշ՝ խաղացել է գլխավոր դերը «Պարտիզան» ( «Партизан») սերիալում,, միացել է Ռուսաստանի կինոդերասանների միությանը( гильдия)։
Այժմ Արմեն Մուրադյանը նկարահանվում է հերթական սերիալում։ Այս անգամ Երւանում։ Ծանոթ լինելով նրա անհանգիստ բնավորությանը՝ կարելի է կռահել, որ գտնվելով հայրենիքում հազիվ թե սահմանափակվի միայն այս գործունեությամբ։
Թարգմանությունը և խմբագրումը Սեդա Մարտիրոսյանի