1) Ιστορικά στοιχεία.
Το μοναστήρι, που είναι σκαρφαλωμένο πάνω σε επιβλητικό βράχο, είναι το παλαιότερο, το μεγαλύτερο και το πιο σπουδαίο από τα σωζόμενα μέχρι σήμερα μοναστήρια των Μετεώρων. Ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 14ου αι. (γύρω στα 1340) από έναν λόγιο και αγιορείτη μοναχό, τον όσιο Αθανάσιο τον Μετεωρίτη. Στην αρχή ο όσιος έκτισε στον βράχο ναό της Θεομήτορος, στην οποία αφιέρωσε και το μοναστήρι (της Παναγίας της Μετεωρίτισσας Πέτρας). Επίσης έκτισε και κελιά για την εξυπηρέτηση των μοναχών που άρχισαν να συρρέουν εκεί. Αργότερα έκτισε άλλον ναό προς τιμήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού, ο οποίος αποτέλεσε το καθολικό του μοναστηριού και έδωσε από τότε την οριστική ονομασία σ’ αυτό.
Σημαντική φυσιογνωμία υπήρξε και ο διάδοχός του και δεύτερος κτίτορας της μονής, ο μοναχός όσιος Ιωάσαφ, πρώην βασιλιάς Ιωάννης Ούρεσης Παλαιολόγος. Στα 40 περίπου χρόνια της μοναχικής του ζωής ο όσιος Ιωάσαφ έφτιαξε κελιά, νοσοκομείο, στέρνα, ανακαίνισε τον ναό της Μεταμορφώσεως (πρόκειται για το σημερινό ναόσχημο ιερό) και ήταν μεταξύ των πρωτεργατών που ίδρυσαν τη μονή της Υψηλοτέρας (των Καλλιγράφων), σε απότομο και απρόσιτο βράχο απέναντι από το Μεγάλο Μετέωρο.
Στα μέσα του 16ου αι. το μοναστήρι γνώρισε ιδιαίτερη ακμή και’ άνθηση. Είχε προικισθεί με αυτοκρατορικές και ηγεμονικές χορηγίες και υπερτερούσε από τα υπόλοιπα μετεωρίτικα μοναστήρια. Στα 1544-1545 κτίστηκε ο σημερινός μεγαλοπρεπής κυρίως ναός και ο νάρθηκας του επιβλητικού καθολικού. (Ο παλιός ναός έγινε ‘Aγιο Βήμα). Λίγο αργότερα κτίστηκαν η τράπεζα, το μαγειρείο (εστία), το νοσοκομείο-γηροκομείο, ο πύργος και μικρά παρεκκλήσια και σκάλες ανόδου από τον πύργο και πάνω. Δεν έλειψαν βέβαια οι καταστροφές που έπληξαν το μοναστήρι: επιδρομές, κλοπές, λεηλασίες και πυρκαγιές.
Το Μεγάλο Μετέωρο διανύει ήδη την έβδομη εκατονταετία από την ίδρυσή του. Συνέχισε χωρίς διακοπή τη μοναστική του παρουσία και ακτινοβολία. Αποτελεί ζωντανή έπαλξη του ορθόδοξου μοναχισμού και αληθινό προπύργιο της Χριστιανοσύνης.
2) Οι κτίτορες
Ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης γεννήθηκε το 1302 στην Υπάτη (τότε Νέα Πάτρα). Από τους ψηλούς και απότομους βράχους διάλεξε ως τόπο ασκήσεως μια έκταση περίπου 50 στρεμμάτων, τον “Πλατύ Λίθο” ή “Πλατύλιθο”, που ο ίδιος τον ονόμασε “Μεγάλο Μετέωρο”. Από τότε η ονομασία αυτή καθιερώθηκε, διατηρήθηκε, γενικεύτηκε στο σύνολο των μοναστηριών και βράχων και ξεπέρασε πολύ τα όρια της Ελλάδας. Στον ακούραστο αυτό πνευματικό άνδρα οφείλεται επίσης το κοινοβιακό σύστημα, καθώς και ο αρχαιότερος έγγραφος Κανονισμός των μετεωρίτικων μοναστηριών.
Η αγιασμένη προσωπικότητα του Αθανασίου διακρινόταν για την ασκητικότητα, την ησυχαστική διάθεση, την οργανοτικότητα, το χάρισμα να θαυματουργεί και να προλέγει τα μέλλοντα και κυρίως για το ταπεινό του φρόνημα. Στην ταπείνωσή του αυτή οφείλεται ίσως και το γεγονός ότι ο ίδιος δεν άφησε γραπτά κείμενα, αν και διέθετε την απαραίτητη παιδεία και τις απαιτούμενες γνώσεις. Παρέμεινε σε όλη του την ζωή απλός μοναχός μέχρι που πέθανε ειρηνικά το 1380, σε ηλικία 78 χρόνων.
Ο όσιος Ιωάσαφ γεννήθηκε γύρω στα 1349-1350 και ήταν γιος του Ελληνοσέρβου βασιλιά Θεσσαλίας και Ηπείρου, με έδρα τα Τρίκαλα, Συμεών Ούρεση Παλαιολόγου, ο οποίος πέθανε το 1370. Έτσι ο Ιωάννης πήρε την εξουσία. Γρήγορα όμως την απαρνήθηκε και αντάλλαξε την πολυτελή βασιλική πορφύρα με το φτωχό τριβώνιο του μοναχού. Ήρθε στο μοναστήρι στις αρχές του 1373,έγινε μοναχός και μετονομάστηκε σε Ιωάσαφ. Ήταν τότε 22 χρόνων. Η αγιασμένη προσωπικότητα του Ιωάσαφ διακρινόταν για τη γλυκύτητα, τη φιλανθρωπία, την πραότητα, την ησυχαστική διάθεση και για την εξυπνάδα του. Πέθανε πιθανότητα γύρω στα 1422-1423.
4) Το καθολικό και η αγιογράφησή του
Το καθολικό του μοναστηριού είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Κυρίου και έγινε σε 3 φάσεις :
- Αρχικά το ιερό του σημερινού καθολικού αντιπροσώπευε τον πρώτο ναό της μονής, που έκτισε στα μέσα του 14ου αι. ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης.
- Αργότερα στα 1387-1388 ο δεύτερος κτίτορας της μονής όσιος Ιωάσαφ τον επεξέτεινε και τον ξανάχτισε. Γι αυτό, αφού τότε ήταν καθολικό, έχει την μορφή μικρού ανεξάρτητου ναού, που ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς δικιόνιου εγγεγραμμένου με τρούλο. Αγιογραφήθηκε το 1483 και οι τοιχογραφίες του καλύπτουν θεματικά τον πλήρη σχεδόν αγιογραφικό και δογματικό κύκλο ενός κανονικού ναού. Από τις τοιχογραφίες του ξεχωρίζουν : ο Χριστός ως Παντοκράτορας, οι 3 Ιεράρχες, η Παναγία ένθρονη, στρατιωτικοί ‘Aγιοι, οι κτίτορες του μοναστηριού και σκηνές από το Δωδεκάορτο και τα Πάθη του Χριστού. Όλες μαζί αποτελούν ένα επιβλητικό ζωγραφικό σύνολο, αντιπροσωπευτικό των τάσεων λίγο μετά την άλωση της Κων/πολης. Ανήκουν στη Μακεδονική Σχολή, γιατί έχουν ως πρότυπά τους την αγιογράφηση ναών της Μακεδονίας το 14ο αι.
- Τέλος στα 1544-1545 ανηγέρθησαν ο μεγαλοπρεπής κυρίως ναός και ο νάρθηκας του σημερινού επιβλητικού καθολικού της μονής. Ο ναός ακολουθεί τον γνωστό αρχιτεκτονικό αγιορείτικο τύπο, είναι δηλ. σταυροειδής τετρακιόνιος εγγεγραμμένος με δωδεκάπλευρο τρούλο και με δύο χαρακτηριστικές πλευρικές κόγχες των ψαλτών, αριστερά και δεξιά. Ο νάρθηκας είναι ευρύχωρος με 4 κίονες και 9 σταυροθόλια. Αγιογραφήθηκαν το 1552. Οι πιο χαρακτηριστικές τοιχογραφίες του κυρίως ναού είναι : ο Παντοκράτορας, η Μεταμόρφωση, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Βαϊφόρος, ο Μυστικός Δείπνος, η Κάθοδος στον ‘Αδη, οι εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάστασή Του, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, η Αναστήλωση των Εικόνων και φυσικά οι κτίτορες Αθανάσιος και Ιωάσαφ. Στο νάρθηκα οι τοιχογραφίες που ξεχωρίζουν είναι: τα μαρτύρια αγίων, ολόσωμοι οι 2 κτίτορες του μοναστηριού, ο ‘Aγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Βάπτιση του Χριστού, η Α και Ζ Οικουμενικές Σύνοδοι και μεγάλες μορφές του ασκητισμού. Δεν είναι γνωστός ο αγιογράφος όλων αυτών των ανυπέρβλητων τοιχογραφιών, αφού δεν μας παρέδωσε το όνομά του. Πρέπει όμως να ανήκει στην Κρητική Σχολή. Έτσι οι τοιχογραφίες αυτές έχουν αποδοθεί στον μεγάλο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη ή σε συνεργείο μαθητών του ή τέλος, στον αγιογράφο της Μονής Δουσίκου (Αγίου Βησσαρίωνος,1557) Τζώρτζη. Εντυπωσιάζουν με την λάμψη, την ποικιλία των χρωμάτων και την τελειότητα της εκτέλεσής τους.
10) Έργα αργυροχοΐας
Είναι αποκλειστικά σχεδόν λειψανοθήκες, αφού το μοναστήρι φυλάγει ως ιερά σεβάσματα τα τίμια λείψανα πολλών και σπουδαίων αγίων της Εκκλησίας μας. Τα έργα αργυροχοΐας χρονολογούνται σε διάφορες εποχές (16ος-19ος αι.) και φέρουν διάφορες παραστάσεις αγίων και άλλα διακοσμητικά θέματα.
Ιδιαίτερη σημασία για το μοναστήρι έχουν οι κάρες των οσίων κτιτόρων του, που φυλάγονται μέσα σε αργυρές και πλούσια διακοσμημένες λειψανοθήκες. Βρίσκονται στον νάρθηκα του καθολικού πάνω από τον τάφο τους. Από τις άλλες αργυρές λειψανοθήκες αναφέρουμε αυτή της κάρας του αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος (1614), της κάρας του αγίου Ιωάννου της Κλίμακος (1617), τη θήκη λειψάνου του αγίου Ανδρέα Κρήτης (1760) και τη θήκη λειψάνου του χεριού του Μεγάλου Βασιλείου.
источник, статья https://www.kalampaka.com/el/meteora-monasteries/monastery-of-transfiguration-of-christ/