Қазақ , кең дала , жайлау десе ойымызға бірінші түсетін зат - киіз үй. Ата - бабамыздың сан ғасырлар бойғы тарихын , кең даланың мұңы мен зарын , қуанышы мен қызығын бойына жинап , өрлей шырқалған әсем ән мен тербелте шертілген күй үнін сіңірген де киіз үй . Әсемдігі мен қарапайымдылығы , оюлы өрнегі мен қиюлы қимасы қатар тізілген көрнекі қолөнер бұйымы киіз үй әр қазақтың түп санасында сақталған .
Осынша маңызға ие болған киіз үйдің тарихын біріміз білсек , біріміз біле бермейміз . Ендеше киіз үйдің пайда болу тарихына көз жүгіртсек. Киіз үйдің шығуының нақты жылдық деректері болмаса да , ғалымдардың зерттеулері бойынша алғашқы рет қола дәуірінде пайда бола бастаған . Әрине , өмір сүру жағдайына , тіршілік ету қалпына , адамның ғылымдағы жетістіктеріне байланысты әрдайым белгілі бір өзгерістерге ұшырап отырған . Киіз үйге пішіні жағынан ұқсас болған пананың бір түрін Алтай Сібірдегі Қызылжар тасынан , Қырымдағы тасқа қажалып салынған суреттерден біле аламыз. Кейбір тарихи деректерге сүйенсек , сақ тайпаларының өмір сүру салтын зерттеп , еңбек жазған грек тарихшысы Геродот алғашқы рет өз еңбегінің бірінде киіз үй туралы ақпарат берген , киіз үйдің климатқа бейімділігін , ішкі құрылысының ерекшелігі мен көшпелі - жаугершілік заманға қолайлылығын бірнеше мәрте сипаттап жазған деседі .
Қазіргі дамыған технологиялар мен қарқынды күнделікті тіршілікке байланысты " Ақылды үй " көпшіліктің сұранысына ие . Оның ішкі қолайлы техникалары мен қашықтан басқару құрылғысы өмірімізді біраз жеңілдетеді . Киіз үйдің де өз кезегінде "Ақылды үй" болғандығын білесіз бе ?
1) Беріктік. Киіз үйдің дөңгелек пішінді болуының да өзіндік сыры бар . Дөңгелек пішін жазық даланың есіл желіне де , дауылды құйындарына да , қыстық ызғары бар боранды аяздарына да төтеп береді .
2) Климатқа бейімділігі . Киіз үйдің ортасына от жағып , кейіннен пеш жағып сыртқы қаңқасын қалыңдатса қыста жылы , шеткі киізін жоғары көтеріп , сыртын жұқалатса самал желмен жазда салқын болып тұрады.
3) Қолданыс жеңілдігі. Көшпелі өмір халқымыздың еркіндігі мен бостандығының айғағы бола тұра кірпішті баспананың қолданылмауының себебі болды. Осыған сәйкес ағашты - киізді үй ұлт мәдениетінің ажырамас бөлігіне айналды . Киіз үй жиналу мен соғылу жағынан ең қолайлы әрі аз уақыт пен құралдарды қажет ететін тиімді баспана болып табылады .
4) Экологияға зиянсыз . Киіз үйдің негізгі құрылымдары ағаштың әртүрінен , қой мен басқа да малдың жүнінен , яғни , экологиялық әрі табиғи жолмен жасалатын материалдарды қолдану арқылы ғана жасалған . Егер киіз үйдің бір құрылымы табиғатта қоқыс ретінде тасталынса тез арада ыдырап , табиғи қопсытқышқа айналады .
Киіз үй ұлт болмысының тереңіне сіңе отырып , әдебиет пен мәдениеттен де елеулі орын иеленген . Қай әдеби шығарма болмасын , ұлы ақын өлеңі болмасын , жазушы қиялы болмасын міндетті түрде киіз үйді бір елестетіп , жусан иісін аңқыта отырады .
Тоқталып киіз үйдің уығына,
Көрейік мұны дағы біз ұғына.
Болса да жалғыз ағаш сырық сынды,
Көп мұның қиыны да, қызығы да.
Сайлайды үйші уыққа мықты ағашты
Әлсізі ауыр салмақ ұстамас-ты .
Жақсылап жонып, өңдеп алғаннан соң,
Салады қоз бен тезге күш-талапты.
Сидаңдау ұзын ағаш өңделеді,
Иіліп түпкі тұсы өзгереді.
Кеудесін киіз үйдің көтеретін,
Уықтың иіні осы – ең керегі.
(Әбубәкір Қайран)
Өлең мен жыр- дастандардан басқа киіз үй күнделікті тілдік қолданыстарда да жиі кездеседі . Осы сөздерді өзіміз де естіп жатамыз .
- Келіні жақсы үйдің – керегесі алтыннан.
- Шаңырағың шайқалмасын .
- Шаңырағың берік болсын .
- Керегең кең болсын .
- Қара шаңырақ.
- Ошақтағы отты үрлеп сөндіру – өз үмітін өшіру.
- Киіз үйдің жақсы болмағы ағашынан, Ер жігіттің жақсы болмағы нағашыдан.
Қазақ деген атым бар , өзгермес қанша тырыссаң Қайрат деген затым бар , бүркеген дауыл тартыстан Батыр деген ерім бар , қорғаған ұлы даласын Киіз деген беріс бар , сақтаған тарих таласын .
Білгің келсе көбірек панамның бар қызығын Оқып көр бойға сіңіріп "Бойыңа жи"- дің мақаласын .