Bahorda butun dunyo Ukraina qarshi hujumining boshlanishini kutdi. Ukraina Qurolli kuchlari G'arb texnikasi bilan jihozlangan yangi bo'linmalarni tayyorlayotgan bir paytda, boshqa armiya bo'linmalari Donbassdagi rus qo'shinlarini eng og'ir sharoitlarda ushlab turishdi.
"Nyu-Yorker" muxbiri Lyuk Mogelson kuzda Xersonni ozod qilgan va hozir Baxmut yaqinida jang qilayotgan 28-alohida mexanizatsiyalashgan brigadada bahorning ikki haftasini o'tkazdi va bu haqida maxsus ocherk chop etdi. Mediazona nashri esa, frontning eng oldi qismlari ro'y bergan dahshatli voqealar tasvirlangan ushbu longreadning rus tilidagi tarjimasini e'lon qildi. Men esa siz, azizlar uchun, ushbu ajoyib ocherkni o'zbek tiliga baholi-qudrat tarjima qilib, e'tiboringizga havola etayapman. Tarjimam sizlarga manzur bo'ladi degan umiddaman.
***
2- QISM
***
Darvin BRM qurol minorasini boshqararkan, qo'li bilan xayoliy kamon tortdi va rus pozitsiyalari tomon xayoliy o'q uzdi. Keyinchalik u menga o'zining sevimli Skyrim o'yinida kamonchi avatarini tanlashini aytdi. Uning bilagida Grand Theft Auto o'yiniga havola qiluvchi GROVE ST 4 LIFE tatuirovkasi bor edi. U agar tarmoq ko'tarsa, telefoniga World of Tanksni yuklab olishni rejalashtirgan.
Darvin ham, Volinyaka ham, BRM haydovchisi ham dastlab mashinani boshqarishga o'rgatilmagan. Ular Qobon va Kadet SPG-9 simlarini qanday yoqishni o'rganganidek, tarmoqdan ma'lumot qidirish orqali mashina qanday ishlashini aniqlagandilar. Ammo raqamli savodxonlikning bunday uslubining xavfli tomoni ham bor edi. BRM ekipaji bilan uchrashganimdan ikki kun o'tgach, 28-brigada neytral hududdan o'tib ko'rishga qaror qildi. Hujumdan oldin, brigadaning yosh a'zosi o'rtoqlari bilan birga turgan videoni joylashtirdi va unda: "Biz hozir hujumga ketyapmiz", dedi. Video o'chirilganida, u allaqachon 11 000 marta ko'rilgandi.
Ertasi kuni ertalab biz brigadaning tibbiy vzvodlaridan biri joylashgan tashlandiq qishloqqa bordik. Shifokorlar tun bo'yi uyqudan qolib hujumga tayyorgarlik ko'rishgan ekan. Hujum bo'lmaganiga qaramay, qishloqdan odatdagidan ko'proq Ukraina avtomobillari o'tgan. Bu esa video rus qo'shinlarini Baxmut yaqinidagi boshqa nuqtadan yo'naltirish uchun maxsus joylashtirilgan bo'lishi mumkinligi haqidagi mish-mishlarni keltirib chiqardi. Ikkala tomon ham ma'lumotni qanday manipulyatsiya qilishini hisobga olsak, nima rost va nima harbiy hiyla ekanligini tushunish juda qiyin edi. "Bu haqida o'ylamgan tuzukroq", - deb maslahat berdi shifokor.
Beshta tibbiyot brigadasi kechayu kunduz navbatma-navbat smenada ishlardi. Navbatchi brigada tashlab ketilgan g'alla fermasidagi yopiq maysazorda joylashgandi. Egasi ombor darvozasiga “qulflarni buzmang” deb yozib ketgan. Qulflar buzilgandi. Ichkarida Vyetnam urushi davridan qolgan Amerika zirhli transportyori M113 bor edi. Bu o'rdakcha yurish izli yashil metall qutiga o'xshardi: uning to'pi yo'q edi va alyuminiy zirh nari borsa o'qlarni chetga burib qo'ya olardi. Haydovchi ismi Kirilo bo'lib, u sal duduqlanadigan o'rta yoshli yigitcha edi. Qishloqda otasi bilan traktor va kombaynlarda ishlab katta bo'lgan. U M113 boshqaruv qo'llanmasiga o'xshash narsani hatto ko'rmagan ham. "Motori bor nima bo'lsa hammasini hayday olaman, - deydi u. Mashina - bu mashina, bu yerda siz daho bo'lishingiz shart emas."
Jamoa tarkibida shifokor va dispetcher ham bor edi. Shifokor, 47 yoshli Leonora, allaqachon nabirali bo'lib, u men 28-brigadada uchratgan yagona ayol edi. Armiyaga kelgunga qadar u o‘n yil travmatologiya bo‘limida hamshira bo‘lib ishlagan. 2019-yilda eri usiz Fransiyaga ko'chib o'tganida armiya qo'shilgan va hozir harbiy unvoni serjant edi. Uning sochlari oqarib ketgan, ko‘zlari tirtiq edi, u tabassum qilganida deyarli yumilib ketardi. Men undan har doim erkaklar, qolaversa, piyoda askarlar atrofida bo‘lish qandayligini so‘raganimda, u aynan shunday javob berdi.
"Men bunga o'rganib qolganman, - dedi Leonora. - Menga baribir".
Biz non va Nutella bilan nonushta qilayotgandik, tibbiy guruh radio orqali maxsus kod nomi Quyi baza bo'lgan pozitsiyadagi okoplardan biriga chaqiruv bo'ldi.
- "Jin ursin, - dedi dispetcher. - U yer xavfli".
Kirilo allaqachon M113'ni ishga tushirgandi. Ombordan haydab chiqdi – darvozagacha ikki tomondan bir-ikki santimetr bor edi. U eshikni ochdi, Leonora, Dondyuk va men ichkariga kirdik. Ikki juft qonga bo'yalgan matoli zambil o'q-dori qutilariga suyanib turardi. Leonora ikki qo‘li bilan shiftdagi ilmoqlardan ushlab oldi, Kirilo esa oldinga qarab yurdi. Evakuatsiya paytida u yuqori tezlikda harakatlanardi - mashina vilkalar bilan to'ldirilgan blender kabi guvillardi.
Leonora o'ziga xos meditatsiya holatida edi - u bo'layotgan kakofoniyani eshitmayotganga o'xshar, chuqur nafas olib, burnidan sekin nafas chiqarardi. Taxminan besh daqiqadan so'ng Kirilo to'xtadi. Leonora oʻrnidan turib, boshini lyukdan chiqarib, radioga: “Biz Quyidamiz. Kutamiz".
O'qlar hushtak chalib o'tdi. - "Eh, ifloslar", - dedi Leonora va orqaga o'tirdi. Kirilo M113'ni bir necha metrga siljitdi. Ichkaridan biz aniq qayerda va nima bo'layotganini ko'rmadik. Leonora yana kim bilandir radio orqali bog‘lanishga urindi.
-"Jimlik", - dedi u.
- "Endi qayerga boramiz?" – so‘radi Kirilo.
Kichik qurollardan o'q ovozi yangradi, keyin RPGga o'xshaganlaridan. Kirilo lyukidan tashqariga qaradi, yo eshitdimi yoki ko'rdimi:
- "Jin ursin, tepamizda qushcha!" (dron. izoh.)
-"Biz Quyida kutamiz", deb takrorladi Leonora ratsiyaga.
RPGning ikkinchi zarbasidan so'ng, u Kiriloga qarab:
- "Hech kim bilan bog'lana olmayapman".
Pulemyotning uzoq davom etgan tarillashlari eshitildi, keyin hamma narsa ketma-ket sakkizta portlashdan silkinib ketdi. Kirilo bizga tegib ketsa, mashina yonib ketishi mumkin, deb asabiylashardi:
- "Eshikni ochaymi?"
- "Bir daqiqa kut, - dedi Leonora. Bu yerga o‘qlar kirishi mumkin".
- "Unaqa bo'lmas".
Dondyuk Kirilodan bizni tuzoqqa tushib qolishimizdan xavotirdamisan, deb so‘radi.
-“Ha,- deb javob berdi u. - Oldin ham bunaqasi bo'lgan".
Bir necha daqiqadan so'ng Leonora olib ketilishi kerak bo'lgan odam boshqa pozitsiyada, lekin yaqin joyda ekanligini bilib oldi. Biz yetib kelganimizda, Kirilo eshikni ochdi. Biz maydonga chiqdik. Ko‘kragidan yaralangan odamni qo‘llab-qo'ltiqlab, daraxtlar ortidan yuzi loyga bo‘yalgan askar chiqib keldi.
- "Bu yoqqa kelinglar, - deb baqirdi askar. - Tezroq!"
Yarador rus okoplarini egallab olgan hujumchilar guruhidan edi. Askarga shrapnel tegib ketgandi. Uning peshonasi qonga belangan bo'lsa-da, lekin o‘rtoqlari ko‘kragidagi yarani allaqachon gips bilan yamab qo‘yishgan, shuning uchun Leonoraning yordamiga deyarli hojat yo'q edi. M113'da o'tirgan odam og'riqdan qiyshayib qo'ydi va uni tutib turgan ikkinchi askarga suyandi. Kirilo irg'ib joyiga qaytganidan, chang va parchalar ochiq lyukdan uchib kirdi.
Okoplardan bir necha kilometr narida yaradorlarni qabul qilish punkti bor edi - zirhli transport vositalari bilan to'ldirilgan changga botgan chorraha, ularning birida ikki stvolli zenit quroli o'rnatilgandi. Tibbiyot xodimlari BTRning tor korpusidan o‘zi yura olmaydigan erkakni chiqarib olishdi. Leonora yarador askarni hamkasblariga topshirganidan so'ng, Kirilo bizni fermaga qaytarib olib ketdi. Bu hujum video tufayli bekor qilingan hujumning zaifroq versiyasimi yoki video dushmanni hujumdan chalg'itish usulimi, hech qachon bila olmadim.
Yerto‘lada yarim yeyilgan non bo‘laklari yotardi. Men Leonoradan birinchi marta fermadan chiqqanimizda nima qilayotganini so'radim - u duo o'qidimi? "Unchalik emas, dedi u. Men vizualizatsiya qildim". (Ya'ni kerakli natijaga erishish uchun ijobiy energiyani ma'lum bir jismga yo'naltirish) "Men yetib borgunimcha himoya qilishim lozim bo'lgan askar haqida o'yladim", - dedi u. Va navbatdagi qo'ng'iroqni kutarkan, chekish uchun tashqariga chiqdi.
***
Ertasi kuni men Odessadan, samovolga ketgan askardan xabar oldim. U Konstantinovkada ekan. Har hafta erkaklar yuvinish va tozalanish, issiq ovqat yeyish va pochta olish uchun shaharchaga kelishardi. Biz kiraverishda askarlar qatorlashib turgan pochta bo'limidagi avtoturargohda uchrashdik. (Uydan tez-tez pochta orqali posilkalar kelardi. Men 28-brigadada bo'lganimda, bir piyoda askar onasi unga atab pishirgan "Napoleon" torti, yana biri esa amakisidan ikki shisha samogon arog'i oldi). Men Odessaga yarador askar haqida gapirib berganimda, u o'zi tushunchasiga ko'ra, hujum otryadi bir necha rus askarlarini o'ldirganini aytdi. Men undan o'z pozitsiyasida ahvol qandayligini so'radim. "Odatdagidek", - javob berdi u.
Cho'milib chiqqan va soqolini olgan Odessa boshqa odamga o'xshab qoldi. Ammo Konstantinovkaga sayohatlar odatda atigi bir necha soat davom etardi. Aksariyat faxriylarga har yili bir marta, odatda, bir yarim haftalik ta'til berilardi. Volinyaka bu muhlatdan foydalanib, sevgilisiga uylanib keldi. Odessaning aytishicha, keyingi safar uyiga qaytishga ruxsat berishsa, u samovolka paytida homilador qilib qo'ygan ayolga uylanmqochi. "Shunda, tirik qolishim uchun sabab bo'ladi", - deydi u.
Amerika Qo'shma Shtatlari Ikkinchi Jahon Urushidan beri olib borgan har bir urushda qatnashgan amerikalik askarlardan farqli o'laroq, ukrainaliklar aniq belgilangan muddatga shartnoma imzolamaydilar yoki cheklangan vaqtga jangga yuborilmaydilar. Ular qancha kerak bo'lsa, shuncha armiya safida bo'lishi kerak. Bir ofitser menga aytganidek, "siz uyingizga yo g'alaba bilan, yo oyoqsiz yoki o'lik holda qaytishingiz mumkin". To'rtinchi yo'l - dezertirlik: "Ba'zida ular qaytib kelishadi, ba'zan esa yo'q".
Yanvar oyida Zelenskiy harbiy xizmatni ruxsatsiz tark etganlik, ya'ni dezertirlik uchun maksimal jazoni 12 yilgacha oshirish haqidagi farmonni imzolagandi. Qancha ukrainalik bunday muddat bilan jazoga hukm qilingani noma'lum, ammo bu qonunni amalga oshirish unchalik ham oson bo'lmasligining sabablaridan biri - zobitlarning qonunbuzarlarni aybdor qilishga shoshmasliklaridir. Odessa vzvodining komandiri, Ivan ismli katta leytenant, yangi chaqiriluvchilarga achinishini aytdi. Pavloga o'xshab, ularning xatosi - yomon tayyorgarlik ko'rganliklarida edi. Uning askarlaridan biri, o'zi aytganidek, “shunchaki ko'chada ketayotganida, birdan unga yaqinlashib, voenkomatga sudrab borishgan. Ikki kundan keyin esa u allaqachon bizning brigadada edi".
Ivan samovol uchun Odessadan uchun xafa bo'lmadi. Leytenantning tushuntirishicha, barcha "qariyalar" holdan toyib bo'lishgandi, shu jumladan u ham. "Men ham charchadim, - deydi u. Menga faqatgina uch oylik dam kerak. Shundan so‘ng men yana xizmatga qaytishga tayyorman”.
Pochta bo'limidagi uchrashuvimizdan bir necha kun o'tgach, biz Odessa pozitsiyasiga keldik. Otishma yerni yanada ilma-teshik qilgan, ko'proq daraxtlar qulab tushgan, qolganlari esa sinib ketgandi. Askarlar quroldoshlari halok bo'lgan pulemyot uyasi o'rnida yangisini qurishda davom etardilar. Men uchrashgan shifokorlardan biri o'sha zarbadan keyin kelganini aytdi. Shunda u birinchi marta boshni tanadan qanday ajralishini ko'ribdi.
Ivan askarlari okop qazishni davom ettirishlarini xohladi. "Agar siz okopda bo'lmasangiz, o'lish ehtimolingiz ancha yuqori", - dedi u askarlarga. "Men sizga baqirishni istamayman, shunchaki tushuntiryapman".
Harbiy xizmatchilardan farqli o‘laroq, leytenant yaxshi qurollangandi: egnida yuqori sifatli bronjilet, shovqin o‘tkazmaydigan naushniklar, yengil o‘q o‘tkazmaydigan shlem va qizi sovg‘a qilgan “Unicorn Princess” stikeri tushirilgan yangi miltiq bor edi. Aslahalarning ko'p qismini o'zi sotib olgandi. Ivan zahiradagi ofitserlar kurslariga borgan, ingliz tilida ravon gapirar va Isroildagi do'sti yuborgan Magendovid bog'ichini osib yurardi. Men undan piyoda askari o‘rnida bo'lish qandayligini so‘raganimda, u hamma kabi shunday javob berdi: “Farqi yo'q, oddiy askarmisan, serjantmi yoki komandir – sen harbiy xizmatda piyoda bo‘lishni aniq xohlamaysan”. Men Ukrainani tark etganimdan keyin Ivan uchuvchisiz boshqariladigan qurilmalar bo'yicha razvedka guruhiga qo'shildi va menga "omadli badbaxt" deya xabar jo'natdi.
Pulemyot uyasi yonida turgan Ivanning qo'l ostidagilari uning noroziligini charchagan alfozda tinglashardi. "Yaxshi, - dedi unga Syava. Biz qazamiz". U ertalab soat ikkida havo hujumidan uyg'onganidan beri oyoqda edi. Hamma parishonxotir va uyqusiragan ko'rinardi. Charchoq sizni beparvo qilishga odatlantiradi. Navbatdagi otishma bizni barakka olib kirganida, men o'n kun oldin tanishgan 43 yoshli duradgorni tanidim. O'shanda u endigina frontga kelgan, qattiq qo'rqqan va sarosimaga tushgan holatda edi. Hozir esa portlashlarning shovqini uni Syavadan ortiq bezovta qilmadi. Buni unga ta'kidlaganimda, u menga “Ha, men o'shanda "гражданский" edim”, deya javob berdi. Go'yo bu uning hayotining uzoq o'tmishida sodir bo'lgan va endi ahamiyatsiz qismi haqida edi.
Umumiy befarqlik va loqaydlikka qaramay, muhitda hayvonlarga xos hushyorlik mavjud edi. Hech kim barakdan bir-ikki qadam nariga qimirlamadi va ular ruslarning navbatdagi bombardimonini kutayotgan holati go'yo to'pponcha orqali beriladigan signalni kutgancha qotib turgan sprinterlarni eslatardi.
Tushlik paytida kimdir vilkalar yordamida go'shtli konserva bankalari taraqlatar, kimdir qurib qolgan murabbo ruletlari paketlarni ochardi. Duradgor askar yaqinda Konstantinovkaga ilk bor tashrif buyurgan va o‘g‘lining 13 yoshini nishonlash uchun bir quti shokoladli bulochka bilan qaytgandi. Barak shu qadar tor ediki, askarlar yelkama-yelka yotishar, ustki kiyimlari tashqarida qolib ketardi. Portlash Syavinning qishki kurtkasi kuydirib yuborgandi. Hamma joyda ovqat va axlat bor edi va bu sichqonlarni o'ziga tortardi. Pozitsiyaning eng chekkasi esa najas va nam tualet qog'ozi bilan qoplangandi. Chunki hech kim o'z axlatini ko'maman deb o'lib ketishni xohlamasdi.
Pulemyotdan chiqqan otash daraxtlarni kesib o'tganda va biz yana o'zimizni barakka urganimizda, Syava shikoyat qildi:
- Kimnidir oyog'i sasiyapti.
- Kimning paypog'i? — deb so‘radi boshqa bir askar.
- Levoniki, shekilli, - dedi Syava.
- Nimaga?
- Uning oyoqlari hidlangan.
Tez orada Levo sil kasalligi bilan kasalxonaga yotqizildi. Qayerda va qachon kasal bo'lgani aniq emas, ammo bunday antisanitariya sharoitida viruslar tez ko'payadi. Askarlardan biri menga kasal ekanligini aytganini eshitib, serjant uning gapini bo'ldi: "Bu yerda hammamiz kasalmiz".
***
Syavinaning barakidan Ivan boshpanasigacha bo'lgan uzun yo'l askarlarning qorong'uda u yerga tushib ketmasligi uchun quruq yog'och bilan qoplangan voronkalar atrofida ilon izi bo'lib turardi. Batalon vagnerchilar tomonidan bosib olingan qishloqni yer hali muzlagan paytda tark etgan va bu ularni qazishga to'sqinlik qilardi. Ivanning barakini bir nechta tankga qarshi minalarni portlatib, keyin devorlarni belkurak bilan tekislash orqali tashkil etishgandi. Endi bir necha piyoda askar yomg'ir yog'ganda suv bosmasligi uchun bunkerdan chiqadigan tor kanalizatsiya tizimi ustida ishlamoqda edilar.
Ivan barakni o'zining boshlig'i, Oper laqabli 40 yoshli rota komandiri bilan bo'lishardi. Sobiq tergovchining uyining quruqligidan xavotirlanishi bejiz emasdi. Xersonda tinimsiz otishmalar tufayli uning odamlari oddiy boshpana qura olmagan va ular to'g'ridan-to'g'ri yerda tunashga majbur bo'lgandilar. O'shanda Oper teri orqali yuqadigan bakterial infektsiyani orttirib oladi va burgalar chaqishi natijasida yanada kuchayadi. Bir necha oy davomida u doimo qishichadigan ochiq yaralardan qiynalgan. "Deyarli tiriklayin chirib ketardim", deydi u telefonini chiqarib, yiringli tanasining suratlarini ko'rsatarkan. Endi u doimo o'ralgan yurardi: ichida yupqa ko'ylak, Britancha harbiy kurtka, nemis armiyasining ponchosi va balaklava. Qishki jihozlar bilan uyg‘unlashib ketgan soqol-mo‘ylov va butadek qalin qoshlar unga xuddi qutb tadqiqotchisining qiyofasini berib turardi.
Barakda o'tirganimizda, batalyon qo'mondoni Pavlo "Signal" orqali Operga ruslar "sayr"ga tayyorlanyotganini, ya'ni og'ir bombardimon bo'lishini, ehtimol o'zlarining xandaqlariga qilingan hujum uchun o'ch olish yoki o'zlarining hujumlaridan oldin yerni sinab ko'rishni rejalashtirayotganini aytdi. - Tayyor bo'l, - dedi Pavlo.
"Sayr" o'zin uzoq kuttirmadi. Yog'ochdan yasalgan tom yaqinida portlash natijasida u qulab tushdi. Minaning yorqin chaqnasjidan eshiklar ochilib ketdi. Aniq takrorlangan zarbalardan Ivan va Oper dushman qo'mondonlik punkti qayerda ekanligini biladi, degan fikrga kelishdi.
"Balki dron Starlink sun'iy yo'ldoshini ko'rgandir, - dedi Ivan. Yoki bizning hojatxonamizni. U zobitlarniki ekanligi aniq".
Hojatxona xavfsiz o'tirish uchun etarlicha chuqur teshik edi.
"Bu yerga odamlarni olib kelishayotganini ko'rgan bo'lishi mumkin, - dedi Oper. - Ular ahmoq emas".
Ivan oziq-ovqat mahsulotlari ichidan bitta pirojniyni olib:
- Kel, o'lishdan oldin shirinlik yeymiz.
-Agar o‘lib ketmoqchi bo‘lsang, yo'qol bu yerdan! – dedi Oper.
Barcha piyoda askarlar bombardimon paytida o'ta nochorlik tuyg'usini yengish uchun hazil-huzul qilishar, ammo Operda misli ko'rilmagan yumor tuyg'usi bor edi. "Sayr" chog‘ida u barmog‘i bilan soqolini taragancha, kulminatsiya oldidan ma'noli sukut saqlagancha, birin-ketin bemaza latifalar aytib berardi.
Piyoda askarlar uchun psixologiya o'q-doridan kam muhim emas. Birinchi kuni, men "nol" chizig'ida bo'lganimda, brigadaga "armiya psixologi" keldi. Uning diplomi bo'lmasada, uning vazifasi qo'rquvni yengib o'tolmayotgan va "uyqusizlikdan qutulolmayotgan" askarlarni aniqlash edi. U shunday deb tushuntirdi: “Men ularga buyruqlarga rioya qilish kerakligini tushuntirishga harakat qilaman. Agar bu ishlamasa, biz ularni haqiqiy psixologga yuboramiz."
Yarador askar kodi "300", o'lgan askarniki "200", buyruqni bajarishdan bosh tortgan askarlar ba'zan "500" deb ataladi. Ivanning ta'kidlashicha, odamlar okopdan qochib qutulish uchun o'zini jarohat olgandek tutadi: "Bunday axloqsizlik har doim sodir bo'ladi". Ammo uning tan olishicha, bu darajadagi umidsizlik psixologik zarbaning natijasi bo'lishi mumkin. Armiya psixologi ta'kidlaganidek, qaysi 500-lar o'zini kasalga solayapti va qaysi biri haqiqiy "ruhiy kasal" ekanligini aniqlash jarayoni juda noaniq. Qanday bo'lishidan qat'i nazar, juda kam odam ushbu mezonlarga javob beradi va tibbiy ta'til oladi. Masalan, deyarli barcha faxriylar bir nechtadan miya chayqalishi jarohatini olishgandi, ammo Qobon menga aytganidek, "agar biz hammamiz davolanishga borsak, okopda kim qoladi?"
Post travmatik kasallik (PSTK) bu holatda juda mos tashxis kabi ko'rinmaydi, chunki travmatik hodisalar hali ham sodir bo'lishda davom etayapti. Ammo ta'tillar PSTKni qo'zg'atishi mumkin. Qizini cho'qintirish marosimi uchun uyga qaytgan Oper menga shunday degandi: “Psixologik jihatdan bu yerda qolish osonroq. Sivilizatsiyadan yana ortga qaytish qiyin”. Kechasi, men SPG-9 jamoasi bilan birga bo'lganimda, Qobon bir necha oy oldin Odessaga qanday borganini va u yerda stantsiyadan chiqishda vahima bosganini esladi. Jamiki tovushlar - g'uvillab turgan olomon, mashinalarning shovqini, shaharning baland tovushlari - unga xuddi ehtimoliy tahdidlar to'lqini kabi tuyulardi.
Notanish odamlar qo‘l telefonlarini olish uchun sumkalarini titkilashayotganda, Qobon beixtiyor Kalashnikov avtomatini qo‘liga olishga intiladi – va birdan o'zining qurolsiz ekanligini anglaydi. U bekatda patrullik qilayotgan bir guruh askarlarni payqab, rangi oqarib, qaltirab, ular tomon otiladi. "Havotir olma. Askarlar uni tinchlantirishadi. "Bu yerda bunaqa narsa har doim sodir bo'ladi."
***
Kuniga kamida bir marta, yana bir sovet mashinasi - BMP, Ivan va Operning barakiga zaxiralarini to'ldirish uchun keladi. Uning kelishi bilan qizg'in ish boshlanadi: o'q-dori solingan qutilar, tikanli simlar, energetik ichimliklar va oziq-ovqat qutilari tashiladi. Keyin ta'til berilgan askarlar tomga chiqib, pushkaga yoki istalgan narsaga yopishib olishadi va BMP guvillab jo'nab qoladi.
Fotosuratchi Dondyuk bilan birinchi marta shunday piyoda askar jangovar mashinasiga minganimiz mahal o'q otishma boshlanib qolgandi. Mashina qorong'uda paydo bo'ldi. "Hamma, yugursin!" — deb qichqirdi Oper, u ham Konstantinovkaga ketayotgan edi. Barakdan dala bo'ylab o'q hushtaklari ostida yugurdik. "Tezroq! Tezroq, la'nati!" - BMP atrofida to'plangan askarlarga baqirardi Oper. Bizning shundoq yonimizda havoda granata portladi. "Tezroq! - deb baqirdi Opera. — Nimani kutyapsan?" Qorong'uda ham ko'rinadigan qora tutun bulutlari bilan qoplangan RPG yeta oladigan hududni tark etishimiz bilanoq, aylana bo'ylab bir-birimizga sigareta uzatdik.
"Sayr"dan keyin kechqurun biz bo'linma joylashgan joyni tark etish vaqti keldi, deya qaror qildik. Biz BMPni kutish uchun Oper barakiga to'plangan erkaklar qatoriga qo'shildik. Syava ichkarida o'tirgandi - u rafiqasi bilan video suhbat qilish uchun Starlinkdan foydalanardi. Ular uning o‘sgan soch-soqolidan kulishdi, Syava esa ular yana birlashganda “odamga o'xshab soqol olishga” va’da berdi. Bu safar, ehtimol, xotinini hurmat qilgani uchun, hech kim uning uyga qaytish orzusi uchun qoralamadi.
Bir payt Odessa kelib qoldi: u nihoyat shlem uchun o'lcham olishlariga rozi bo'lgandi. "Ha, u senga xuddi kippa (yahudiylar bosh kiyimi) kabi bo'ladi", dedi Odessani boshining kattaligi ustidan masxara qilishib. Men Operdan har doim shunday hazil-mutoyibaga o'ch bo'lganmisiz, deb so'raganimda, u yana bir hazil bilan javob bergandi: "Urush har qanday odamni xazilkash qiladi". Oper uchun bunday xushchaqchaqlik har doim ham mos kelavermaydi, albatta, va aniq urush dahshatlari o'rtasida bufer bo'la olmagan. Dastlab, "500-chi" va sarosimali chaqiriluvchilar bo'lmagan, hamma o'z vatanini himoya qilish g'oyasi bilan yonayotgan ko'ngillilarga to'la urushning boshlang'ich davrlarida, Oper o'zi kabi o'nlab aql bovar qilmaydigan darajada jasur odamlarga bosh edi. U ularning hammasini yaxshi ko'rardi, ammo ulardan hech biri omon qolmadi. Bu yo'qotish uning ichida nimanidir uzgan va u endi o'z qo'l ostidagilarga bog'lanib qolishiga yo'l qo'ymasdi.
Va shunga qaramay, Oper o'zi va odamlari o'rtasida - yoki Qobon va Kadet o'rtasida o'rnatgan hissiy masofa - front va Ukrainaning qolgan qismi o'rtasidagi bo'shliq oldida hech nima emasdi. Urush butun mamlakatga ta'sir qildi, ammo hech kim uning dahshatini va azobini piyodalar kabi o'zida his etmadi. Shu bilan birga, mojaroning geografik ko'lami torayib, shafqatsizlik kuchayib bormoqda, ya'ni mamlakat fuqarolarining tobora kichikroq qismi tobora ko'proq azob chekishni talab qilmoqda. Operning fikricha, qochoqlarni fuqarolikdan mahrum qilish kerak va uchta bola armiyaga bormaslik uchun sabab emas. "O'zi aksincha bo'lishi kerak, - deydi u. Ularda kurashish uchun sababi bor."
Baxmutning janubidagi 28-brigadaning xandaqlarida biz tez-tez janglar aks-sadosini eshitdik va Pavloning uchta vzvodidan biri shahar uchun jangda qatnashish uchun yuborildi. Baxmutda minglab ukrainaliklar halok bo'ldi va shaharning o'zi esa yonib kulga aylangan biyobonga aylandi. Va bu haqiqatan ham shunga arziydimi degan shubha tug'diradi. Bu savolga bir nechta strategik javoblar taklif qilingan: ko'proq rus askarlari halok bo'ldi, chekinish shunchaki qirg'inni boshqa shaharga ko'chirishga olib kelardi, yangi Ukraina brigadalari qarshi hujumga tayyorgarlik ko'rayotganda u yerda rus kuchlarini ushlab turish foydaliroqdir. Ammo Zelenskiy Baxmutga ramziy ma'no ham berdi. Dekabr oyida AQSh Kongressida so'zlagan nutqida u shunday deb e'lon qiladi: "Saratoga jangi kabi, Baxmut jangi ham mustaqillik va ozodlik yo'lida urush traektoriyasini o'zgartiradi". Mart oyida Zelenskiy Associated Press agentligiga agar Ukraina shaharni boy bersa, Putin “bizning zaifligimizni isini oladi” va “bu g‘alabani G‘arb jamiyati, Xitoy va Eronga sotib yuborishini” aytadi.
Bu tushunarli mulohazalar, lekin frontda, loy va qon ichida ular juda mavhum. "Piyodalar Birinchi jahon urushidan beri o'zgarmadi", - deydi Oper. Qurol, aloqa, logistika boshqacha, ammo ish o'sha-o'sha". Va yana bir narsa o'zgarishsiz qoldi: piyodalar hattoki ular bu nima uchun kerakligini har doim ham tushunmasdan o'z vazifalarini bajaradilar. Ularning umumiy strategik rejalarga qanchalik mos kelishi noma'lum bo'lsa - va agar ular Odessa Xersondagi do'stlarini bekorga qurbon bo'lmaganiga ishonganidek - piyoda askarlar bir-birlari uchun kurashadilar. Va keyin urushda g'alaba qozonish uchun kurash unda omon qolish uchun kurashga o'xshay boshlaydi.
BMP Oper barakiga yetib kelganida, men qurol minorasi oldiga chiqdim va 22 yoshli Talaba laqabli snayperning yoniga o'tirdim. Men uni nol chizig'ida uchratgandim, u o'zining amerikalik snayper miltig'ini neytral hududda otishdan oldin qulog'iga shakar o'ramlarini solib qo'ygandi. U ikki hafta oldin sonidan o‘q yeb kasalxonadan chiqarilgandi. Endi esa grippga chalingani uchun Konstantinovkaga ketayotgan ekan.
Talaba va men to‘pni quchoqlab oldik, BMP esa qizil uchqunlar va qora chiqindi gazlarni chiqargancha, dalalar bo‘ylab tez yurib ketar, so'ng haydalmagan jo‘yaklar ustiga ko‘tarilar, keyin esa bo‘ronli dengizda suzib borayotgan kemadek iflos kraterlarga qulardi. Uzoqdan o'q-dorilarni olovli manzarasi sekin ko'rindi, alangalar yaqin atrofdagi jo'yakda go'yo raqsga tushardi. Men Pavloni oxirgi marta ko‘rishga umid qilgandim, biroq bir kun oldin batalyon qo‘mondonlik punkti o‘qqa tutilgan, askarlar esa yangisini qazishayotgandi. Biz Pavlo bunkerining eski joyidan o'tganimizda, men ovuldagi uyni yapaloq kulchaga aylanib qolganini ko'rdim. Ammo "Moskvaga" deya bo'yalgan belgi hali ham daraxtda osig'liq turar edi.
***
Bahor deyarli bir kechada – frontdan ketishimga bir necha kun qolganida keldi: xandaq devorlarida ko‘k qo‘ng‘iroqgul va boshqa yovvoyi gullar ochilib, “nol” chizig‘iga olib boruvchi jarliklar butalar bilan qoplangandi. Shu paytdan boshlab dalalar va yo'llarni yanada qulayroq qilgancha Donbassdagi loy quriy boshladi, Ukrainaning uzoq kutilgan qarshi hujumiga zamin yaratdi. 11-may kuni "ЧВК Вагнер" rahbari Yevgeniy Prigojin ijtimoiy tarmoqlarda Baxmut yaqinidagi Ukraina qo‘shinlari “qanotlarga o‘tadi va afsuski, ba’zi joylarda muvaffaqiyatga erishadi” deb yozdi. Bunday joylardan biri Baxmutning janubida, 28-brigada joylashgan joydan unchalik uzoq bo'lmagan hudud edi.
20-may kuni Prigojin o‘zining yollanma askarlari bilan “butun shaharni to‘liq egallab olganini” e’lon qildi. Zelenskiy Yaponiyada G-7 sammitida bo‘lib turgandi va matbuot anjumani chog‘ida u bir vaqtning o‘zida shahar butunlay egallab olinganini tan olishdan bosh tortgan va Baxmutning qulashini Rossiyaning Pirr g‘alabasi deb atagandi. “Baxmut faqat bizning qalbimizda bor, - dedi u. Hammasi yer bilan yakson qilindi. Faqat loy va o'lik ruslar qoldi". U o‘lgan ukrainaliklarni tilga olmadi va: “Himoyachilarimiz katta ish qilishdi, biz ulardan minnatdormiz”, deb so'zini tugatdi.
Biz front chizig‘idan shimoli-g‘arbiy Kiyev tomon harakatlanar ekanmiz, kuzda ozod qilingan shahar va qishloqlardan o‘tdik. Ularning ko'plari vayronaga aylangan. Izyumda rus kuchlari ortda yuzlab tinch aholini o'z ichiga olgan ommaviy qabrlarni qoldirgandi, ba'zi jasadlarda qiynoq izlari bor edi. Magistral Izyumni Ukrainaning ikkinchi yirik shahri va urushning dastlabki oylarida Rossiya raketalari bombardimon qilgan Xarkov bilan bog‘laydi. Xarkovning janubiy chekkasida biz keng qabristonda to'xtadik.
Bir necha yil oldin, Donbassda halok bo'lgan shahar aholisi dafn etilgan qabristonning orqa qismidagi Qahramonlar xiyoboni uchun kichik maydon ajratilgan edi. Rossiya keng ko'lamli bosqinni boshlagan paytda, hudud o'nlab granit qabr toshlari bilan to'ldirilgan edi. O'shandan beri o'lganlar soni shunchalik tez o'sdiki, yangi qabrlar - shunchaki yerdagi kichik tepaliklarga aylandi.
Shamol bu tepaliklarda tikilgan yuzlab Ukraina bayroqlarini hilpiratardi. Ba'zilariga guldastalar qo'yilgan, boshqalarga gullar ekilgan. Tuproq Donbassdagi kabi qora bo'lmasa-da, baribir yumshoq va unumdor edi.
Bayroqlarning shitirlashi ostida men tanish ovozni eshitdim: qabriston oxirida to'rtta askar yangi qabrga tuproq tashlayotgan edi. Motamsaro insonlar ularga indamay qarashdi. Bir necha metr narida yana bir dafn marosimi ketayotgandi. Tobut ochiq edi, uning ichida shoyi yopqich ostida, forma kiygan o'rta yoshli bir kishi yotardi. Balki o‘sha to‘rtta askar ko‘mishi kerak bo‘lganidandir, ular o‘rinsiz shoshqaloqlik bilan yerga belkurak tiqib, chuqurga tashlab, tez-tez nafas olib, terlab ishlardilar. Ular okop qazmadilar, balki uni ko‘mardilar. Go'yoki ularning hayotlari shunga bog'liqdek qazishardi.
***
Tamom.
Muallif: Luke Mogelson
Rasmlar: Maxim Dondyuk
Tarjimon: Jasurbek Bazarbaeff