Bahorda butun dunyo Ukraina qarshi hujumining boshlanishini kutdi. Ukraina Qurolli kuchlari G'arb texnikasi bilan jihozlangan yangi bo'linmalarni tayyorlayotgan bir paytda, boshqa armiya bo'linmalari Donbassdagi rus qo'shinlarini eng og'ir sharoitlarda ushlab turishdi.
"Nyu-Yorker" muxbiri Lyuk Mogelson kuzda Xersonni ozod qilgan va hozir Baxmut yaqinida jang qilayotgan 28-alohida mexanizatsiyalashgan brigadada bahorning ikki haftasini o'tkazdi va bu haqida maxsus ocherk chop etdi. Mediazona nashri esa, frontning eng oldi qismlari ro'y bergan dahshatli voqealar tasvirlangan ushbu longreadning rus tilidagi tarjimasini e'lon qildi. Men esa siz, azizlar uchun, ushbu ajoyib ocherkni o'zbek tiliga baholi-qudrat tarjima qilib, e'tiboringizga havola etayapman. Tarjimam sizlarga manzur bo'ladi degan umiddaman.
1-QISM
***
Ukraina frontidagi askarlar kun sayin mustahkamlanib borayotgan bir tamoyilga amal qilib yashaydilar: agar tirik qolishni istasang, qazi! Mart oyining o'rtalarida men Donbassning sharqidagi kichik harbiy pozitsiyaga tashrif buyurdim - zarba to'lqinlari va snaryad parchalari atrofdagi daraxtlarni sopilgan tayoqlarga aylantirgan; yer artilleriya tomonidan ilma-teshik bo'lib ketganidan, snaryad yaratgan "voronka"larni jarlardan ajratib bo'lmasdi. 8 ta piyoda askar rus snaryadlari bir hafta oldin quroldoshlari bilan birga portlatib yuborgan pulemyot uyasini qayta qurishyotgandi. Portlashdan omon qolgan kurtka parchasi boshimiz uzra baland shoxga osilib turardi. Askarlar uxlaydigan, yog‘ochlar bilan mustahkamlangan barak chuqurligiga va kengligiga ko'ra bir yarim metrga yaqin edi. Rus vertolyotining yaqinlashayotganini eshitib, hamma o'zini ichkariga urdi. To'g'ri kelib urilgan minalardan kuyib ketgan va eski qoraygan yog'ochlarining ustiga yangilari taxlangandi. Ukraina askarlari ularni dronlar payqamasligi uchun ko'pincha himoya to'rlari va kamuflyajdan foydalanadilar, ammo bu yerda endi ushbu hiylalarning hojati yo'q edi. Rossiya harbiylari bu pozitsiyani aniqlashgan va har qanday holatda ham uni yo'q qilmoqchi edilar. Piyoda askarlarning vazifasi oddiy edi: tark etmaslik va o'lmaslik.
Vertolyotdan bir nechta raketalar tashlandi - balandroqda, daraxtlar tepasidan. Askarlar yuzaga chiqib, belkuraklarini topib, ishlashda davom etishdi. Ulardan birining, maxsus ismi Syava, oldingi tishi yo'q edi, kamarida esa uzun jangovar pichoq osilgandi. Qolganlar uni bunday zamonaviy industrial konfliktlar uchun yaroqsiz bo'lgan quroli sabab masxara qila boshladilar.
— "Urushdan keyin sizlarga sovg'a qilaman", - dedi Syava.
— "Urushdan keyin" - mana bu optimizm!"
Hamma kulib yubordi. Frontda kelajak haqidagi har qanday suhbat yoki dahshatli ayni vaqtdan yiroq bo'lgan bo'lgan reallik to'g'risidagi orzular soddalik yoki takabburlikni bildirardi.
Infantry (ingliz tilida "piyoda") atamasi "infant" - "chaqaloq" so'zidan kelib chiqqan. 16-asrda quyi darajali piyoda askarlarni shunday atasha boshlashgan. Oradan 5 asr o'tgach ham, ular armiyaning eng ko'p ishlatiladigan qismi bo'lib qolmoqda. Ammo Ukrainada ular armiyaning eng zarur qismi hamdir. Syava va uning safdoshlari bir yildan ortiq vaqt davomida tinimsiz jang olib borayotgan piyoda batalyonining 28-alohida mexanizatsiyalashgan brigadasida xizmat qiladi. Dastlab brigada Odessa yaqinida joylashgandi. Bosqinning boshida rus qo'shinlari Qrimdan u yerga yetib borolmadilar, ammo dengiz bo'yidagi boshqa shahar - Xersonni egallab oldilar. 28-chi shaharni ozod qilish kampaniyasining oldingi saflarida edi. Taxminan olti oy davomida rus qo'shinlari ukrainaliklarni yerdan va havodan keng ko'lamdagi zarbalar bilan ushlab turishdi, mamlakat rasmiylari yo'qotishlar sonini hanuzgacha sir saqlamoqda. Nihoyat, noyabr oyida Rossiya Dnepr daryosi ortiga chekindi. Urib-surilgan 28-brigada birinchilardan bo'lib Xersonga kirib bordi. Olomon ularni qahramonlardek kutib oladi. Ammo tiklanishga ulgurmay, ular 500 kilometr shimoli-sharqga, urushning eng shiddatli janglari maydoniga aylangan qamaldagi Baxmutga jo'natiladi.
600 ga yaqin askarni o'z ichiga olgan Syava batalyoni Baxmut janubidagi qishloq chetiga joylashtiriladi. Qishloq "ЧВК Вагнер" tomonidan nazorat qilingan. Ularning buyrug'i bilan qurbon bo'lishga osonlik bilan tayyor bo'lgan mahbuslar-askarlar hujumi Xersondan keyin o'z saflari va zaxiralarini to'ldirishga ulgurmagan ukrainlarni hayratda qoldiradi. "Qandaydir zombilar, shunchaki oson o'lja. Biz ularni qanchalik [ko'p] o'ldirgan bo'lsak ham, ular tugamayapti ", - deydi batalyon qo'mondoni, 39 yoshli podpolkovnik Pavlo vagnerchilarning hujumi haqida.
Bir necha hafta ichida batalyon yo'q bo'lib ketish arafasida edi: otishmalarda butun boshli vzvodlar halok bo'ldi, 70 ga yaqin askar qurshovga olindi va o'ldirildi. Omon qolgan bir necha kishi, bir ofitserning ta'biri bilan aytganda, "shunchalik charchaganki, ulardan hech qanday foyda yo'q edi". Yanvar oyida batalyonning qolgan qismi qishloqdan g'arbdan bir necha kilometr masofadagi bog'lar va dalalardagi mudofaa pozitsiyalariga o'tkazildi. "Vagnerchilar bizni holdan toydirdi", deydi ofitser.
Ko'p o'tmay rus yollanma askarlari Baxmutga jo'nab ketishadi va ularning o'rnini unchalik ko'p bo'lmagan va ommatan o'zlarini qurbon qilishni istamaydigan oddiy askarlar egallaydi. Ular qishloq uchun bo'lgan jangda mag‘lub bo‘lganidan taxminan ikki oy o‘tgach, men batalonga qo‘shildim, bu vaqt ichida tomonlar katta operatsiyalar o‘tkazishmadi. Ukrainaliklarning qo‘lidan keladigani - shu vaziyatni saqlab qolish edi. Pavloning so'zlariga ko'ra, uning bo'linmasi ko'rgan yo'qotishlarni hisobga olgan holda, askarlarning 80 foizi chaqiriluvchilar edi. "Bular tajribasiz "гражданские" (oddiy fuqarolar)", - deydi u. "O'ntadan uchtasi darhol jang qilishga tayyor bo'lsa ham katta gap".
Biz uning vayronaga aylangan fermaning hovlisida qazilgan bunkerida o'tirardik. Snaryadlarning doimiy portlashidan paxsa devorlari zirillardi. "Yangi kelganlar ko'pincha bu yerda o'tirishga asablari dosh bermaydi", - deydi Pavlo. - Ular qo'rqib vahimaga tushib qolishadi." U o'zining yomon fe'l-atvori bilan mashhur bo'lsa-da, ammo Pavlo o'z askarlarining zaif tomonlari va qo'rquvi haqida hamdardlik bilan gapirardi. Urushning bu bosqichida hatto u kabi 23 yillik tajribaga ega professional askar ham toliqadi.
Uy oldidagi yo'lda kimdir daraxtga "Moskvaga" deb yozilgan taxta va sharrqa qaragan ko'rsatkichni mixlab qo'yibdi. Bunday optimizm go'yo boshqa zamondan dalolat berayotganga o'xshardi.
* * *
Pulemyot joyini tiklash bilan shug'ullangan askarlardan faqat ikkitasi Xersondan kelgan batalyondan edi. Ulardan biri, baquvvat ko'rinishi tufayli Bizon laqabini olgan 29 yoshli quruvchi, uch marta kasalxonaga yotqizilgandi: yelkasidan o‘q yegan, to‘pig‘i va tizzasidagi, orqa va qo‘lidagi jarohatlar.. Narigisi Odessa laqabli yana bir faxriy askar bo'lib, u 2015-yilda institutni tashlab, armiyaga yozilgandi. Pishiq va past bo'yli Odessa, Bizon kabi ishonch bilan harakat qilardi. Ikkalasi ham doimiy o'lim xavfi ostidagi hayotga mukammal moslashgan edi va bu har safar boshlari ustidan biror narsa hushtak chalib o'tganida yoki yaqin atrofga snaryad tushganda tebranib ketadigan yangilarning asabiyligini ta'kidlab turardi.
"Men faqat Bizonga ishonaman", - deydi Odessa. "Agar yangilar qochib ketishsa, bu biz uchun o'limdir". Odessa Xersonda barcha yaqin do'stlarini yo'qotgan. U telefonini olib, suratlarni ko'zdan kechiradi: “O‘lgan...o‘lgan… o‘lgan… o‘lgan… o‘lgan… o‘lgan... yarador… Men yangi odamlarga ko‘nikishim kerak. Hammasini qaytadan boshlashga.."
Katta jangovar yo'qotishlar birinchi navbatda, eng jasur va eng jangari askarlarga ta'sir qiladi, bu hodisani ofitserlardan biri "teskari yo'nalishdagi tabiiy tanlanish" deb atagandi, shuning uchun Odessa va Bizon kabi tajribali piyoda askarlar nihoyatda qimmatli va nihoyatda noyob kadrlar bo'lib qolgan. Xersondan keyin Odessa samovolka (o'z rahbariyatiga aytmasdan, yashirincha harbiy qismni tark etish, tarjimon izohi.) ga ketadi. "Men o'zimni ruhan juda yomon his qildim", deydi u. "Nafas rostlab olishim kerak edi." U ikki oy uyda dam olib, qayta tiklanib, qaytib keladi. U jazodan qo'rqqanidan emas - aslida unga nimayam qilishlari mumkin edi? Xandaqqa yuborishsinmi? U halok bo'lgan do'stlari oldida o'zini aybdor his qilgani uchun qaytadi. "Men uyaldim, - deydi u - Mening joyim shu yerda ekanligini angladim."
Bizon va Odessa uxlab yotgan barak “nol” chizig‘idan deyarli 400 metr masofada joylashgan bo‘lsa-da, har doim o‘qqa tutilardi – "Nol chizig'i" bu rus askarlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashgan xandaqlar edi. “Nol” chizig‘iga chiqish uchun avvalo snaryadlar yaratgan kraterlar bilan to‘la bo‘sh yerni kesib o‘tishingiz kerak edi, u yerda goho siyrak o‘simliklar orasidan boyqushlar va qirg‘ovullar uchib chiqib qolar, so‘ngra sharqqa qarab o‘sgan jar bo‘ylab ilonizi qilib o‘tishingiz kerak edi. Tik yonbag'irda tunash uchun yotoqxonalar qurilgandi, lekin jarlikdan bo'r tomiri o'tib, qazishni qiyinlashtirardi. Ba'zi askarlar oq ohaktoshni bolta bilan chopib o'tishar, ba'zilari shoxlar va qum qoplaridan boshpana qurishardi.
Ukraina nazoratidagi hududning chegaralari tikanli simlar bilan belgilangan. Darada qazilgan zinapoyalar qiyalik ortidagi kuzatuv postiga olib kelardi. Mart oyida kunlardan birida ertalab men Artyom degan yangi askar periskopdan qarab turganiga ko'zim tushgandi. U turgan joydan o'sgan chirigan kungaboqar chakalakzorlari to rus askarlari bosib olgan o'rmon chegarasigacha borib yetardi. Masofa esa atigi bir necha yuz metrni tashkil qilardi.
Ukrainaga qilgan safarlarim davomida men rus harbiylari bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'lmaganman - men uchun ular osmondan tushayotgan bombalarning manbai edi. Bu yerdan ruslarning jangovar pozitsiyasigacha bo'lgan masofa qanchalik yaqinligini bilish juda g'alati edi - agar men uyoqqa qarasam, katta ehtimol, u yoqdan turib qaysidir rus askari ham meni kuzatayotgan bo'ladi. Artyom ham bezovta edi. "Bu yer meni joyimmas, - deydi u. - Men askar emasman".
42 yoshli uch farzandning otasi bo'lgan Artyom Ukrainaning markaziy qismida joylashgan kichik fermadagi elevatorda ishlardi. Uchta farzandning otalari qonuniy ravishda muddatli harbiy xizmatdan ozod qilingan bo'lsada, biroq dekabr oyida Artyom hali qizlaridan birini asrab olish jarayonini tugatmasdan turib, mahalliy harbiy bo'limga chaqirilgan. Terapevt Artyomning bir paytlar konkida uchish paytida olgan bosh suyagidagi jarohati sababli uni "yaroqsiz" deb topadi, ammo harbiy ro'yxatga olish boshqarmasi uni baribir harbiy mashg'ulotga jo'natadi. Harbiy tayyorgarlik bir oy davom etadi: u qo'llanma va safda turish mashg'ulotlaridan iborat edi - "faqat nazariya, amaliyot nol". Artyom ikki marta poligonga olib boriladi va u yerda jami 30 marta o‘q uzadi. Tayyorgarlikni tugatib, Artyom 28-brigadaga qo'shiladi, Pavloning piyodalar batalyoniga kiritilganidan bir kun o'tgach esa u allaqachon "nol" chizig'ida edi.
"Birinchi haftalarda men juda qo'rqardim,- deydi u. - Birinchi otishmadayoq sindim". Artyomda o'qotar qurol va portlashlardan migren boshlanib, uning tashvishi kuchaydi. U 6 haftadan beri shu yerda edi va qo'rquvini aytarli yengib ulgurmagan bo'lsa-da, lekin qochadigan joy yo'qligini anglab yetgandi. Har holda, Artyom tabiatan shunchalik yumshoq ediki, uning ruslar hujumini qanday qaytarishni uddalayotganini tasavvur qilish qiyin edi. "Men qurol va zo'ravonlikdan nafratlanaman, - deydi u, ko'zlarini katta-katta qilib, nima bo'layotganiga hali ham ishonmayotgandek. - Uyga ketishga ruxsat bermagunlaricha, tirik qolishga harakat qilaman".
Artyom bilan tanishganimdan bir necha daqiqa o'tgach, RPGdan otilgan granata kungaboqar dalasida hushtak chalib, jarlikda tushib portladi. Pulemyotlarning o‘qlari gumburlab, daraxtlar orasidan o‘qlar shitirlab o‘tdi. Men qum qoplari to‘sig‘i orqasida cho‘kkalab o‘tirib oldim, katta serjant - Bizon va Odessa singari faxriylar o‘z qo‘l ostidagilarga: “Hammasi joyidami?” - deb qichqirdi.
Uning maxsus chaqiruv ismi - Tinda, u bejirim echkisoqolli va qirrasi ko'tarilgan qattiq panama shlyapasini boshiga qo'ndirib olgan harbiy. Men 28-brigadada 12 kun o‘tkazgan bo'lsam, biron marta Tinda, Odessa yoki Bizonni bron (o‘q o‘tkazmaydigan) jilet yoki shlem kiyganini ko‘rmaganman. Men Bizondan nega bunday qilishlarini so'raganimda u shunday javob berdi: "Agar mening taqdirimda o'lish yozilgan bo'lsa, men o'laman". Bunday fatalizm piyodalarga xosdir, lekin ba'zida janglarda donolik ham mavjud: faxriylar urush ovozlar fonini shunchalik chuqur idrok etadilarki, ular qanday raketa uchayotgani, uni qayerdan uchirishganiyu va qayerga tushishini instinkt darajasida sezishadi. Men Bizon bilan dala chetida gaplashayotganimda, dala o‘rtasida ikkita snaryad portlaganida, u hatto boshini o‘girib ham qaramadi.
Pulemyot jarlik bo'ylab otishda davom etdi va Tinda o'zining askariga RPG bilan javob berishini aytib qichqirdi. Askar qurolni yelkasiga ko‘tarib, granata otdi, Artyomdan bir necha metr narida esa quloqni karaxt qiluvchi portlash ovozi eshitildi.
"Juda baland", - deb tanbeh berdi Tinda. Va u radio orqali kimgadir: "Bizga pulemyot kerak", - dedi.
Rus pozitsiyalaridan o'q uzish tobora jadallashib bordi va Tinda: "Kimda RPG bor?" - deb baqirdi. Lekin hech kim javob bermadi. Boyagi askar boshqa pozitsiyaga ketgandi. Tinda g‘azabdan xirillab, shlyapasini yechib, qum qopi ustiga qo‘ydi, granatamyot olib, o'zi undan o‘q uzdi.
Bir qancha askar barrikada ortiga yashirindi. Tinda ularga yaqin atrofdagi chiziq ustida xandaq qazishni buyurdi. Yangilar otishma bo'layotgan so'qmoqqa chiqishni boshladilar va shunda u: "Uyoqqa emas!" - deb qichqirdi.
Uning qo‘lida granata o'rnatilgan Kalashnikov avtomati bor edi. U tikanli simga yaqinlashib, qurolini baland burchakka qaratib, granata otdi. Shu payt kakofoniyani (betartib shovqin-suron) nisbatan tinchroq, ammo xavfli tovush kesib o'tdi: to'g'ridan-to'g'ri tepamizda uchib yurgan dronning xira vizillagan tovushi eshitildi.
— Unda bomba bormikan? — so‘radi askarlardan biri.
— Kim bilsin, bu lan'atini!
Tinda yuqoriga o'q uzdi, lekin dronni tekkiza olmadi va u chiziq tomon burilganida, Tinda xandaqdagi o'rtoqlariga qo'shildi. Men ham birga ishlayotgan fotograf Maksim Dondyuk singari undan o‘rnak oldim. Nishabning o‘rtasiga yetganimizda, o‘qlarning hushtak ovozidan qornimiz bilan yotib, sudralib ketdik.
Xandaq hali bitmagandi: snayperning ko'ziga tushmaslik uchun egilib, yerga qapishish kerak edi. Bir necha soat oldin istehkomlarga yaqinlashganimda, askarlar qunt bilan qazishayotgan edi. Endi ular otishmada qatnashardi. Yana tepada hushtak chaldi. Kungaboqar dalasiga qaragan pulemyotchining yonida pulemyot stvolini to‘nkaga suyagan holda, gavdali boyagi askar cho‘kkalab o‘tirardi.
- Ularni ko'ryapsanmi? — deb so‘radi askar.
- Yo'q, - javob qildi pulemyotchi. Ratsiya orqali unga birinchi dron yoniga ikkinchisi qo'shilganligi haqida xabar berildi.
- Tushunarli.
Ikkala dron ham ustimizda bir juft kalxat kabi aylanib yurar - moviy osmondagi ikkita qora sharpa. Pulemyotchi quroli tumshug'ini deyarli vertikal ravishda qo'ydi va o'q uzdi, ammo qurol juda qo'pol edi. Men xandaq juda tor bo'lganidan xursand bo'ldim, garchi dastlab bu menga noqulay bo'lib tuyulgan bo'lsada. O'tish joyi shu qadar tor ediki, agar kimdir sizga ro'para kelib qolsa, boshingiz xandaqdan yuqori bo'lmasligi uchun uni devorga bosishingiz kerak edi. Ammo bu ataylab qilingandi: xandaq qanchalik keng bo'lsa, u yerga snaryad yoki uning parchalari tushishi ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi.
Dronlardan biridan granata ajraldi. Bizdan bir necha metr narida yer silkindi. Xandaqning devorlari orasiga siqilib qolganimda, portlashni deyarli his qilmadim.
Otishma qanday kutilmaganda boshlangan bo'lsa, shunday to'satdan tugadi. Taxminan yarim soatlik zaryadga ega bo'lgan dronlar rus pozitsiyalaridagi o'z uchuvchilari oldiga qaytdi. Ukrainlar qurollarini tushirib, belkuraklarini olishdi. Men Artyom haqida esladim. U hali ham o'z postida, periskopdan qarab turardi.
* * *
Tinda va uning otryadi xandaqdan turib jang qilayotganda, bizning orqamizdagi tepalikda, boshqa Ukraina pozitsiyasidan kuchli o'qqa tutildi. Keyinchalik men u yerga Tinda bilan bordim. Oraliq yerga qaragan blidajda hayratlanarli darajada qadimiy temir g'ildirakli qurol turardi - tarixdagi to'liq avtomatlashtirilgan qurollarning ilk namunalarida biri bo'lgan Maksim pulemyoti. Ushbu o'ziga xos model garchi 1945-yilda ishlab chiqarilgan bo'lsa-da, u 1884-yilgi asl nusxa bilan deyarli bir xil edi: dastali tutqich, yog'och tutqichlar, stvol haddan tashqari qizib ketganda sovuq suv bilan to'ldirish yoki qor qo'ysa bo'ladigan qopqoq. Bu agregatni qo'llarida kastet tatuirovkasi tushirilgan, futbol ishqiboziga o'xshab ketadigan ozg'in yigit boshqarardi. U pulemyot haqida xuddi avtoulov ishqibozi eski Mustang haqida gapirganday gapirardi.
O'tgan bir yil ichida Qo‘shma Shtatlar Ukrainaga o‘nlab milliard dollarlik harbiy yordam ko‘rsatdi. Nega bunday saxiylikka qaramay, 28-brigada bunday eski-tuskidan foydalanadi? Harbiy texnikalarning katta qismi jang maydonida shikastlangan yoki yo'q qilingan. Shu bilan birga, Ukraina zaiflashgan qo'shinlarini qayta ta'minlash g'oyasidan voz kechib, qurol-yarog'larni qarshi hujum uchun to'plashga qaror qildi. Ushbu kampaniyani boshqarish uchun noldan kamida sakkizta brigada tashkil etildi. Va bu yangi tuzilmalar AQSh va Yevropadan keltirilgan qurol-yarog', tanklarda mashg'ulotlar olib borayotgan bir paytda, 28-brigada askarlari kabi faxriylar mavjud arsenalning qoldiqlari bilan bir amallab turishlari kerak. Dekabr oyida, Pavlo batalyoni vagnerchilar tomonidan yo'q qilinayotganda, Ukraina Qurolli Kuchlari Bosh qo'mondoni Valeriy Zalujniy Economist nashriga shunday intervyu bergandi: "Okopdagi askarlar, meni kechirsinlar, lekin hozir kelasi yil boshlanishi mumkin bo'lgan uzoqroq va og'irroq janglar uchun resurslarni to'plashga e'tibor qaratish muhimroq.."
AQShning urush harakatlariga eng ilg'or va qimmatga tushgan hissasi - bu uzoq masofaga otishga mo'ljallangan gaubitsalar va [front] ortida joylashtirilgan raketa tizimlari bo'ldi. Frontdagi piyoda askarlar esa eskirgan uzuntumshuqli minomyotlarga tayanadi, ammo bular uchun o'q-dorilar deyarli qolmagan. Pavlo batalyonidagi artilleriya bo'yicha mas'ul mayor menga Xersonda uning minomyot otryadlari kuniga 300 martadan o'q uzganini, endi esa kuniga atigi beshtasini ishlatish mumkinligi to'g'risida so'zlab berdi. Rossiya qo'shinlarida bu ko'rsatkich o'rtacha o'n baravar yuqori.
Farqni qandaydir tarzda qoplash uchun batalyon Sovet SPG-9 tankga qarshi granatamyotdan foydalanadi. Qobon laqabli serjant ushbu qurol uchun javobgardir. 42 yoshli serjant 2015-yilda, Rossiya Donbassga birinchi marta bostirib kirganida urushga ketgan. Qobonning soqoli oqargan, boshi kal va oyoqlarida ham muammolar bor - u yaqinda ikkala tizzasidagi meniskidan jarohat olgandi. Shunga qaramay, u o'z laqabiga to'liq mos keladi - qattiqqo'l va jangga tayyor.
Qobon menga 18 yoshli o‘g‘li borligini aytganida, ikkalasi ham xizmat qilishayotgan bo'lsa kerak deya taxmin qilgandim. Chunki men batalyonda o‘g‘illari ham armiyada bo‘lgan boshqa otalarni uchratgandim. Ammo Qobon harbiylikka sodiqligiga qaramay, o'g'lini Germaniyaga yuboradi. "Men unga aytdim: agar qaytib kelsang, o'ldiraman, - deb tushuntirdi u. - Biz hammamiz shu yerda o'lishimizni bilamiz."
Qobon buni o'zining qo'l ostidagilarning, aniqrog'i yaqinda 19 yoshga to'lgan Kadet laqabli askar guvohligida aytdi. Men Qobondan sizning o'g'lingiz bilan tengdosh bo'lganlarga bosh bo'lish qanday bo'lishini so'radim. "Otalarcha", - deb javob berdi Qobon.
Biz Qobon va Kadet burchakda jimgina o'tirgan uchinchi odam, yoshi o'ttizlardagi yangi kelgan bilan birga bo'lishadigan barakda edik. Bu boshpana Syava, Odessa va Bizonnikiga qaraganda ancha kengroq bo'lsa-da, lekin baribir klaustrofobik miqyosda edi. Barakdagi eng muhim narsa - bu tomdir. Xodalar yuk mashinalarida iloji boricha frontga yaqinroq keltiriladi, so'ngra askarlar ularni xandaqlarga olib boradilar. To'g'ri qilingan tom quyidagicha tartibda bo'ladi: xodalarning uchta qatlami bir-birining ustiga qo'yilgan, ustida yerning bir metrli qatlami bo'ladi - shu [tom] birmuncha qalinroq bo'ladi va portlash va nishonga tegish o'rtasida bir millisekundni yutishga yordam beradi. Temir yo'l shpallari ustunlar sifatida xizmat qiladi. Barak yetarlicha chuqurroq bo'lishi kerak, shunda uning ustki qismi sirtqi yuzadan birozgina yuqoriga chiqadi: siz tashqaridan ko'radigan narsa - eshikdan yer ostidagi tushgan zinapoyalar bo'ladi. Men bo'lgan ko'plab baraklarda, quvuri tashqariga chiqib turadigan temir plita bor. Frontdan biroz uzoqroqda joylashganlarida esa interyerlar nisbatan qulayroq: polda paletlar, narvonli ikki qavatli karavotlar, kiyim uchun javonlar va ilgaklar, o'q-dorilar qutisi qopqoqlari bilan qoplangan devorlar. Artilleriyaga mas'ul mayor o'zining barakiga yig'iladigan bog' stuli va shisha kalyan olib kelgan. Pavloning qo'mondonlik bunkeri bolalar chizgan rasmlar bilan bezatilgan bo'lib, ulardan birida boshida jarohati bor pakana odam tasvirlangan va uning ostiga "Putin" deb yozilgan.
"Nol" chizig'iga yaqinlashgan sari baraklar kichikroq va qo'polroq bo'lib boradi. Qobonning uyi avtomobil akkumulyatoridan zaryadlangan LED girlyand bilan zo'rg'a yoritilgan. Okop kirish joyidan loglardan yasalgan parapetga olib boradi, uning ostida esa SPG-9 quroli rus dronlaridan yashirilgan edi. Bu qurol oddiy - uch oyoqli eskirgan granatamyot. Otish mexanizmi buzilgan. Snaryadni uchirish uchun Qobon porox zaryadini xanjar bilan ochdi, uning tagidagi ikkita simni oldin bir-biriga, keyin oddiy kabel orqali mis simli halqaga uladi, u stvolga izolenta bilan yopishtirilgandi. Otish kerak bo'lganda, kursant bilan birga ular SPG-9ni yer yuzasiga olib chiqar, Kadet nishonga olar va o'q uzardi. Keyin ularni rus dronlari yoki artilleriyasi payqabv qolmasidan, shoshilinch ravishda barakka qaytib kelishardi.
Taxminan soat 7:30 da jamoaga ruslar hujumga tayyorlanayotgani haqida xabar berildi. Neytrak hududda minalardan tozalash mashinasi aniqlandi.
- Xo'sh, yo'qotadigan hech narsamiz yo'q, - dedi Kadet.
- Men seni hali uylanishga ulgurasan va seni to'yingda men kim bilandir aysh-ishrat qilarman deb umid qilgandim, - deb javob berdi Qobon.
Yangi kelgan yigit asabiy ravishda plitani taqillatdi. To'satdan men pozitsiya qanchalik zaif va izolyatsiya qilinganligini anglab yetdim. Frontdagi boshqa baraklar Starlink sun'iy yo'ldoshlariga ulanish imkoniga ega edi, bu ularga batalyon qo'mondonligi bilan bevosita aloqa qilish imkonini berardi. Qobon esa faqat SIM-karta bilan ishlaydigan va aloqa uzulib-uzulib qoladigan ko'chma routerga ega edi. Yosh ofitser Signaldagi ovozli xabarlar yordamida Qobon bilan aloqada bo'lib turardi.
— "Men navbatchilik qilaman, — dedi Qobon - Vahima qilmang".
Agar ularning pozitsiyasi qo'lga olinsa, Qobon asirga tushmasligini aytdi. Bundan bir necha hafta oldin ijtimoiy tarmoqda rus askarlari Baxmut yaqinida ukrainalik asirni "O'l, iflos!" deya otib tashlagan video tarqalgandi. Yana bir Donbassdan kelgan videoda, rus askarlari asirni kanselyariya pichog'i bilan kastratsiya qilishgani tasvirlangandi. Men Qobon bilan uchrashganimdan so'ng, tarmoqda boshi kesilgan ukrainalik mahbusning videosi paydo bo'ldi, u to'lg'anar va og'riqdan qichqirardi. "Eng yaxshi holda, ular bizni otib tashlashadi", - deydi Qobon.
Barakni tark etishdan oldin, Qobon ofitserdan yana bir xabar oldi. U va Kadetga tong otguncha qadar har soatda SPG-9dan o'q uzish vazifasi yuklatildi. Qobonning yon cho'ntagida sun'iy yo'ldosh xaritasi bo'lgan planshet bor edi, u yerda o'nlab nishonlar belgilangandi: rus bunkerlari, okoplar, ukrain dronlari tomonidan aniqlangan kuzatuv postlari. "Ularga muntazam ravishda zarba berish juda muhim", dedi ofitser. "Hammasi piyodalar bilan to'lib-toshgan".
Qobon va Kadet jilmayishdi.
- Xo'sh, kettik! - dedi Qobon.
Oy va yulduzlar bulutlar ortiga g'oyib bo'ldi. Urush boshida batalyonda 75 ta tungi ko'rish ko'zoynaklari bo'lgan, ammo ularning ko'plarining egalari o'ldirilgan yoki yaralanganda jangda yo'qolgan. Qobon va Kadet qorong'uda aylanib o'tish uchun shlemlaridagi qizil lampalardan foydalanishlari kerak edi. Planshetdagi dastur ularning quroli va nishonining koordinatalarini hisoblab chiqdi, meteorologik ma'lumotlarni tahlil qildi va keyin Kadetga stvolni qanchalik baland va qaysi burchakda burish kerakligini ko'rsatdi.
U otmoqchi bo'lganida, xira xushtak ovozi eshitildi - otilmadi. Qobon simlarni to'g'rilash uchun okopdan chiqdi. Bu safar to'pdan quloqni qomatga keltiradigan ovozi chiqdi va osmonga o't otildi. Nima yomonroq ekanini tushunish qiyin edi - nima bo'layotganini ko'ra olmaslikmi yoki bizning ko'rinib qolganimizmi.
Barakka qaytishimiz bilan – qulog‘im shang‘illadi, yuragim tez-tez ura boshladi, burnimdan porox va kuygan metall hidi kelardi – Kadet mentolli "Marlboro"ini chekib, telefonda o'yin o‘ynay boshladi. Keyinchalik tushundimki, bu uning jangdan keyingi odatiy xatti-harakati ekan. U 18 yoshga to'lganining ertasiga, bosqin boshlanganidan to'rt kun o'tib armiyaga qo'shilgandi. Soqoli hali chiqmagan, ovozi to‘liq buzilmagan, yuzi esa biroz bo‘rtiq va yumaloq o‘spirin edi.
Urushning haqiqiy farzandi kabi Kadetda hali o'zini himoya qilish instinktini rivojlantirishga vaqt topmaganga o'xshardi. U qishloqda o'sgan - uning oilasi cho'chqa va tovuq boqishgan. Armiyada, yoshi tufayli u avvaliga zaxiraga yuborilgan, uning rotasi yaradorlar va o'lgan boshqa qismdagi askarlarni o'rnini bosishi kerak edi. Uning 28-vzvoddagi safdoshlaridan, u bilishicha, faqat ikkitasi tirik qolgan. U SPG-9dan ming martadan ortiq o'qqa tutganini va dushmanlardan "bir emas, balki ko'pchiligini" o'ldirgani ta'kidlaydi. U kuniga 2-3 quti chekardi. Barakdan parapetga o'tish uchun Kadet okopdan foydalanmasdi. U mohirlik bilan qorong'i o'rmon bo'ylab yo'l olar, qiyaliklar va chuqurlardan sakrab o'tardi, shlem yoki zirh bilan himoyalanmasdi. Ertalab soat 2 larda navbatdagi otish missiyasini tugatgandan so'ng, u boshidagi qizil fonar o'rniga oddiy chiroqni yoqdi. Qobon barakka qaytib kelgach, uni tepdi:
— Sen butunlay aqldan ozdingmi?
— Esimdan chiqibdi, — deya g‘o‘ldiradi Kadet xuddi uyga vazifani bajarmagan maktab o‘quvchisidek.
Qobon Kadetga nisbatan otalik tuyg‘ulari borligini aytgan bo‘lsa-da, uning o‘z o‘g‘lidek Germaniyaga bormaganidan qoyil qoldimi yoki ranjidimi, deb o‘yladim. Keyinchalik Qobon o'zining o'tmishdagi ishqiy sarguzashtlari haqidagi hikoyalari bilan bizni xushnud qildi va shundag fotograf Dondyuk u Kadetga ham ayollarga qanday munosabatda bo'lishni o'rgatgan yoki yo'qligini so'radi.
“Ma'ni nima? - dedi Qobon. - Uning ko'pam umri qolgani yo'q."
Kadet kuldi. Qobon - yo'q.
Kadetning sevgan qizi ham Germaniyaga qochib ketganlardan biri edi. U qizni TikTokdagi akkauntini topdi va barakka Wi-Fini ulanganida, ular suhbatlashishdi. Ular hech qachon hayotda uchrashishmagan. "Urush yozda tugaydi, deb umid qilyapmiz", dedi Kadet. – Keyin u qaytib keladi, ko‘rishamiz". Qobon uning hikoyasini bo'lib, unga qazishni buyurdi. Urushdan keyin jangovar pichog'imni sovg'a qilaman deb xazillashgan Syava singari, Kadet ham o'ziga tinch kelajakni tasavvur qilishga izn berardi.
Tashqarida qushlar sayradi - quyosh chiqdi. Ehtimol, Qobon va Kadetning sa'y-harakatlari tufayli rus hujumi amalga oshmadi. — "Hozir men ham belkurak olaman", — deya yumshadi Qobon.
* * *
2022-yil 24-fevralda Vladimir Zelenskiy Ukrainada 18 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar uchun umumiy safarbarlik e’lon qildi. Har xil toifadagi fuqarolar jangga tayyor bo'lib, chaqiruv komissiyalariga borishdi. Ko‘pchilik yangi askar kerak emasligini eshitib, bir necha kun navbat kutishdi. Bugun ham xalq muzokaralarni emas, qarshilikni istaydi, lekin har qanday urushda bo‘lgani kabi, bu yerda ham asosan aholining eng kambag‘al qatlamlari qurbon bo‘lmoqda. Men okopda uchratgan yangi askarlarning deyarli barchasi qo'l mehnati vakillari - dehqonlar, duradgorlar, quruvchilar, port ishchilari va chilangarlar edi. Pora va tanish-bilish tufayli harbiy xizmatdan qochgan ukrainaliklar haqidagi hikoyalar soni ortib bormoqda. "Urush boshida piyodalar tarkibida imtiyozli odamlar ham bor edi", - deydi menga faxriylardan biri. "Ammo bir yil o'tdi, urushni oxiri ko'rinmaydi, o'lish ehtimoli ko'proq va hamma juda charchagan. Hozir bu yerga yangilarning aksariyati chaqiruv bilan kelishadi”.
Qanchalik ko'p yangilar - shunga mos ravishda professionallar kam, natijada shunchalik ko'p mas'uliyat ofitserlar zimmasiga tushadi, ammo ular ham yetishmaydi. An'anaga ko'ra, ma'muriy vazifalarga tayinlangan leytenantlar va kapitanlar endi oldingi saflarda jang qilishyapti. Signalda Qobonni boshqargan ofitser, maxsus nomu Volinyaka 30 yoshda va amerikancha futbol bo'yicha o'rta maktabning tetik o'yinchisiga o'xshaydi. U nafaqat SPG-9 jamoasi uchun, balki batalyonda qolgan jangovar mashinalar (o'q otishdan omon qolganlar) uchun ham javobgardir. Mashinalardan biri yana bir sovet antikvari - BRM. Uning o'rdakoyoqlari va zambaragi bor, ammo tank deb hisoblanish uchun zirhlari mavjud emas: to'g'ridan-to'g'ri zarbaga dosh berolmasligi tufayli BRMga g'amgin "Temir tobut" laqabini berishgan. Volinyaka ekipajni yig'ayotganini e'lon qilganida, hatto Kadet ham rad javobini berdi: "Men uni ichida odamlarning tiriklayin yonayotganini ko'rdim", - dedi u. "RPG yoki minomyotdan bitta zarba va salomaleykum!".
Volinyaka haydovchi va artilleriyachi bilan birga Konstantinovkadagi "nol" chizig'iga eng yaqin shaharchadagi bo'sh qizil g'ishtli uyni egallab oldi, u yerda hali ham tinch aholi bor edi. Kuniga ikki marta uch kishi BRMni xandaqlar orqasidagi dalaga olib kelib, 15-20 ta snaryad otib, bazaga qaytishardi. (Mashina oldingi chiziqqa yaqinlashish uchun juda ko'zga ko'rinarli edi). Men birinchi marta bu "toychoq"da ularga qo'shilganimda, artilleriyachining orqasida o'tirdim. U ochiq lyukda turar, nihoyatda ozg'in, egnida qora tolstovka, qora qalpoq, cho'ntakli qora shim, qora etik, qora ko'zoynak va bosh suyagi tasviri tushirilgan bo'yinbog'ini esa yuzigacha ko'tarib olgandi. Konstantinovkaga qaytib kelganimizda, u bo'yinbog'ini olib tashladi. Uning laqabi Darvin bo'lib, u Kadet bilan tengdosh edi. Uning yuzi ham tengdoshini kabi bir xil, to'liq yetilmagandi.
Darvin butunlay qora rangda edi, chunki uniforma BRM bilan bir necha kun ishlagandan keyin tabiiy shu rangga kirib qolardi. "Demak, shunda o'zimni juda kir his qilmayman", deb tushuntirdi u. U bosqindan oldin ota-onasi bilan Xersonda yashagan. Rossiya istilosi boshlanganidan ikki oy o'tgach, u boshqa kattalar bilan birga o'zini ularning voyaga yetmagan o'g'li sifatida ko'rsatib, evakuatsiya qilinadi. To'qqizta rus nazorat punktidan o'tib, u Odessaga yetib bordi va u yerda 28-brigadaga qo'shiladi.
Darvinning tana tuzilishi BRMda ishlash uchun juda mos edi - shlanglar, quvurlar, tutqichlar va boshqa mexanizmlar bilan to'la tor uycha. Volinyaka, aksincha, o'q o'tkazmaydigan jilet kiygan holda lyukdan tushib chiqish uchun juda jussali va mushakdor edi. Kalitlar va ko'rsatkichlari bo'lgan asboblar paneli tepasida xoch osilgandi va biz Konstantinovka yaqinidagi oq cherkov yonidan o'tayotganimizda, men Volinyakaning cho'qinayotganini payqadim. "Urush tufayli xudojo'y bo‘lib qolganmisan?," deb so‘raganimda u: - "Aksincha, men Xudo borligiga shubha qila boshladim", - deya javob berdi.
Ammo Xudodan himoya so'rash uchun unga ishonish shart emas. Ruslar hujumlarining oldindan aytib bo'lmasligi va to'satdanligi askarlarni xurofotchiga aylantirib qo'ydi. Hammaning o'z talismanlari bor edi. 23 yoshli BRM haydovchisi "ikkinchi pilot" sifatida latta qo'g'irchoqni qo'yib qo'ygandi. Batalyon qo'mondoni Pavlo cho'ntagida amerika dollarini olib yurardi. Donbassdagi yetti yillik urush davomida unda bittayam tumor yo'q edi, lekin Xerson va Baxmutdan keyin Pavlo fikrini o'zgartirdi. "Bizga omad juda kerak", dedi menga.
Men BRMda ikkinchi marta bo‘lganimda, mashinada hassa ko‘targan keksa ayolning yonidan o‘tdik. Ortimga o‘girilib qarasam, u bizga qarab duo qilmoqda. Konstantinovka uchun bunday imo-ishora kamdan-kam uchraydi. Ukrainaning boshqa hududlarida odamlar deyarli har doim frontga ketayotgan harbiy mashinalarga qo'l silkitgan yoki musht ko'targan bo'lsa-da, bu yerda tinch aholining aksariyati ko'zlarini olib qochadi. Volinyakaning so‘zlariga ko‘ra, shaharni tark etmagan kam sonli aholining “deyarli barchasi” rossiyaparastlar edi. Mahalliy do‘kon sotuvchisi unga: “Bu yerda sen bizga kerak emassan”, degan. Men bunday dushmanlik uning kurashni davom ettirish istagiga ta'sir qiladimi, deb so'radim. U bosh chayqadi: “Bu mening yurtim ekanini bilaman. Ularning nima deb o'ylashlari nega meni bezovta qilishi kerak?"
28-brigadaning ko'plab askarlari qishloq joylarida yashagan va shu sababdan yer ular uchun - mavhum tushuncha emas. Xandaqlarda bir nechta piyoda askarlar yengil, sog'lom ildizlardan iborat mozaikasi bo'lgan to'q jigarrang gil devorlarga bosh qo'yib, Amerika tuprog'i boyligi va unumdorligi bo'yicha Ukraina tuprog'iga teng kelishi-kelmasligi haqida so'rashardi. Endi bu zamin ularni yaralar va o‘limdan asrashi, ularning tuyg‘ularini yanada kuchaytirdi. Ular yirtqichlardan qochish uchun chuqurlarga berkingan turga aylandilar. "Nol" chizig'ida faqat ichish uchun suv yetarli edi, shu sababli singan tirnoqlar va qadoq bosgan qo'lalr tuproq bilan shunchalik uyg'unlashib ketgandiki, ularning bir qismiga aylangandek tuyulardi.
Quyosh botganda, qizil g'ishtli uyning hovlisida bir askar belkurak bilan tarnovlar yasadi va u yerga no'xat urug'ini ekdi. “Biz shu uchun kurashyapmiz”, - dedi u yenglarini shimarib. - Biz bu yerni sevamiz". U 47 yoshda, urushdan oldin quruvchi edi va endi uning vazifasi BRM snaryadlarining uzoqroq uchishini ta'minlash uchun sozlamadan bir bo'lakni kalit bilan ajratib olish va snaryadni ma'lum masofada portlashiga erishish edi. Bo‘sh vaqtlarida esa u uy egalarining qaytishiga urug‘lar unib chiqishiga umid qilib, tomorqada ishlardi.
* * *
1-QISM TUGADI.