Рәсәй Геройы Миңлеғәле Минһаж улы Шайморатовтың хәтер көнөнә

Миңлеғәле Минһаж улы (төрлө документтарҙа уның исеме төрлөсә яҙыла: Миңлеғәле, Миңғәле, атаһы: Минәз улы, Минһаж улы, Минһажетдин улы) Шайморатов 1899 йылдың 15 авгусында Өфө өйәҙенең Биштәкә ауылында (хәҙер Башҡортостан Республикаһының Ҡырмыҫҡалы районы) тыуған. 1917 йылғы ауыл хужалығы иҫәбен алыу материалдары буйынса – килеп сығышы буйынса башҡорт. Ырымбур мосолман диниә назаратының мәхәллә имамы тыуғас төҙөгән метрикаһында былай тип яҙылған: “Атаһы – мишәрҙәрҙән сыҡҡан башҡорт Миңлеғәжәддин, Фәхрисламдың улы. Әсәһе – типтәрҙәрҙән башҡорт ҡыҙы Биби-Таифа, Мөхәмәтгәрәйҙең ҡыҙы» (Башҡортостан Республикаһы Милли архивы. Ф.И.-295, Оп.12, Д.81). 1917 йылғы Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы һәм ер иҫәбен алыу материалдарында Өфө өйәҙе Биштәкә улусы Биштәкә ауылы буйынса Миңлеғәле Шайморатовтың атаһы буйынса ла шәхси карточка һаҡланған. Ихатала Нихазетдин Фәхрисламов – 55 йәш, ҡатлам – пр. (припущенник), милләте башҡорт (Башҡортостан Республиканың Милли архивы). Ф.И. - 473. Оп. 1, Д.4672. Ул саҡта 18 йәшлек булған Миңлеғәле Шайморатов был ваҡытта ауылда булмай ҡала, сөнки ул Ағиҙел йылға пароходсылығында эшләгән. Һәләтле малай бала саҡтан яҡшы уҡыған, ауыл балаларының лидеры булған. Күренекле полководецтар тураһында китаптар уҡырға яратҡан, Суворовҡа оҡшарға хыялланған. Хәрби профессия уның тормош хыялына әүерелә. Миңлеғәлегә 14 йәштә әсәһе үлә, һәм ул тыуған төйәген ҡалдырып китергә булған. Ул Өфөгә күсеп килә һәм “Урал” пароходына матрос булып хеҙмәт итергә инә. 1919 йылдың яҙында Миңлеғәле Шайморатов эшһеҙ ҡала һәм тыуған ауылына ҡайта. Уның хәрби юлы ошонан башлана - ул ҡыҙыл гвардиясы булып китә һәм 270-се Белорет уҡсылар полкына хеҙмәт итергә инә. Миңлеғәле Шайморатовтың хәрби һәм ойоштороу һәләттәре уның ҡыҙыл армияла хеҙмәт итеүенең тәүге көндәренән үк асыла. Граждандар һуғышында ул легендар совет дивизияһы Блюхер, Фрунзе һәм Буденный менән иңгә-иң терәп һуғыша. Һуғыш бөткәс, Миңлеғәле Шайморатов профессиональ хәрби булырға ныҡлы ҡарар итә. Күрһәтелгән батырлығы һәм зирәклеге, ойоштороу һәм лидерлыҡ сифаттары өсөн уны Мәскәүгә уҡырға ебәрәләр. 1925 йылда уны Кремлде һаҡлаған полк командиры итеп тәғәйенләйҙәр. 1934 йылда буласаҡ герой М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияһын ҡыҙыл дипломға тамамлай. Тәүҙә ҡыҙыл Армияның разведка идаралығы начальнигы ярҙамсыһы, һуңынан РККА-ның Генераль штабында хеҙмәт итә. Шул саҡта уҡ ул телдәргә иҫ киткес һәләтен күрһәтә: Константин Симонов “комдив немец, ҡытай, ҡаҙаҡ, уйғыр телдәрен иркен белә, инглиз, француз телдәрен яҡшы аңлай” тип яҙа. М. Шайморатов атта 1930 йылдарҙа Миңлеғәле Шайморатов Төркиәлә Совет хөкүмәтенең хәрби атташеһы сифатында эшләп өлгөрә һәм ҡытай азатлыҡ армияһы консультанты булып эшләй. 1938 йылда полковник Шайморатов Чан Кайши армияһы менән һуғышта яралана, әммә подразделение үҙенең бурысын үтәй. Шуның өсөн ул ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнде. Оҙаҡламай Миңлеғәле Минһаж улын кире Мәскәүгә алып ҡайттылар һәм йәнә Кремлде һаҡлаусы полк командиры итеп тәғәйенләйҙәр. Бөйөк Ватан һуғышын ошо вазифала ҡаршылай ҙа инде ул. Тыуған илебеҙгә ҡурҡыныс янағанда эшһеҙ штабта ултырырға күнекмәгән Миңлеғәле Шайморатов дошманға, үҙенең көсөн йәлләмәйенсә, ташлана. Уның полкы 1941 йылдың декабрендә Мәскәү өсөн алышта ҡаһарманлыҡ күрһәтә – ҡыйыу яугирҙәр дошманды Волоколамск ҡалаһы янында туҡтатырға ярҙам итә. Полковник үҙе йәнә Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән наградлана. 1941 йылдың 17 ноябрендә ВКП(б) -ның Башҡортостан өлкә комитеты бюроһы һәм БАССР Халыҡ комиссарҙары советы башҡорт кавалерия дивизияһын ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итә. Хәрби берәмекте Башҡортостандың иң яҡшы яугирҙәренән ойоштороп, халыҡтан йыйылған иғәнәгә әҙерләгәндәр. Һалдаттарҙың хәрби рухын күтәреү һәм элекке совет традицияһы буйынса командирға туған телендә мөрәжәғәт итеү мөмкинлеге өсөн милли подразделениелар командирҙары итеп төп хәрби состав кеүек үк милләт кешеләре тәғәйенләнгән. Башҡорт атлы дивизияһы командиры итеп башҡорт Миңлеғәле Шайморатов тәғәйенләнә. Дивизия комиссары С. Р. Әлибаев билдәләүенсә, “уның (Шайморатовтың) килеүе менән дивизия яңырҙы, яугирҙәрҙең кәйефе күтәрелде. Беҙ унда яҡшы әҙерлекле юғары белемле кадрҙар офицерын күрҙек. Уның тәбиғи аҡылы, ҡыйыулығы һәм юғары рухы кешеләрҙе үҙенә йәлеп итте”. Командирҙың урындағы тамырҙары һәм уға туған телдә мөрәжәғәт итеү мөмкинлеге лә һалдаттарҙың хәрби рухын күтәреү өсөн ҙур әһәмиәткә эйә була. Яңы командир дивизияны ҡыҫҡа ваҡыт эсендә, хатта рекордлы сроктарҙа, тулы хәрби әҙерлек хәленә килтерә. 1942 йылдың 11 апрелендә комплектланған 112-се кавалерия дивизияһы фронтҡа Брянск өлкәһенә, һуңынан Сталинград ҡалаһына оҙатыла. Башҡорт кавалерия дивизияһының ҡыйыу һәм тәүәккәл эш итеүе дивизия частарында булған “Красная звезда” гәзитенең хәрби хәбәрсеһе Константин Симоновтың иғтибарын йәлеп итә. Һығымта булып 1942 йылдың 31 июлендә “Красная звезда” гәзитендә баҫылып сыҡҡан “Башҡорт дивизияһында” (“В Башкирской дивизии”) очеркы тора. Башҡорт кавалерия дивизияһы һәм уның командиры Шайморатов тураһында һуңғараҡ бөтә Советтар Союзы ла белә. М. Шайморатов Нәҡ оборона операциялары барышында дивизия командиры ғәҙәти булмаған тактик оҫталыҡ күрһәтә, артиллерия менән пехотаның үҙ-ара хеҙмәттәшлеген уңышлы ойоштора, сигенеүҙе һәм кире ҡағылыуҙарҙы берләштерә. Хәрби начальник ғәскәри разведканы әүҙем ҡулланыуы менән дә айырылып тора. 1942 йылдың 10 ноябрендә Шайморатовҡа генерал-майор исеме бирелә. М.М. Шайморатов етәкселегендәге 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы күп алыштарҙа ҡатнаша һәм үҙен бөтмәҫ дан менән яҡлай. Ул Юғары Баш командующий бойороҡтарында һуғышта айырыуса ҙур батырлыҡ күрһәткәндәр иҫәбендә 15 тапҡыр телгә алына, гвардия (16-сы гвардия) исемен ала, Ленин, Ҡыҙыл Байраҡ, Суворов һәм Кутузов ордендары менән бүләкләнә, почетлы Чернигов исемен ала. 1943 йылдың 11-23 февралендә Башҡорт кавалерия дивизияһы тарафынан дошмандың 12 мең һалдаты һәм офицеры, 28 танк, 50 орудие юҡ ителде, 1,5 мең совет хәрби әсире азат ителде. 1943 йылдың 14 февралендә генерал-майор Шайморатов – Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнә, ә дивизия 16-сы гвардия кавалерия дивизияһы тип үҙгәртелә. Шайморатовтың һуңғы операцияһы Чернухино һәм Дебальцево тимер юл станцияларын алыу һәм Ворошиловград - Дебальцево тимер юлын киҫеү маҡсатында дошмандың тылына рейд булып торҙо. Дивизияның уңышлы эш итеүе дошмандың тылын тоторға ярҙам итеүенә ҡарамаҫтан, был Ворошиловград ҡалаһын (хәҙерге Луганск ҡ.) таҙартырға һәм Краснодонды азат итергә булышлыҡ итә, ләкин дивизия үҙе ҡамауҙа ҡала. 1943 йылдың 23 февралендә рейдтан сыҡҡанда Миңлеғәле Шайморатов Ворошиловград өлкәһенең Петровский (Петровск) һәм Юлино (Штеровка) исемендәге штеров динамика заводы ҡасабалары араһында батырҙарса һәләк була. 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командирынан тыш, күп яугирҙәр Украина ерендә батырҙарса һәләк булған. Уларҙың кәүҙәләре Донбаста - Штеровка ауылындағы туғандар ҡәберлегендә, Дебальцев станцияһы., Петровский ҡалаһы һәа башҡа урындарҙа ерләнгән. 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы (16-сы гвардия) Совет Армияһының берҙән-бер кавалерия берләшмәһе була. Уның 78 яугире Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булды һәм биш кеше Дан орденының тулы кавалерҙары булды. Шайморатов М. һәйкәле Миңлеғәле Шайморатов исеме менән Өфө ҡалаһы һәм Башҡортостандың башҡа тораҡ пункттары урамдары аталған, тыуған төйәгендә Шайморатовҡа һәйкәл ҡуйылған һәм музей ойошторолған, республикала Шайморатов ордены булдырылған. Халыҡ геройы “Шайморатов генерал” йырында йырлана, уның тураһында художестволы һәм публицистик әҫәрҙәр яҙылған, бик күп китаптар сығарылған. 2020 йылдың 30 мартында Рәсәй Федерацияһы Президенты Владимир Путиндың Указы менән 1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда немец-фашист илбаҫарҙарына ҡаршы көрәштә күрһәткән ҡыйыулығы һәм батырлығы өсөн генерал-майор Миңлеғәле Минһаж улы Шайморатовҡа (үлгәндән һуң) Рәсәй Геройы исеме бирелде. Фото һәм сығанаҡ: https://archive.bashkortostan.ru/presscenter/news/606487/