“Сәбә! Эй, ошоларҙы! Көн-төн тип тормай, лауылдарға тотоналар. Кешеләр йоҡлай, ял итәләр тип баштарына ла индермәйҙәр. Бүре талағырҙар!” – нисәмә тапҡыр әрләп ала Сабит ошо эттәрҙе. Эт – тоғро дуҫ, ышаныслы һаҡсы тиҙәр. Ниңә әле Сабит уларҙы күрә алмай?! Ҡасандан башланды бындай дошманлыҡ?.. Әһә, иҫенә төштө. 1943 йылғы һуғыш осоро... Уларҙың бер һарығы бар ине. Күҙ ҡараһылай, һаҡлап ҡына торҙолар. Алмашлап туғайҙа, әрәмә буйында көттөләр. Көҙгөлөккә игеҙәк бәрәстәр ҙә ҙурайыр, тип хыялландылар. Һарыҡ һуйып алһаҡ, аслыҡты еңел үткәрербеҙ, тип өмөтләнгәйеләр. Был юлы һарыҡ көтөүгә Сабиттың сираты ине. Саҡ ҡына ла малҡайҙарҙан күҙ яҙлыҡтырмаҫҡа бар уяулығын эшкә екте ул. Көн кискә ауышты. Һарыҡтарҙы имен-аман ғына алып ҡайтһаң, үҙеңә генә бер күмәс бешерермен, тип оҙатып ҡалды улын Гөлфайза апай. Эләгәсәк күмәсте күҙ алдына килтереп, Сабит күҙен генә йомоп, бер аҙға хыял донъяһына сумғайны, ҡапыл эт өргән тауышҡа тертләп китте. “Сәбә! Сәбә!..” Малайҙың ҡысҡырыуына иғтибар ҙа итмәй, ҙур эт һарыҡтарға ташланды. Кинәт эт абалауынан өрккән һарыҡтар йәнтәслимгә, күҙҙәренә аҡ-ҡара күренмәй, баш һуҡҡан яҡтарына сабып сығып киттеләр. Эй, йүгерҙе Сабит һарыҡтары артынан, эй йүгерҙе... Эт тә юҡ, бәрәстәре менән һарыҡ та юҡ... Күмәс тә эләкмәйәсәк... Үҙенсә эҙләне малай: ҡурҡмайынса, урман эсенәрәк инеп тә китте, әрәмә араларын да ярып ҡараны, һөрәнләп саҡырҙы ла. Һыу төбөнә төшкәндәй, юҡҡа сыҡты бахырҡайҙар. Кисләтеп кенә ҡайтты Сабит. Ҡобараһы осҡан улын күреп барыһын да аңланы әсә йөрәге. “Ярай, улым, ҡайғырма. Баш һау булһа, мал табылыр әле. Мә, өлөш күмәсеңде ашай һал да”, – тип әсә улын яурынынан һөйөп алды. Күмәс тәме һиҙелмәне... Ҡапҡан ризығының тәме юғалды, ҡалтыранып өшөй башланы. Аҙбар таҙалап, ҡустыһы Хәмит тә инде. “Һарыҡтарҙы эт ҡурҡытып баҫтырып алып китте, ҡустым”, – тип ағаһы илап ебәрҙе. “Ярай, ағай, борсолмай торайыҡ әле, бәлки, үҙҙәре үк һарайҙарына килеп инер. Ҡапҡаны бөгөн асыҡ ҡалдырырбыҙ”, – тип ул ағаһын тынысландырырға маташты. Өмөтләнеп әллә нисә көн көттөләр, әммә малҡайҙарҙан тауыш-тын ишетелмәне. Ауылдаштарының береһенә лә осраманы. Һалҡын ҡышта бик асыҡты улар ғаиләһе. Һарыҡҡайҙары иҫән булһа, ул хәтлем ыҙа күрмәҫтәр ине... Ни эшләйһең, атайҙары һуғышта бит... Келәттә торған һунар мылтығы менән төрлө кейек-йәнлек, ҡош-ҡорт тотоп, балаларын асыҡтырмаҫ ине лә... Ҡыш бауыры оҙон. Әсәһенең дә, аслыҡ менән яғалаша торғас, хәле мөшкөлләнде. Бер иртәлә улдары әсәһенән рөхсәт һорап, теге мылтыҡты алып, урманға юлланды. Ғәбит ағай ҡайһы саҡта уларҙы үҙе менән һунарға йөрөтә ине. Хәлһеҙләнгән әсәһен ҡотҡарыу тик уларҙан ғына торғанын аңлап сыҡты улдар бөгөн һунарға. 13, 11 йәшлек малайҙарға мылтыҡ та, атаһының тире ҡағылған ҡалтағайҙары ла ауыр ине... Сабит менән Хәмит түҙҙе, һаман алға барҙылар. Ағас сананы алмашлап һөйрәнеләр. Ҡарышҡан төҫлө, юлдарына, исмаһам, бер йәнлек тә, ҡош-ҡорт та осраманы. Шулай ҙа малайҙарҙың кире ҡайтырға уйҙары ла юҡ ине. Бәләкәй генә ҡош, ҡуянмы атып алмайынса, бороласаҡтарын уйламанылар ҙа. Ҡалтағайҙар эҙенән ике малайҙың уй-кисерештәрен аңларға була ине... Шәйек йылғаһына етәрәк алдарына ҡапыл бер мышы килеп сыҡмаһынмы?! Хоҙайым... Бейеклеген, имән ботаҡтарылай мөгөҙөн күрһәгеҙсе... Ағай булараҡ мылтыҡ тотҡан Сабит алға шыуҙы. Ҡараштар осрашты. Ҡараштар һөйләште: – Юлдан кит, малай. – Юҡ, бер аҙым да атламаясаҡмын. – Һөҙгөсләп, тапауым бар. – Өйҙә хәлһеҙ әсәйем көтә мине. – Тай янымдан. – Ғәфү ит, мышыҡай, – тине лә Сабит тәтегә баҫты. Мөһабәт мышы шунда уҡ ергә ауҙы. Ғәләмәт ҙур ине, бура кеүек... Йығылған хайуан йөрәгенә тоҫҡап тағы икене атты ла, тоҡсайынан һунар бысағын сығарып, муйынынан салып та ебәрҙе. “Һә” тигәнсә ҡустыһы Хәмит килеп етте: “Туп-тура тигеҙҙең бит, ағай! Вәт, әсәйебеҙ шатланасаҡ!..” “Шым, кеше ишетеп ҡалмаһын. Эсәктәрен бушата һалыр кәрәк!” – тине Сабит ҡәнәғәт тауыш менән. Саналарына көстәре еткәнсә ит тейәрҙәр ҙә ҡалған өлөштәрен ҡар аҫтына күмеп торорҙар. Яйлап ташып бөтөрҙәр әле... Яҡында ғына эт абалағаны ишетелеп ҡалды. “Һаман шул хәйерһеҙ эт... Гел генә миңә бәлә юрап, ниңә эргәмә килә лә баҫа һуң был хайуан?!” – тип уйлап та өлгөрмәне Сабит, ат бышҡыртып берәү килеп тә туҡтаны. – Тррр!.. Туҡта, малҡай!.. – тигән ирҙәр тауышын ишетеп, эсәк-ҡарын тартып йөрөгән ерҙән ҡанға буялған Хәмит мышы эсенән килеп сыҡты. – Әһә!.. Мылтыҡ атып бына кемдәр йөрөй икән!.. Браконьерҙарға закон ҡаты, уландар, итегеҙҙе миңә бирмәһәгеҙ, төрмәгә ултыртасаҡмын, – тип тауышын күтәрҙе теге кеше ҡурҡыуҙан йөҙө ап-аҡ булған малайҙарға. – Фәнәүис бабай, әҙерәк беҙгә ит ҡалдырығыҙ инде, асығыуҙан шешенеп бөттөк... Әсәйебеҙ ауырый, өсөнсө көн һыу ғына эсәбеҙ... Бабай, бөткәнсе алмағыҙ инде... – тип Сабит, ер-һыу илап, ирҙең аяҡ аҫтына йығылды... – Фәнәүис бабай... Бабай... Бер бешерерлек кенә булһа ла... – тип Сабит уға өмөт тулы күҙҙәрен текләне. – Ә-ә-ә... Эшең шулаймы әле?.. Минең менән һүҙ көрәштерәһеңме бында? Әйҙә, ултыр санаға! Итең менән бергә милицияға тапшырам. Башың төрмәлә серер, емдек! Мылтығыңды ла алайым әле күрһәтергә! – тип малайҙы ҡурҡытырлыҡ итеп аҡырҙы силсәүит председателе. “Буш ҡул менән нисек өйгә ҡайтып инербеҙ?..” – тигән уй башына килеп, малай ҡарға ауҙы. Аңын юғалтып күпме ятҡандыр, ҡустыһының төртҡөләүенә уянып китте Сабит. Мышы мөгөҙө генә һерәйеп ятып ҡалған... Мылтыҡтан да елдәр иҫкән... Эй, тормош... Ниңә шулай рәхимһеҙһең икән?.. Һуғыштан үҙе яраланып ҡайтҡан бабай ниңә шулай ҡылана?.. Бар ауыл менән асыҡҡанды белә бит. Бер һунарсы Хисам бабай нисек барыһын да туйҙырһын?! Табышһыҙ, мылтыҡһыҙ ҡайтҡан йонсоған улдарын күкрәгенә һыйындырған әсә, ике улына күрһәтмәй генә, күҙ йәшенә быуылды. “Бер үк илағанын улдары һиҙеп ҡалмаһын,” – тип хафаланды ул. Сабит төнө буйы һаташып, ауырып сыҡты. Әле өҫтөнә менеп килгән дәү мышынан янтая, әле Фәнәүис бабай йәмһеҙ ҡысҡырып, бармаҡ янай... Даян атаһының эштән ҡайтҡанын әллә ҡайҙан белә. Юлда осраған эттәргә гел генә таш бәреп, таяҡ менән һелтәнеп йөрөй торғас, Сабит ағайҙы ауыл эттәре лә күрә алмай башланы. Улар араһындағы дошманлыҡ ғүмер буйына һуҙылды. Шул эттәр бит улар ауыҙынан һарыҡтарҙы тартып алды, шул һөмһөҙ эт атҡан мышыға хужаһын килтереп сығарҙы... Йәшәгән ҡасабаларында эш бөткәс, улар ғаиләһе Иҙел башына күсеп килде бер заман. Күп ҡатлы йорт фатирына килеп урынлаштылар. Бында өйҙәрендә эт көткән хужаларҙы ла күрә алмай башланы Сабит ағай. “Минең өйөмдә ул хайуандарға урын булмаясаҡ!” – тип ҡырт киҫә ине әбейенә. Оло кеше ҡалала үҙенә урын таба аламы һуң инде. Оҙаҡ та үтмәй кире ҡайтып төштөләр. ...Яҙ миҙгеле. Теге сәүектәр өрөргә тотондо. – Атайың ҡайтып киләлер, эттәр туҙына, – тине Даянға әсәһе йылмайып. Ҡапыл ҡапҡаға дөбөрҙәтә башланылар. Кемдер ярҙам һорап ҡысҡырырға тотондо: – Сабит ағай тайып йығылып имгәнде, йәһәтерәк ярҙам итәйек! – тип Шәһит ағай һөрәнләне. Олпат кәүҙәле Сабит ағайҙы ат санаһына һалып алып ҡайттылар, күмәкләп саҡ күтәреп индерҙеләр. – Шул эт етте бит башыма... – тип ыңғырашты Сабит ағай. – Ниңә шул кирза итегеңде кейҙең һуң? Былай ҙа тайғалаҡ бит, – тип Шәкирә апай уның аяғын һалдырҙы. Аслыҡ-яланғаслыҡ, етемлек һынауҙарында сыныҡҡан Сабит ағай аяғына яһаған операцияны лайыҡлы күтәрҙе. Яйлап өй эсендә йәбешә-йәбешә, үҙ алдына йөрөй ҙә башланы. Бер ай үтеүгә ул: “Төндә һөйәгем урынынан ҡуҙғалды шикелле”, – тип белдерҙе. Иртәгәһенә ысынлап та ул аяғына ҡабаттан баҫа алманы. Тағы дауаханалар, хирургтар буйлап йөрөү, ҡырылмаһа ҡырҡ анализдар биреү – көслө рухлы Сабит ағайҙы артҡа сиктермәне. Пластинка ҡуйғандан һуң, ул тағы яйлап ҡуҙғала башланы. 88 йәшлек бабай, сабый хәленә ҡалһа ла, йәшәүҙән төңөлмәне. Әбейе күптән гүр эйәһе булһа ла, яңғыҙлыҡты кисерә белде. Бөгөнгө көндә ҡыҙы һәм кейәүе тәрбиәһендә тыныс ғүмер итә. Ҡыҙына йөн сиратыша, свитерҙар һүтешә – үҙен һис кенә лә әрәмтамаҡ тип һанамай. Балаларына кәрәкле булыуына һөйөнөп бөтә алмай. Ҡарыуы бөткән атаға йылы ҡараш булһа – еткән. Әллә ни күп тә түгел: йылмайыу, бала һөйөүе... Һуңғы арала ғына ул ата-әсәһе, донъя көткән ҡатыны, дуҫтары менән һаташып һөйләшер булып китте. Ян-яғынан ҡыҙы тыҡҡыслаған мендәр ҡоршауынан арынып, ҡайһы саҡта сабый кеүек иҙәнгә лә тәгәрәп килеп төшә. Ярай әле, кире урынына күтәреп һалыр, алдына ризыҡ ҡуйыр балаҡайҙары бар... Ҡолаҡҡа ҡатылығы уны эттәр өрөүенә иғтибар иттермәй. Телевизорҙан да уға эт һүрәтен күрһәтмәҫкә тырышалар. Эйе, ошо эттәр арҡаһында бик күп йылдар этләнеп ятырмын тип башына ла индермәгәндер Сабит бабай!.. Йөрәккәйе һыҡранып алғанда: “Себә! Себә!.. Ана бара юлың!.. Пышол!” – тип күҙенә күренгән эт өйөрөн ҡыуғылап ала... Авторы: Зөһрә Үтәғолова. Автор фотоһы.