Яндекс.Очулдурукчу сервисче тыва дылды киирериниң талазы-биле ажылды 2017 чылда идепкейжи бөлүк эгелээн. Ынчан Тыва Республиканың чазааның информастыг политика Департаментизиниң начальниги Али Кужугет ажылды уштап-баштап эгелээн. Бо Москвага барып, Яндекстиң офизинге четкен турган. 1 сая тыва-орус эжеш домактардан чыып эккелиңер деп харыы алган. Оон бээр-ле домактар чыыр ажыл эгелээн турган.
2017 чылда Соян Шолбан тыва дылдың онлайн-очулдурукчузу деп төлевилелди чедиишкинниг камгалааш, «Росмолодежи»-ниң грантызын ойнап алган. Ол грантының ачызында 117 700 хире тыва-орус эжеш домактарны алган. Эжеш домактар чыыр ажылга идепкейжилер, чогаалчылар аңгы-аңгы албан черлериниң ажылдакчылары, ылаңгыя Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң база Национал библиотеканың ажылдакчылары хөй киришкен.
2022 чылда Март-оол Вячеслав Донгакович баштаан Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институду чергелешкек домактар чыыр ажылды харыысалгага ап, улаштыр ажылдаан. Төлевилелди углап-баштаар ажылды дыл эртеминиң секторунуң эртем ажылдакчызы Чойган Ондар хүлээнген. ТГТШИ-ден аңгыда, чергелешкек домактар чыырының кол киржикчилери: Тыва Республиканың А.С. Пушкин аттыг Национал библиотеказы, К. И. Чуковский аттыг Республиканың уруглар библиотеказы, Алдан-Маадыр аттыг Национал музей, Тыва Республиканың Национал школа хөгжүдер институду, К. Б. Ондар аттыг Тыва үндезин культура сайзырадыр төп, Тыва Республиканың аныяк эртемденнер болгаш специалистер чөвүлели олар болган. Оон аңыда төрээн дылының келир үези дээш сагыш-човап чоруур ниитизи-биле 450 хире кижи улуг-биче үлүг хуузун киирген. Колдуу техниктиг ажылды Али Кужугет хүлээнип, эчизинге чедирген.
Россияның чоннарының дылдарын «Яндекс.Очулдурукчу» деп сервисче киирер ажылды 2023 чылдыӊ февраль айдан эгелеп, ФАДН-ның эгелекчи саналы-биле Россияның национал республикаларының төлээлери кирген ажылчын бөлүк кылып эгелээн. «Яндекс» компаниязының иштинде бо төлевилелди харыылаар тускай килдисти тургускан. 2023 чылдың август айда Тыва дылдың күрүне деткимчезиниң болгаш сайзыралының эчис сорулгаларынче база бо ажыл албан күүсеттинер ужурлуг кылдыр кирген.
2024 чылдың майга чедир 203 муң тыва-орус эжеш домактарны чыггаш, оң кырындан чүгле тыва дылда 5 сая сөс хөмчээлдиг корпусту «Яндекс» компаниязының төлээлеринге дамчыткан бис. Ол баазага үндезилээш, ооң-биле Яндекс тыва дылды Яндекстиң сервистеринче киирер талазы-биле ажылды эгелээн. 2024 чылдың июньда тыва дыл «Яндекс.Клавиатура» капсырылгага тыптып келген.
Тываның аныяк эртемденнер болгаш специалистер чөвүлели «Яндекс Очулдурукчуже» тыва дылды киирер ажылды чорудары-биле Тыва Республиканың Баштыңының 2024 чылда хамааты ниитилелди сайзырадырының талазы-биле грантызынга 800 муң рубль туңнүг акшаны тиилеп алган, ооң ачызында очулдурукчуларның ажылын төлээр аргалыг болган.
2024 чылдың сентябрьда Яндекске немей 90 хире муң тыва-орус домактарны дамчыткан. Ниитизи-биле 296 муң тыва-орус чергелешкек домактар чыгдынган. Оон бээр «Яндекс» компаниязы ол улуг ажылды кылып чорудуп турган.
2024 чылдың декабрьда Тыва Республиканың өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Ренат Чадамбаевич Ооржак, ТГТШИ-ниң аныяк эртем ажылдакчылары Чойган Ондар, Начын Монгуш-биле Яндекс компаниязының офизинге чедип, удуртулгазы болгаш программистери-биле ужуражып чораан. Тыва дылды Яндекстиң сервистеринге киирери-биле холбашкан амгы болгаш келир үениң төлевилелдерин чугаалашкан. Ооң иштинде келир үеде болдуна бээр очулдурукчунуң шынарын улам экижидер талазы-биле ажылды база уламчылаар дугайында дугурушкан.
2025 чылдың февраль 25-те Яндекстиң очулдурганы баштайгы 500 домак ТГТШИ-ниң эртем ажылдакчыларының экспертиза-үнелээшкинин эрткен. «Яндекс.Переводчик» сервисте тыва дыл 2025 чылдың март 25-те киирттинген болгаш ажыглалче кирген. Хөй кижи киржилгелиг чылдар ишти уламчылаан ажыл үре-түңнелдиг болган.
Очулдурукчунуң шынарын улам экижидери-биле ам-даа тыва-орус эжеш домактарны чыыр ажылды уламчылаар. База ол ышкаш улаштыр Тыва Республиканың Чазаа биле «Яндекс» компаниязының дугурушканы ёзугаар тыва дылдың чурагайлыг хөгжүлдезиниң талазы-биле ажыл улам делгемчиир: чоокку чылдарда Яндекстиң аңгы-аңгы сервистери тыва дыл кырынга чугааланып, тыва дылга чугааланырга билип, харыылап турар апаар ужурлуг. Ооң ачызында тыва дылда сөзүглелдерни үн-биле дыңнаар арга, тыва дылче синхроннуг очулга дээш оон-даа өске технологиялар тыптыр. Ол төлевилелди боттандырарда ТГТШИ-ниң баазазында долузу-биле дериттинген үн бижидер студияны ажыглаары көрдүнген.
ТГШИ.
***
Тыва дылывыс — Делегей четкизинде!
"Яндекс Очулдурукчу"-же тыва дылдың киргенин демдеглеп эрттирдивис. Мындыг улуг ажыл-ишти бир-ийи кижи кылып күш четпес-ле болгай. Бүгу-ле киржикчилерин демдеглеп, чаңгыс-даа кижиниң киирген дамды-даа дузазын үне чок арттырбазын кызыдып, эң улуг үлүүн кииргеннерни аңгы адап, чонга чаа тывылган чурагайлыг херекселдиң ажыын, ажыглаар аргаларын тайылбырлап таныштырдывыс.
Студент чылдарымдан чаңгыс дээди өөредилге черинге өөренип, хүн-бүрүде бодалдарывыс үлежип, кады сайзырап чораан өңнүүм, Тывам төлептиг оглу Али Күжүгет-биле бо ажылды эчизинге чедиргенивис аажок улуг өөрүшкү болду. Кайывыс-даа "Яндекс" компаниязының мурнундан өөрүп четтириишкин бижиктерин холга алдывыс.
Бо төлевилел дугайында бо арынымга-ла чарлап, силерге ажылдың кандыг чадазында чоруп турарын дамчыдып турдум. Силерниң араңардан дыка хөй улус бижип, боттуг дузазын каткан. Мында өңнүктерим аразындан 93 кижи бо төлевилелге киришкен болду. Силерге четтирдим!
Институдувустуң барык шупту ажылдакчылары хаара туттунган турган, оларның арга-дуржулгазы, ханы билиглери аргажок чугула. Шуут-ла хандыр бодаар чүве болза, бо чылын 80 харлап турар ТНИИЯЛИ, ТИГПИ-ниң эртемденнериниң он-он барык чүс чыл кылып келген сөстүктериниң, тыва дылдың дүрүмнерин чаңгыс-аайлаар ажылының, дылывыска хамаарышкан эртем ажылдарының ачызында боттанган херек-тир бо.
Оон аңгыда чогаалчыларывыс, журналистеривис, ылаңгыя очулдурукчу мергежилдиг кижилеривистиң кылган ажылының ачызында болдунган ажыл-дыр бо.
Эң идепкейжи болган Тыва Республиканың А.С. Пушкин аттыг ном саңының, Республиканың К.И. Чуковский аттыг бичии чаштар ном саңының ажылдакчыларынга четтиргеним илереттим.
Бо төлевилдиң боттанырынга ачы-хавыяазын киирген кижилер хөй. Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайович, тыва дылы дээш сеткилинден сагыш аарып чоруур кижи, ооң оралакчызы Орлан Денек-оолович ажылды удуртуп-башкарып турган, Вячеслав Донгакович бо төлевилелди хүлээнип алгаш, ниити удуртулгазын түңнелге чедир чоруткан, көзүлбес фронтунуң төлээзи Оттук Юрьевичиниң ачызында ажыл-херек чогуттунгур болган.
Тыва кижиден аңгыда, Россияның чаңгыс демниг чоннарының төлээлери бо ажылга идепкейлиг киришкен, оларны база демдеглевес арга чок. Россияның чоннарының дылдарының эгелекчи чурагайжыдыкчызы Андрей Чемышев, ФАДН-ниң төлээлери Тимур Цыбиков, Дарима Бороноева, Фериде Арония. Россияың чоннарының дылдарын чурагайлыг делегейже бурунгаар чүткүдүп чоруур маадырларның аттары ол-дур. "Яндекс" компаниязында ажылдап чоруур Александр Болховитянов, Андрей Михеев, Александр Антонов, Полина Зеленская оларга онза мөгейип четтиргенивис илереттивис. Тыва дылды "Яндекс Очулдурукчу"-же кииреринге үлүг-хуузун кииргеннер бо болур.
Кижи чугаалажып таныжар, чылгы киштежип таныжар дээр-ле болгай. Чуртувустуң найысылалынга удаа-дараа барып, болар-биле дорт харылзажып, дугуржуп алыр аргалыг болганывыс Тыва Республиканың язы-сөөк чоннарның херектериниң талазы-биле агентилелиниң ачызында.
Ажылывыс ам-даа уламчылаар бис!
@Чойган Ондар.
Хоолгалаан.