Уланчызы. Эгези 2023.10.11-де № 41 (188), «Твой Информ» солунда
Күстүң каас-аяс хүннери бисти өөртүп, дыштаныкчыларга чылыын, чырыын саарып турган. Эмнээшкинден аңгыда, хостуг шакта концерт көрүп, найысылал Кызыл хоорайның тураскаалдыг черлеринге агаарлап, Республиканың Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге Урана Доргаевна Дулуш кадыкшылы кошкак кижилерни чедирип, сагыш хандыр агаарлаанын чугаалай-дыр. Эмненип, дыштанып келген кижилерниң деңгел-күжү, кадыкшыл байдалы аңгы-аңгы, шуут кылыштаары багай кижилерни аргалыг болза пансионатка дыштанырын эмчилер күзээр. Ол база чөптүг шиитпир. А Урана Доргаевна ындыг эвес, күзели-ле бар болза, кымны-даа аартыктавайн эдертип алырын бодаар.
Бир катап агаарлаашкын Улуг-Хем кежир, Абакан баар орук углай даш хоорайжыгашка чедер болганда, орук кадыр дээрзин Урана Доргаевна сагындырып, аргалыг болза кадыкшылы кошкак улус бодун дыка албадап болбазын дыштаныкчыларга сагындырган. Шуут кылыштап албас аныяк херээжен кижи: «Даш хоорайжыгашты көрүксеп тур мен» – дээш, боду-ла үнүп келген. Урана Доргаевна ындыг улуска аажок ээлдек, холундан чедип алган. Хүнзедир агаарлап, каткы-хөг, өөрүшкү-биле чораан соонда, эртенинде көөрге, демги херээжен кижи шору кылаштап турар апарган. Сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнү дузалаан деп чүүлдү агаарлаашкын соонда, аарыг кижи бодунга эскерип каан. Агаарлаашкын эки түңнелди көргүскен.
Культура-массалыг ажылдар талазы-биле удуртукчу Урана Доргаевна Дулуш танцы-самга ынак болуп, хуулгаазынныг аргаларны ажыглап, аарыг кижилерни бут кырынга хөглүг шимчээшкиннер кылдырып, салааларга оюннар азы тывызыксыг ус-шевер ажылдарны кылдыра бээрге, кижи бүрүзү улуг сонуургал-биле киржир. Хүн-бүрү каткы-хөг-биле хостуг шактарны ажыктыг, солун ынчаар эрттирип турарын магадап көрдүм. Шыдыраа маргылдаазы, лекция, беседа, солун кижилер-биле ужуражылгалар удаа-дараа болуп турары кымга-даа өөрүнчүг, чурукка кады тырттырып, бот-боттарынга ынак болуп, танышпас-даа кижилер каткы-хөглүг оюн-тоглаа соонда дораан чугаалажы бээр. Урана Доргаевнаның чылыг-чымчак хүлүмзүрүү, кижилерге эвилең, дузааргак сеткили – ёзулуг белек. Чаңгыс сөс биле: аарыг кижи бүрүзүнге бүгү сагыш-сеткилинден бердинип ажылдаар.
Күш-культура болгаш эмнээшкин
Буянныг иштиң база бир төлээзи Дозураш Байырович Ондар аарыг улуска хөй тайылбыр кылбайн, өөренген чаңчылы-биле амыр-менди солушкаш, хүлүмзүрүг-биле кылдыныгларның аргазын айтып, ажылдап кириптер. Ооң ээлгир, шимченгир холдары эът мага-ботка дээрге, ам-даа суйбай туткан болза деп кым-даа күзээр. Дозураш Байырович аарыг кижи бүрүзү гимнастиканы шын азы шын эвес кылып турарын хынап, кулак эгинге дээп турар кылдыр оң-солагай талазынче шын кылырын айтып берип, шимчээшкин бүрүзүн эскерип эдер. Ооң хөглүг-баштак чаңы-биле улусту хей-аът киирип турары – эмнээшкинниң база бир чажыт аргазы. «Буттарыңар бичии өрү, оң талазынче, оон солагай талазынче... Шын кылдыр кылыңар, бирээ, ийи үш... үштүң чартыы. Чок-чок, мени мегелеп болбас, че, катап эгелеңер!» – дээн эскериглерин чугаалаарга, аарыг улус чир-шоң дүжүп мергежилгени катаптаар. Ооң кичээлиниң шагында үе дыка дүрген эртип турарын кижи беленде эскербес.
Аарыглар аайы-биле залды ээлчег ёзугаар хостап бээрге, Адил Александрович Аракчаа бодунуң аарыг улузу-биле ажылдап кириптер. Мага-ботту, шыңган эъттерни, кургай берген сиирлерни чымчадырынга күш-культура талазы-биле мергежилге дыка дузалыг дээрзин эмчи сүмелеп, ылаңгыя мунчураан аарыгларга ооң кылдыныглары дыка дээштиг дээрзин чугаалаар. Адил Аракчаа ол талазы-биле мергежили улуг болуп, чартыктаан кижилерге дузаны көргүзүп турары мактаксанчыг.
Массаж
Массаж эрте бурунгу үеден бээр улусчу эмнээшкин-биле кады сайзырап келген хуулгаазын эмнээшкин болур. Кижи бүрүзү ооң чажыдын, аргаларын өөренип шыдавас, хөй күш база үндүрер. Санаторий-профилакторияда бойдустан чайгаар салым-чаяанныг аныяк тыва эр эмчилерниң ажылынга кызымаа мактаксанчыг. «Серебрянкада» массаж кабинединде: Игорь Григорьевич Соян, Григорий Михайлович Оюн, Сергей Михайлович Медведев олар хөй чылдарда ажылдап турар. Оларның дадыккан күштүг салаалары эът-кешти өйдүктүрүп, суйбап, сирлеңнеди нугуп, шыңган эът, сиирлерни шимчедип ажылдаарынга дыка таарымчалыг. Массажтың технологиязындан аарыг кижиниң хан эргилдези экижип, дүрген сегииринге дузалаар, чаа тыптып турар клеткаларга аарыг өөскүвес апаар.
Массаж кабинединде аныяк, шыырак эмчилер ажылдап турары дыка эки. Олар мергежилинге бердинген, хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип турар.
Поварларга четтирдивис!
Чогум-на ук мергежилге хамаарыштыр бижиир болза, хөйнү чугаалап болур. Повар кижиниң мергежили каяа-даа херек, хөй-ниитиниң чемненилге рыногу хүн-бүрү сайзырап, аъш-чемниң технологиязы чаарттынып, негелде улгадып турар. Ылаңгыя, санаторий черлеринде аъш-чем хыналдазы улуг, санитар байдалы нарын, аңгы-аңгы чемнерни аарыг кижилерге таарыштыр белеткээри белен эвес. Аъш-чемни шалыпкын байдалга чаагай кылдыр белеткеп, эът-чемни доорап, картошканы аштап, ногаа аймаан чуп, ооң шынарын хынаар, чемни столга көрүштүг кылдыр салыры, белеткээри – ол бүгүге хөй үе негеттинер. Колдуунда изиг буска хүнзедир бут кырынга туруп ажылдаары ындыг-ла амыр эвес. Орлана Доржуевна Ондар «Серебрянка» санаторийинде арга-дуржулгазы бедик повар. Мында хүнде 60-70 хире кижини чемгерип турар. Чойганмаа Часкал-ооловна Чамзы, Сайлана Каң-ооловна Данзырынмай котлета кылып турда, холдары шимченгир, шалыпкын мергежээн поварлар.
Аарыг кижилерге эмнээшкинден аңгыда, шын чемненири чугула дээрзин поварлар демдеглеп, хүн-бүрү аъш-чемни таарыштыр белеткеп турары мактаксанчыг. Поварларның шалыпкын, мергежилинге бердингенин чугаалап канчаар, аъш-чем кылып турда, сагыш ышкаш... Аарыг кижилерге сагыш човаачал, сеткили биче, холу чемзиг дээрзин кижи бүрүзү мактаар.
Санаторийге эмненип, дыштанган кижи бүрүзү: «Эмчилерге ажылдакчыларга, поварларга четтирдивис!» – дээн үнеледи кижи бүрүзү илередип турар. Чоннуң үнелели дег бедик шаңнал кайда боор.
Лидия Иргит