Çулла авалхи чăваш виçисемпе ÿкерчĕк ÿкерме шутларăм.
Пĕлетĕр ĕнтĕ, авалтан пирĕн нĕсĕлсем мĕн те пулин виçнĕ чухне хăйсен кĕлеткине усă курнă – утăм, хăлаç, ал лаппи, алă...
Ÿкерме пуçлас умĕн эпĕ Леонардо да Винчи ÿкернĕ «Витрувианский человек» ятлă ÿкерчĕке тĕпчерĕм. Каярахпа авалхи вырăс виçисене интернетра тупрăм. Чăваш виçисене эпĕ 1982 çулта В.Д. Димитриев çырнă «Чувашский календарь и метрология» кĕнекинчен илтĕм тата Электронлă сăмахсарпа усă куртăм https://samah.chv.su/.
Ÿкерчĕк варринче Улăп-паттăра ÿкерес терĕм, пирĕн халăх сăмахлăхĕ тăрăх вăл чăвашсене алăсталăха вĕрентнĕ. Çавăнтанпа пирĕн несĕлсем çак виçесемпе усă курнă ĕнтĕ. Ÿкерчĕке «Улăп виçисем» ят пама шутларăм.
Аялта – хĕвелтухăç енчен куçакан авалхи чăвашсем – пăлхар-сăварсем. Унăн пĕлтерĕшĕ çавăнпек: куçакан халăхран тĕпленсе пурăнакан халăх пулса тăни. Хĕррисенче юпасем – Тĕнче тытăмĕ. Юпа тăррисенче – Хĕвел керменĕ тата Уйăх керменĕ. Вĕсене Асамат кĕперĕ çыхăнтарать, çав кĕпер тăрăх Улăп Амăшпе пĕрле выльăх кĕтĕвне Капкасран Сăр шывĕ патне куçарать.
Хуçалăхра пир тĕртнĕ, сĕтел-пукан тунă, тимĕр шакканă чухне çак виçесене усă курнă:
- Пӳрне – 2 см, пÿрне хулăнăш.
- Ал лаппи – 10.25 см, 5 пÿрне.
- Шит – 18-33 см (тĕрлĕрен виçнĕ), чамам 20.5 см е 2 ал лаппи.
- Чике – 2 тĕрлĕ тĕл пулать – 41 см тата 45 см. 41см - (чавса кĕтессинчен пуçласа чышкă вĕçĕ тăршшĕ), 45 см - (чавса кĕтессинчен пуçласа вăтам пÿрне вĕçĕ тăршшĕ). Пĕр чикере икĕ шит.
- Хур – 82 см е икĕ чике тăршшĕ. Ваттисем калани пур: «Чике старик, хур сухал».
Киргиз тата алтай чĕлхисенче хур сăмаха кары теççĕ. Вĕсен вăл кăкăр варринчен пуçласа хулпуççи таран çĕкленĕ алăн пÿрне вĕçĕ тăршшĕ иккен.
Вырăссемпе çывăх пурăннипе аршăнпа та усă курнă, вырăсла «аршин» (1835 çулччен – 72 см, кайран – 71,12 см), тата вершук «вершок» (1835 çулччен 4.5 см, кайран – 4,44 см). Аршăнта 4 шит, вершукра 2 пÿрне.
Çĕр виçнĕ чухне е пÿрт лартнă чухне çак виçесене усă курнă:
- Утăм (утас, пусăм, яра пусăмĕ) – 88 см е вăтам арçын утăмĕн тăршшĕ.
- Хăлаç – 176 см е хулпуççи таран çĕкленĕ пĕр алăн вăта пÿрнен вĕçĕнчен пуçласа тепĕр алăн вăта пурнен вĕçĕ тăршшĕ.
- Чалăш – 248 см е çÿллелле çĕкленĕ сылтăм алăн пÿрне вĕçĕнчен пуçласа сулахай уран пÿрне вĕçĕ таран вăрăмăш.
Вĕрене авалтанпа çĕре пайланă чухне усă курнă. Вĕрен – вунă чалăш тăршшĕ. Вĕрен йĕпенсен унăн тăршшĕ вăрăмланнă, çавăнпа XIX ĕмĕр вĕçĕнче чăвашсем час-час сăнчăр усă курнă.
Ана-пÿ (ана пĕвĕ) ятлă виçе тата вăрăмрах пулнă – 80 чалăш е 8 вĕрен. Вĕренĕн пайĕсем те пулнă - çур вĕрен тата чĕрĕк вĕрен.
Çухрăм ятлă виçе тăршшĕ паллă мар. Çухăр сăмахран пулса кайнă: çухрăм – çын кăшкăрнине илтме пултаракан виçе. XVIII – XX ĕмĕр пуçламăшĕнче ҫухрӑма, вырăс виçипе верстапа пĕрешкел тесе шутланă (1835 çулччен – 1080 м, кайран – 1066,8 м).
Йывăç пÿрсен çÿллĕшне йÿнсемпе шутланă (15 йÿнлĕ пÿрт, 30 йÿнлĕ кĕлет – 2 хутлă), карта тăршшĕне сыпăксемпе шутланă, чамам 1,5 хăлаç.
Усă курнă:
- Электронлă сăмахсар https://samah.chv.su/
Çак статья килĕршĕ пулсан, çырăнăр! Килĕшет тесе пусăр, комментари çырăр! Пĕрмай сирĕнпе, Атилла.
Çакăнта пуссан чăваш кĕнекисен пуххине скачать тума пулать.