Alimova G‘unchaxon Baxadirovna
Urganch davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi,
e-mail: alimovag‘uncha@gmail.com: +998990185433.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8273125
Qabul qilindi: 21.08.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-08-88-94
UDK: 930.1
Annotatsiya: Ushbu maqolada Buyuk Britaniya, Germaniya mamlakatlari tarixiy tajribasida davlat-konfessiyaviy jarayonlarning qiyosiy tahlili, davlat bilan turli konfessiyalar o‘rtasida shakllangan o‘ziga xos munosabatlar haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar: akt, bill, davlat, parlament, cherkov.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ГОСУДАРСТВЕННО-КОНФЕССИОНАЛЬНЫХ ПРОЦЕССОВ В ИСТОРИЧЕСКОМ ОПЫТЕ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН (ВЕЛИКОБРИТАНИЯ, ГЕРМАНИЯ) НА ПРИМЕРЕ
Аннотация: В данной статье проводится сравнительный анализ государственно-конфессиональных процессов в историческом опыте Великобритании и Германии, а также специфических отношений, складывающихся между государством и различными конфессиями.
Ключевые слова: акт, законопроект, государство, парламент, церковь.
KIRISH.
Xorijiy mamlakatlarning tajribasini o‘rganish asosida davlat bilan turli konfessiyalar o‘rtasida shakllangan o‘ziga xos munosabatlar tarixini tahlil qilish mumkin. Bular asosida muayyan tarixiy jarayonlarni yoritish va ilmiy xulosalarga kelish bugungi kunimiz uchun ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
TADQIQOT OBYEKTI VA METODLARI.
Buyuk Britaniya: davlat cherkovining dunyoviy modeli. Buyuk Britaniyada jamiyat va din munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari tarixiy jarayonlar va davlat hokimiyati, protestant va katolik cherkovlarining kurashi natijasida shakllangan. XVII asrda Angliya parlamenti tomonidan bir qator hujjatlar, xususan, Bag‘rikenglik to‘g‘risidagi akt (1689) [1], Huquqlar to‘g‘risidagi bill (1689) [2] va Taxt vorisligi to‘g‘risidagi akti (1701) [3] qabul qilingandan so‘ng Angliyada diniy munosabatlar negizida davlat cherkovi maqomi shakllantirildi.
Buyuk Britaniyada Angliya cherkoviga taalluqli cherkov huquqi davlat huquqining ajralmas qismi sifatida qaraladi. Uning Reformatsiya davrigacha bo‘lgan cherkov bilan davom etishi, Britaniya huquq tizimining pretsedent tamoyili asosida, agar bu qoida tan olinganligi isbotlangan bo‘lsa, Reformatsiyadan oldin qo‘llaniladigan cherkov qoidasiga tayanishi mumkin, degan postulatda ifodalanadi. Qonunning ushbu qismiga o‘zgartirishlar maxsus organ – Bosh Sinod tomonidan kiritilishi mumkin. U uchta palatadan iborat: Yepiskoplar palatasi, Ruhoniylar palatasi va Miryaninlar palatasi. Oxirgi ikkitasi 250 nafar saylanadigan a’zodan iborat. Barcha qarorlar uchta palataning roziligi bilan qabul qilinadi. Shunday qilib, Sinod Angliya cherkoviga tegishli har qanday masala bo‘yicha qonunchilik qarorlarini qabul qilishi mumkin va ular parlamentning qonun hujjatlari bilan bir xil kuchga ega.
Din sohasidagi shaxsiy huquq va erkinliklarni ta’minlash Britaniya qonunchiligida maxsus hujjatlar bilan mustahkamlanmagan, biroq bu fakt Buyuk Britaniyaning Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa konvensiyasi (IHEK) a’zosi ekanligi bilan qoplanadi. 1998 yilda maxsus qonun (Inson huquqlari to‘g‘risidagi akt) IHEK qoidalarini Buyuk Britaniyaning ichki qonunchiligining bir qismi sifatida tan oldi.[4]
Dinning davlatdagi huquqiy holati. Buyuk Britaniyaning turli qismlarida vaziyat bir xil emas: agar mamlakatda Angliya cherkovi davlat cherkovi maqomiga ega bo‘lsa, Shotlandiyada davlat cherkovi Shotland cherkovi hisoblanadi. Davlat cherkovlaridan tashqari diniy birlashmalar xayriya tashkilotlari uchun belgilangan umumiy huquqiy qoidalarga bo‘ysunadi. Nodavlat cherkovlar alohida maqomga ega emas va jamoat birlashmalari qoidalariga muvofiq shakllanadi. Asosan diniy birlashmalar o‘z a’zolari o‘rtasidagi kelishuv doirasida tuziladi. Ingliz huquq tizimida "ommaviy huquq" tushunchasi mavjud emas, shuning uchun unga mos ravishda ijtimoiy-huquqiy maqom ham mavjud emas. Natijada Buyuk Britaniyada qaysi dinlar davlat tomonidan rasman tan olinganligini aniqlashning imkoni yo‘q. Britaniya tizimining bu xususiyatlari turli konfessiyaviy tashkilotlarning huquqiy holatini o‘zaro bog‘lashning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Aytish mumkinki, turli konfessiyalarning "davlat" yoki "nodavlat" maqomi Britaniya davlat-konfessiyaviy munosabatlar tizimini bir ma’noda tavsiflashga imkon bermaydi.
Davlat mafkurasida diniy komponentlarni juda aniq ilg‘ab olish mumkin. Davlat cherkovi va hokimiyatning yaqin hamkorligining mavjudligi o‘z-zidan siyosatning qandaydir holatda mafkuralashganligidan dalolat beradi. Barcha davlat maktablarida din o‘qitiladi. Yetakchi universitetlarning ilohiyot fakultetlarida yuqori boshqaruvlarni faqat Angliya cherkovi yoki Shotlandiya cherkovi vakillari egallashi mumkin.
Britaniya davlat tizimida konfessiyaga yo‘naltirilgan qator partiyalar shakllangan: Xristian xalq alyansi, Xristian sotsialistik harakati, Xristian partiyasi, Uelc xristian partiyasi, Shotland xristian paptiyasi va boshqalar. Lekin, real tarixiy jarayonlarda bu partiyalar davlat siyosatini belgilovchi ta’sirchan kuchga aylana olmagan.
Diniy rahbarlarning hokimiyat tuzilmalari faoliyatidagi vakolatlari. Angliya davlat cherkovining boshlig‘i – Buyuk Britaniya birlashgan kirolligi monarxi hisoblanadi. Taxt vorisligi to‘g‘risidagi aktga (1701 y.) ko‘ra, taxt vorislari Angliya cherkoviga tegishli bo‘lishi kerak. Hujjatda Britaniya monarxlari katolik diniga mansub shaxslar, yoki katoliklar bilan turmush qurgan shaxslar, shuningdek, ularning avlodlari bo‘lishi mumkin emasligi belgilab qo‘yilgan [5].
Diniy yеtakchilarning o‘ziga xos vakolatlariga quyidagilar kiradi: ingliz monarxining (u ham davlat cherkovining boshlig‘i) mutlaq huquqi Angliya cherkovining arxiepiskoplari va еpiskoplarini tayinlash huquqidir. 1977 yilda mamlakat hukumati monarxni tanlash faqat davlat cherkovi vakili bo‘lgan shaxslar orasidan bo‘lishi lozimligi belgilandi. Angliya cherkovi еpiskoplarining ma’lum bir qismi ("Ma’naviy Lordlar") [6] Lordlar palatasida faoliyat olib borishadi.
Diniy tashkilotlarning siyosiy faoliyati. Angliya diniy-siyosiy tizimining yuqoridagi o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, Angliya cherkovi ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etadi. Armiya, qamoqxona va kasalxonalar uchun ruhoniylar turli diniy tashkilotlarning ruhoniylari orasidan yollanadi.
Diniy tashkilotlar va ularning rahbarlari faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirish.Angliya davlati hech qanday din va ularning еtakchilari faoliyatini moliyalashtirmaydi. Diniy tashkilotlar uchun soliq imtiyozlari mavjud, ammo ular unchalik muhim emas va ular faoliyatining diniy xususiyatidan ko‘ra ko‘proq xayriya bilan bog‘liq. Angliya cherkovining muhim qo‘llab-quvvatlashi tarixiy binolarni himoya qilish uchun davlat subsidiyalari bo‘lib, ular davlat cherkovining cherkov binolarining 80 foizini o‘z ichiga oladi.
Shunday qilib, ingliz davlat-konfessional modeli klerikal davlat va davlat cherkovining mavjudligi, dinning tarixiy-siyosiy hayotda ishtirokining muhim qismi va aksincha ular o‘rtasidagi maxsus munosabatlar tizimini ifodalaydi. Britaniya modeli, birinchi navbatda, mamlakatning tarixiy an’analariga, ularga zamonaviy demokratik tamoyillarni moslashtirishga yo‘naltirilgan.
Germaniya: ochiq kooperatsiya modeli. Germaniyada siyosat va din munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari GFR Asosiy qonunida mustahkamlangan. 3-moddada dini va e’tiqodidan qat’iy nazar barchaning tengligi e’lon qilingan, 4-modda esa vijdon va e’tiqod erkinligini, shu jumladan diniy amaliyotning erkinligi kafolatlaydi [7]. Asosiy Qonunga oldingi Veymar Konstitutsiyasining besh moddasi (136, 137, 138, 139, 141) din masalalari va diniy birlashmalarning faoliyatini tartibga soluvchi normalar sifatida kiritilgan va 136-moddada dinidan qat’i nazar, shaxsiy va fuqarolik huquqlari himoya qilinishi kafolatlangan.
Asosiy qonunga ko‘ra, Germaniyada cherkov davlatdan ajratilgan (137.1-modda), bu ijtimoiy tizimning dunyoviyligini ko‘rsatadi. Biroq, institutsional ajralish davlat va diniy birlashmalar o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi, shuning uchun davlat-konfessiyaviy munosabatlar tizimining huquqiy mexanizmlarini batafsil tartibga solish bir qator konkordatlar va cherkov-davlat shartnomalarida o‘z ifodasini topgan [8]. Ushbu shartnomalarning ba’zilari (1933 yildagi reyxning katolik cherkovi bilan tuzilgan konkordati) xalqaro shartnomalar maqomini olgan edi. Yevangelist cherkovi bilan cherkov-davlat shartnomalari va katolik еparxiyalari bilan tuzilgan shartnomalar alohida turdagi shartnomalar bo‘lib, lekin xalqaro shartnomalar toifasiga o‘xshash hisoblanadi. Boshqa ko‘plab kichik diniy jamoatlar bilan shartnomalar va kelishuvlar ham mavjud. Germaniya hukumati konfessiyaviy tashkilotlar bilan tuzgan konkordatlar davlat va еpiskoplar o‘rtasidagi hamkorlikni, davlat maktablari va universitetlarning ilohiyot fakultetlarida diniy ta’lim sohasida hamkorlik qilish shartlarini, harbiy ruhoniylar to‘g‘risidagi shartnomalarni va boshqlarni qamrab oladi.
Dinlarning davlatdagi huquqiy holati Asosiy Qonun bilan tartibga solinadi (137-modda), bu diniy birlashmalarga ommaviy huquq sub’ekti maqomini olish huquqini beradi. Bundan tashqari, diniy birlashmalar jamoat huquqi korporatsiyasi maqomini olishlari mumkin, bu ularga o‘z ziyoratchilaridan soliq undirish huquqini beradi. Davlat diniy birlashmalarning ommaviy huquq korporatsiyasi maqomini tan olgani holda, ayni paytda davlat dinlarning muxtoriyati va mustaqilligini kafolatlaydi.
Davlat mafkurasida diniy komponentning mavjudligi. Germaniya, yuqorida qayl etilnanidek, dunyoviy davlat sifatida tan olingan. Biroq, Asosiy Qonunning muqaddimasida eng birinchi so‘zlar diniy va siyosiy postulatlarga asoslangan: "Birlashgan Yevropada teng huquqli a’zo sifatida dunyo tinchligi ishiga xizmat qilish istagidan ilhomlanib, Xudo va odamlar oldidagi mas’uliyatini anglagani holda ushbu Asosiy qonunni ishlab chiqdi" deya ta’kidlanadi. Bir tomondan, birlashgan Yevropa va dunyo tinchligi kabi tarixiy ko‘rsatmalar e’lon qilingan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Xudo oldida javobgarlik bayon etilgan. Shu munosabat bilan, diniy-mafkuraviy tarkibga ko‘ra Asosiy Qonunning qat’iy dunyoviy puhi haqida gapirish qiyin.
Germaniyada ikkita diniy-mafkuraviy platformaga ega partiyalar – Germaniya xristian-demokratik ittifoqi va Xristian-sotsial ittifoqi (faqat Bavariyada ro‘yxatga olingan) faol hisoblanadi. Bu ikki partiya dasturining tayanchini asosiy xristian qadriyatlari tashkil etadi. 1933 yildan beri mavjud bo‘lgan Xristian-demokratik ittifoqi juda ta’sirli siyosiy kuch bo‘lib, doimiy ravishda umumiy saylovchilar sonining 27-35% qo‘llab-quvvatlamoqda. Shunisi e’tiborga loyiqki, partiya raislari еtti marta GFR prezidenti va besh marta federal kansler bo‘lishgan [9], amaldagi kansler O.Shols esa u saylangan vaqtda XDI raisi ham bo‘lgan.
Diniy rahbarlarning hokimiyat tuzilmalari faoliyatidagi vakolatlari. Nemis jamoat huquqida ruhoniylar, pastorlar va monastir ordenlari a’zolari uchun alohida huquqiy maqom yo‘q. Bundan tashqari, Federal Konstitutsiyaviy sud diniy tashkilot o‘z xodimlarining diniy vazifalarini bajarayotgan paytda davlat lavozimlarini egallash huquqini rad etishi lozimligini konstitutsiyaviy norma deb e’lon qilgan [10].
Diniy tashkilotlarning siyosiy faoliyati. Germaniyada kasalxonalar, qamoqxonalar, qurolli kuchlar, politsiya va boshqa davlaT muassasalarida diniy faoliyatga ruxsat berilgan (Asosiy qonunning 141-moddasi). Jamoat huquqi korporatsiyasi sifatida diniy birlashmalarning o‘zlari o‘z xodimlari uchun mehnat faoliyati tuzilmalari va normalarini yaratadilar.
Diniy tashkilotlar va ularning rahbarlari faoliyatini hukumat tomonidan moliyalashtirish masalasi alohida e’tiborga loyiqdir. Viloyatlar qonunchiligiga ko‘ra, diniy birlashmalar ommaviy korporatsiya maqomiga ega bo‘lib, soliq undirish huquqiga ega (Asosiy Qonunning 137-moddasi). Yirik cherkovlar bu imkoniyatdan juda keng foydalanadilar, umumiy cherkov byudjetining taxminan 80 foizini cherkov soliqlaridan oladilar [11].
Umuman olganda, Germaniyada davlat va din o‘rtasidagi munosabatlar tarixiy modelini tahlil qilib, Germaniya faqat qisman dunyoviy davlat degan xulosaga kelishimiz mumkin. Modelning o‘zini kooperatsion deb baholash mumkin, ya’ni u ma’lum darajada hukumat va din o‘rtasidagi tartibga solinadigan hamkorlikka asoslangan. Shaxsning diniy huquqlari asosan xristian yo‘nalishi vakillari uchun ta’minlanadi. Bu mamlakatdagi tarixiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq. V.P.Ierusalimskiy ta’kidlaganidek: “Germaniya nasroniy Yevropaning organik va eng muhim qismidir. Xristianlik an’anasi har doim haqiqiy cherkov tuzilmalarining hozirgi ta’siridan kengroq va chuqurroq bo‘lib kelgan. U tarixiy milliy tajribaga asoslanib, umumiy ma’naviy, gumanistik, siyosiy, badiiy va maishiy madaniyatning chuqur poydevorini tashkil qiladi” [12].
Mashhur tadqiqotchi Ye.M.Miroshnikova Germaniyada cherkov va davlat o‘rtasidagi munosabatlar tajribasini tahlil qilib, davlatning dinga nisbatan "betaraflik" (neytralitet) pozitsiyasini tavsiflaydi [13]. Bu “neytralitet”, tadqiqotchining fikricha, tizimli ravishda to‘rt element bilan ifodalanishi mumkin: aralashmaslik sifatida; noidentifikatsiya sifatida; imkoniyatlar tengligi sifatida; imtiyozlardan voz kechish sifatida.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
[1]. An Act for Exempting their Majestyes Protestant Subjects dissenting from the Church of England from the Penalties of certaine Lawes // [Электронный ресурс]. URL: http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=46304
[2]. An Act declaring the Rights and Liberties of the Subject and Settling the Succession of the Crown // [Электронный ресурс]. URL: http://constitution.org/eng/eng_bor.htm
[3]. Act of Settlement: // [Электронный ресурс]. URL: http://www.legislation.gov.Uk/aep/Will3/12-13/2/contents
[4]. Human Rights Act 1998 // [Электронный ресурс]. URL: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/42/contents
[5]. Act of Settlement: http://www.legislation.gov.Uk/aep/Will3/12-13/2
[6]. МакКлин Д. Государство и церковь в Великобритании // Государства и религии в Европейском Союзе. -С.67.
[7]. Конституции зарубежных государств. Сост.: Маклаков В.В. - 7-е изд., перераб. и доп. - М.: Волтерс Клувер, 2010. -С. 168-244.
[8]. Die Konkordate und Kirchenvertrage in der Bundesrepublik Deutschtand: Textausgabe fur Wissenschaft und Praxis / herausgegeben von Joseph Listl. 2 vols. - Berlin: Duncker & Humblot, 1987.
[9]. Нойхаус //. Ценности христианской демократии. - М., 2005; Официальный сайт ХДС Германии: http://www.cdu.de/
[10]. Роббертс Г. Государство и церковь в Германии // Государства и религии в Европейском Союзе. - С. 144.
[11]. Роббертс Г. Государство и церковь в Германии // Государства и религии в Европейском Союзе. - С. 141.
[12]. Иерусалимский В.П. Католическая и лютеранская церкви в Германии на пороге XXI в. / Мир религий //[Электронный ресурс]. URL: http://www.religio.ru/relisoc/modworld/200.html
[13]. Мирошникова Е.М. Государственно-церковные отношения в Германии // Религия и право. Информационно-аналитический журнал. - 1998. - №1-2.