Azimova Dilorom Hamza qizi
Termiz Davlat Pedagogika Instituti talabasi,
To‘rayeva Mohlaroybegim Boymurod qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8265825
Qabul qilindi: 17.08.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-08-3-10
UDK: 37.012.85
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda o‘zlashtirmovchilikni yuzaga keltiruvchi omillar ahamiyati haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar: induksiya, deduksiya, analogiya, induktiv, deduktiv.
KIRISH.
Har bir alohida olingan o‘zlashtirmovchilikning vujudga kelishi tarixi har xildir. Bu shaxsning indivudual xususiyatlari va atrofdagilar bilan munosabatlariga, xususiyatlariga bog‘liqdir. P.P.Blanskiy “Qiyin o‘quvchilar” asarida psixik va jismoniy tayyorgarlikning turli xususiyatlarning birikuvi quyidagi tiplarga ajratilgan. P.P.Blanskiy birinchi o‘rinda jsmoniy sog‘liqga e’tibor bergan. Muallif ishlarida psixologik xususiyatlarga yetarlicha e’tibor berilmagan. P.P.Blanskiy o‘zlashtirmaslikka olib keladigan. Asosiy sababni ajratib ko‘rsatgan. Birinchidan, o‘quvchi sog‘lig‘iga bog‘liq, ikkinchidan o‘zini to‘g‘ri tashkil eta olmaslik, uchinchidan, o‘qishga qiziqishining yo‘qligi, to‘rtinchidan, o‘quvchining bo‘yi rivojlanganligi.
TADQIQOT OBYEKTI VA METODLARI.
P.P. Blonskiy o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarni quyidagi tiplarga ajratadi:
I. Tip o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarga taxminan 50% jismonan bo‘sh va aqliy rivojlangan o‘quvchilar kiradi.
II. Tip o‘zlaashtirmovchi o‘quvchilarning taxminan 25% jismonan kuchsiz.
III. Tip o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning taxminan 10% jismonan normal, lekin aqlan rivojlanmagan o‘quvchilar .
IV. Tip o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning taxminan 15% oilaviy sharoitga ko‘ra maktabdan ajralib qolgan o‘quvchilar.
Shunday qilib, o‘quvchilar tiplari klassifikatsiyasini asosiy ikkinchi ichki sababga ko‘ra, jismoniy bo‘sh va aqliy rivojlanmagan muammosini o‘rganishda muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. L.S.Slavinanig “O‘zlashtirmovchi o‘quvchilar turli guruhlarga bo‘lingan”.
- O‘qishga nisbatan noto‘g‘ri munosabat shakllangan o‘quvchilar.
- Materiallarni qiyinchilik bilan o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar.
- O‘quv ishida malaka va usullari shakllangan.
- Mehnat qila olmaydigan o‘quvchilar.
- Bilim va o‘qishga malaka va usullari shakllangan.
Bunda turli guruhdagi o‘quv o‘quvchilar shaxsining har xil tamonlari orasidagi munosabat tug‘risidagi munosabat tug‘risidagi savol ochiq qoladi.
Avvalo o‘zini kuchsiz boshqarish, o‘z psixik jarayonlari boshqara olmaslik, o‘quv ishining oqilona usullari shakllanmaganligini , o‘quv masalalarini ychishda o‘ylashni istamaslik ,bilimlarini shartli o‘zlashtirishi xos. Bunday o‘quvchilar aqliy ishdan qochishga intilib, faol fikrlash zaruratidan ularni xalos qiladigan har- xil aylanma yo‘llarni izlaydilar. Ko‘pincha o‘qituvchilar o‘zlashtirmovchi o‘quvchi bilan mashg‘ulotlar o‘tkazdilar. Ayrim hollarda o‘qituvchilar sababini tushunmasdan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarni “qobilayatsizlar”, “aqli etishmaydiganlar” safiga kiritib qo‘yadilar. Tez orada o‘qituvchilar o‘quvchilarga e’tibor bermay qo‘yadilar. Keyinchalik bunday o‘quvchilarda maktabga nisbatan salbiy tushunchalar rivojlanadi va shakllanadi. Bunday o‘quvchilarga mahsuldor usullar qo‘llanilsa, umumta`lim maktabida bemalol o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar qatorida bo‘ladilar.
A.I.Murachkoviskiy o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar tiplarini ajratishda quyidagilarga etibor beradi:
Birinchidan, aqliy faoliyat xususiyati bilan bog‘liq.
Ikkinchidan, shaxsning yo‘nalganligi o‘quvchining ichki holati , o‘qishga munosabati yuqorida ifodalanishi mumkin.
Aqliy faoliyatning quyi darajasi o‘qishga ijobiy holatini saqlaydi.
Aqliy faoliyatning yuqori darajasi o‘qishga salbiy munosabat bilan birikishi natijasida o‘quvchi “holati qisman yoki to‘liq yo‘qolishi” ro‘y beradi.
Ajratilgan xususiyatlar birikishidagi o‘ziga xoslik o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar tipi va o‘zlashtirmaslikni yuqotishini belgilaydi.
A.I. Murachkoviskiy har bir tip ichida quyidagi ikki belgi asosida turlarini belgilaydi:
A) O‘quvchilar o‘qishdagi muvaffaqiyatsizlikni to‘ldirilgan vositalar mavjud emasligi.
T.B Stultinos bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning quydagi to‘rt tipini ajratgan:
Birinchi tip – tasodifiy uzoq vaqt kasal bo‘lishi hisobiga orqada qoladiganlar.
Ikkinchi tip – eslab qoladiganlar.
Uch inchi tip –yuzaki faol o‘smirlar, tafakkur operatsiyalarini egallaganlar.
T.A. Vlasova , M.S. Tevenir tadqiqotlarida me’yordan og‘gan bolalar o‘rganiladi. Ular bunday bolalarni quyidagi ikki guruhga ajratadilar:
Birinchi guruhga jismoniy va aqliy taraqiyoti sust bolalar kiradi. Tadqiqotchilarning takidlashicha, ularning taraqqiyotda orqada qolishining sababi - bosh miya po‘stlog‘ida peshona qismining sekin yetilishi bilan bog‘liq. O‘qishda orqada qolib,ular yanada asabiy bo‘lib, o‘qituvchilar uchun yanada qiyinchilik tug‘diradi.
Mualliflar yuqorida klassifikatsiyasi asosida taraqqiyotda chetlashgan bolalar bilan ishlaydigan o‘qituvchilar uchun qimmatli tavsiyalar ishlab chiqadilar. Yuqorida biz keltirgan o‘zlashtirgan o‘quvchilarning tiplarini bilish o‘quvchilarga individual yondashuvini amalga oshirishga katta yordam beradi.
Psixolog va pedagoglar o‘zlashtirmaslikning ko‘plab sabablarini, tiplarini aniqlaganlari hamda ikkinchi yilga qoldirilishi va ommaviy o‘zlashtirmaslikni yo‘qotishi bo‘yicha didaktik tarbiyaviy ishning tashkiliy –pedagogik shakl va uslublarning guvohi bo‘ldik. Pedagogik olimlar va o‘qituvchilarning uzoq vaqt o‘zlashtirmaslikni bartaraf etishga ishonchli o‘quv –tarbiya jarayonining xususiyatlarini o‘rgandilar.
Psixologlar o‘quv jaryonida namoyon bo‘ladigan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning shaxs xususiyatlariga, ular o‘quv faoliyatinig o‘ziga xosliklarning aniqlashga e’tibor qaratadilar. O‘zbekistonlik psixologlardan Y. F.G‘oziyev, S.A. Axunjanova, T.M. Adizova, Y.Z. Usmonova, A.X.Yugay, T.K.To‘laganovalarning ishlarida ham tahlil qilingan. Lekin ularning hech birida aynan boshlangich sinflardagi o‘zlashtirmovchilik muoammosi maxsus ilmiy tadqiqot predmeti sifatida tahlil etilmaganini ta’kidlash joiz.
Uzoq vaqt o‘zlashtirmaydigan o‘quvchilar shaxsi xususiyatlarini chuqur o‘rganish, qanday pedagogik sharoitlarda qiyinchiliklarini bartaraf etishga yordam beradi. Maktab dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yordam beradi.
Bugungi kunga kеlib, ta'lim sohasida o‘zlashtirish xususida kеng fikrlar bayon etilmoqda. «O‘zlashtirish» tushunchasi o‘z mohiyatiga ko‘ra komplеks muammo bo‘lib, u jamiyatning iqtisodiy jihatdan rivojlanganligi, mamlakat fuqarolarining siyosiy, ma’rifiy, madaniy tarbiyalanganligi, maktab o‘qituvchilarining zamonaviy o‘kitish vositalari, usullari, tamoyillari bo‘yicha atroflicha bilimga egaliklari, yoshlarning o‘qish-o‘rganishga ishtiyoqmandligi bilan uzviy bog liq hodisadir.
Mustaqil mamlakatimizning erkin fuqarolari tilimiz va tariximizning inson hayotidagi ahamiyatini, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni har qachongidan aniqroq, to‘liqroq his qila boshlashdi, maktab hayotida tub o‘zgarishlar yuz bеrdi, o‘qituvchilar faoliyati sifat jihatdan yangilanish bosqichini o‘z boshidan kеchirmokda, o‘zbеk bolasining aql- zakovatini jahon afkor ommasi tan oladigan bo‘ldi. Yoshlarimiz jahon olimpiadalarida qatnashib, faxrli o‘rinlarni egallay boshladi.
Zamonaviy ta'limni tashkil etish nazariyasi va amaliyotida ham qator sifat o‘zgarishlari sodir bo‘ldi:
- ta’limning samaradorligini oshirish va sifatini yaxshilashga oid kеng qamrovli didaktik va mеtodik tadqiqotlar o‘tkazilmoqda; ta’lim jarayonining davriyligi ilmiy- didaktik jihatdan asoslanib, o‘qituvchilar faoliyatida munosib o‘rin ola boshladi;
- ta’lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning intеrfaol usullaridan foydalanish odat tusini oldi;
- ta’lim natijalarini sinashda rеyting usuliga, bilim, malakalarni tеstlashtirishga yanada ko‘proq rioya qilinadigan bo‘ldi.
O‘zlashtirmaslikning oldini olish uchun sindda o‘tkaziladigan tadbirlar.
Sinfda o‘tkaziladigan tarbiyaviy ta’sir o‘qituvchilar, ota – onalar, jamoatchilik va o‘quvchilar tashkilotlarining kuchlarini o‘quvchilarning o‘qish muvafaqqiyatiga tarbiyaning ta’sirini oshirish maqsadida birlashtirish bilan bog‘liq. O‘qishda qiynalayotgan bolalarga nisbatan qulay ahloqiy iqlim yaratish muhimdir. Bunda birinchi navbatda bolaning ustidan kulish, haqoratlashlariga yo‘l qo‘ymaslik, ta’sirini antipedagogik usullarga yo‘l bermaslik zarur. Bunday iqlim yakdil tashkil e’tilgan jamoadagina yaratish mumkin. Shuning uchun ham o‘zlashtirmaslikning oldini olishning muhim tarbiyaviy ta’sirlaridan biri o‘quvchilar jamoasida birdamlikni tarbiyalash, o‘qishga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda yoshlar tashkilotining rolini oshirish bo‘yicha tadbirlar tashkil e’tish muhim hisoblanadi.
Jamoa barcha tarbiyaviy kuchlarning maqsadga yo‘naltirilgan ta’siri va birlashishi natijasida bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchi o‘zini-o‘zi tarbiyalashi va o‘qishga qiziqishi oshadi. O‘quvchilarni o‘zlashtirmaslik sabablari haqidagi psixologik pedagogik konsimum xulosasi bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiq, uy vazifalarini bajarishning oqilona yo‘llarini ko‘rsatish, uy vazifalarini bajarishga ketadigan vaqtni domo tahlil qilish zarur.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quv ishlarini tashkil etish elementlarini egallash bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar tashkil e’tilishi maqsadga muvofiq. O‘quvchilarning o‘z kun tartibini oqilona tashkil e’tishga o‘rgatish, uyda va maktabda mustaqil o‘quv ishlarini asosiy bosqichlarini ajratish, kitob bilan to‘g‘ri ishlash, o‘quv va mehnat topshiriqlarini bajarishda domiy o‘z o‘zini tekshirishni, amalga oshirishga qaratish lozim. Diqqat, xotira, tafakkur kabi bilish jarayonlarini rivojlantirish yo‘llari bilan o‘quvchilarni tushuntirish muhim.
Tarbiyaviy ishlar vositasida o‘zlashtirilmaslikning oldini olish sinf jamoasi hayotini shunday tashkil etish bilan bog‘liqki, bunda har bir o‘quvchi, ayniqsa, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchio‘rtoqlari bilan doimiy aloqani his qiladi. Ular bilan muloqotga ehtiyoj sezadi. Bu esa sinfdan tashqari ishlarning har xil shakllarini tashkil etish va har xil o‘quvchini maktabdagi o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimiga jalb etishni anglatadi. Bunday ishlarni tashkil etishda o‘g‘il va qiz bolalarning qiziqishlari hisobga olinishi, o‘quvchilarda mustaqillikni rivojlantirishga olib keladi. Bu ishda o‘quvchilarga ota onalari yordam berishi mumkin. O‘quv yili boshida bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ota – onalar bilan yaqin aloqa o‘rnatish uchun barcha chora tadbirlarini ishlab chiqish , ularning uylariga borish, farzandlari o‘zlashtirmasliklarini oldini olish bo‘yicha hamkorlikda ishlarini ishlab chiqish lozim. Oilaning tarbiyaviy ta’siri mahsuldorligini oshirish maqsadida ota – onalar majlislarida bolalarning har tomonlama rivojlanishi va tarbiyasidagi ularning rolini oshirish haqidagi masalalarni muhokama qilish zarur.
O‘qishda orqada qolishning oldini olish olish bo‘yicha sinfdagi tadbirlar individual ishlar bilan olib borish lozim. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning o‘quv ishlarni oqilona rejalashtirish va tashkil etishda ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga, muhimini ajratish ko‘nikmasiga o‘qishda o‘z o‘zini nazorat qilish uy vazifalarini bajarishga, oraliq va mustaqil ishni shakllantirishga e’tibor berish lozim. Maxsus to‘garaklardan ma’lum bo‘lishicha boshlang‘ich sinflarda uy vazifalarini bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni nisbatan ko‘proq yordam yo‘li bilan yechimda o‘quvchilar qiynaladigan savollarni o‘zlashtirishini, albatta, nazorat qilinishi zarur. Dars qoldirgan o‘quvchining o‘tilgan mavzuni o‘zlashtirilganligini nazorat qilish lozim.
OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI.
O‘quvchilarda o‘zlashtirmaslikni bartaraf etish bo‘yicha tadbirlar tizimi.
Bo‘sh O‘zlashtiruvchi o‘quvchi o‘qishdan orqada qolishini bartaraf etishga yo‘naltirilgan tadbirlar tizimi har doim ham maqsuldor bo‘lavermaydi. O‘quvchilarni chuqur va to‘liq o‘rganishning yetishmasligi, yashash joyining o‘zgarish va boshqa bir qator sabablarga ko‘ra o‘quvchilarda dastlab vaqtinchalik, keyinchalik barqaror o‘zlashtirmaslik sodir bo‘ladi. Bunday hollarda o‘quvchilar o‘zlashtirmasliklarining oldini olish chora tadbirlari bilan bir qatorda uni yo‘qotishga qaratilgan tadbirlar ham zarur bo‘ladi. Agar o‘zlashtirmaslikning oldini olish bo‘yicha tadbirlar umum sinfiy va guruhiviy xarakterga ega bo‘lsa, o‘zlashtirmaslikni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar individual xarakterga ega bo‘ladi.
Psixologik – pedagogik konsimumda o‘zlashtirmaslik sabablari muhokama qilingach, hozirgi vaqtdagi asosiy sabablar aniqlanadi. O‘quvchi o‘zlashtirmasligining asosiy sababini bilish ko‘pincha pedagogik ta’sir vositalari orasidagi qo‘llashini tanlash, qisqa vaqt ichida ijodiy natija beradigan o‘qishdan orqada qolishini asosiy sababini yo‘qotishga qaratilgan usullarni tanlash imkonini beradi. O‘zlashtirmaslik hodisasi bilimlar hamda maxsus ko‘nikma va malakalar mavjudligiga uzulish bilan tavsiflanar ekan, tanlanadigan chora – tadbirlar tuzish dasturdagi mavzularni o‘zdashtirishdagi uzulishlarni bartaraf etishga qaratilishi maqsadga muvofiq.
O‘quvchilar bilimidagi bo‘shliqni to‘ldirishga qaratilgan chora va tadbirlarni tuzish maxsuldor bo‘lishi uchun bilim va ko‘nikmalardagi bo‘shliqning chuqurligi va xarakterini birinchi navbatda aniqlash zarur. Bu maqsadda kursning qaysi bo‘limlari o‘zlashtirilmasligini, bu bo‘limdagi qaysi tushunchalar bo‘sh o‘zlashtirmaslikning, tushunchaning qaysi elementlari yaxshi o‘zlashtirilmagan, amaliyotda misollar yechishda, mashqlar bajarishda, o‘rganilgan ko‘nikmalarni amaliyotda qo‘llashda qanday bo‘shliqlar borligi aniqlanadi.
Bilimdagi bo‘shliqlarni to‘ldirishda programmalashtirilgan tipdagi mashqlar katta ahamiyatga ega. Muammoni kichik qismlarga bo‘lish, har biri to‘g‘ri o‘zlashtirilganligini nazorat qilish, barcha muammoni, o‘qishda orqada qolish sababini bartaraf etishda mahsuldor hisoblanadi. Ko‘pincha o‘zlashtirlovchi o‘quvchilar o‘qida orqada qolishda o‘quv ishlari o‘rgatishning rolini tushunmaydilar. Ular o‘zlarining o‘zlashtirmaslik sababini dangasalik yoki materialni yaxshi eslab qola olmaslikdan izlaydilar. Ba’zan o‘qituvchilar ham o‘quv ishlarini sekin bajarish, dasturdagi zarur materiallarni yodlay olmaslik deb baholab, xatoga yo‘l qo‘yadilar.
XULOSA VA TAVSIYALAR.
O‘zlashtirmaslikni vujudga keltiruvchi omillar, o‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish ta’lim jarayonida o‘quvchi o‘zlashtirmasligining oldini olishga yo‘naltirilgan chora – tadbirlar tizimini ishlab chiqish imkonini beradi. O‘zlashtirmaslikning oldini olish bo‘yicha tadbirlar tizimi har bir o‘quvchi real o‘quv imkoniyatlarining barcha asosiy tarkibiy qismlarini kompleks rivojlantirishga, ya’ni shaxsning intellektual, irodaviy, hissiy sohalarini bir vaqtda rivojlantirishga, uning ta’lim va tarbiyasini ta’minlash, o‘qishga va jamoaga ijobiy munosabatini rivojlantirish, uning ishga qobiliyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. O‘quvchi real o‘quv imkoniyatlaridan birining shakllanishi muhimligini yetarlicha baholamaslik, bu tizimning yaxlitligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada o‘zlashtirmaslikning muvafaqqiyatli oldini olishga olib kelmaydi. Bunday kompleks yondashuv maktabda, sinfda, guruhiy va tarbiyaviy tadbirlar birgalikda olib borilgandagina amalga oshirilishi mumkin.
O‘tkazilgan nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida quyidagi xulosaga keldik:
1. O‘zlashtirmovchi o‘quvchiga qo‘yiladigan baho uning shaxsi shakllanishiga ta’sir qiladi.
2. Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchining kichik muvaffaqqiyatini ham hammaning oldida maqtash, ozgina yuqori baholash, uni yangi muvaffaqqiyatlarga undaydi.
3. Ko‘pchilik o‘qituvchilar o‘zlashtirmaslikning vujudga kelishida ko‘proq ota – ona aybdor deb o‘ylashadi. Demak ota – onaning farzandlari bilan uyda shug‘ullanmasliklari, nazorat qilmasliklari, o‘tilgan mavzularning uy vazifalarida mustahkamlanmasligi o‘zlashtirmovchilikni keltirib chiqaruvchi yetarli omildir.
4. Boshlang‘ich sinflarda o‘zlashtirmaslikning vujudga kelishi bolaning psixik jarayonlarining yetarlicha rivojlanmaganligi bilan bog‘liq.
5. O‘zlashtirmovchi o‘quvchilar narsa va hodisalar orasidagi muhim belgini ajratish, predmetlarni , bir umumiy guruhga umumlashtirishga qiynalishadi.
6. O‘zlashtirmovchi o‘quvchilarda diqqat, xotira, tafakkur qiyin rivojlangan bo‘lib, bunday o‘quvchilar individual shug‘ullanishga ehtiyoj sezadilar.
7. O‘zlashtirmaslikni keltirib chiqaruvchi omillardan yana biri bolaning maktabda o‘qishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lmay kelishidir.
8. O‘zlashtirmovchi o‘quvchilarda ijobiy o‘quv motivatsiyasi shakllanmagan. Ma’lumki, psixologik jixatdan tayyorgarlikning asosiy tarkibiy qismi motivatsion tayyorgarlikdir.
9. Maxsus tashkil etilgan mashg‘ulotlarda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni bilim jarayonlarini rivojlantirish orqali o‘zlashtirmaslikni bartaraf etish mumkin.
10. O‘zlashtirmovchilikni bartaraf etishda o‘quvchi, psixolog va ota – onalar hamkorlikda ish olib borishlari muhim omil hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. I.A.Karimov “Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent
2. I.A.Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida” Toshkent 1997 y.
3. I.A.Karimov “O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida”. Toshkent O‘zbekiston 1995 y.
4. Ta’lim to‘g‘risidagi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Toshkent 1997 y.
5. Goliza M.V. “Возристная и педагогичеслая психология”
6. Gafarov A.E, “ Pedagogik amaliyot”. Toshkent 2002 y.
7. Gurova A. “Диагностика психочесткого разбитая детей”.
8. Davletmin M.G. To‘ychieva S.M “Umumiy psixologiya” Toshkent 2002 y.
9. Davletmin M.G. “Yosh davrlari va pedagogik psixologiya”. Toshkent 2004 y.
10. Krutenskiy V.V ”Pedagogik psixologiya”. Toshkent 1979 y.
11. Petrovskiy “Umumiy psixologiya” . Toshkent 1992 y.
12. To‘laganova G.K. “Tarbiyasi qiyin uslubiy psixologiyasi” .
13. Nimatova Z.T. “Psixologik xizmat” O‘zMCH 2005 y.
14. Nimatova Z.T, Xalilova N.I. “Psixokorrektsiya”. Toshkent 2006 y.
15. Fridman L.M, Volkov K.N. “Психоческая паука”учителя. M.1985 g.
16. SHerimbetova Z.SH. Nishonova Z.T. “O‘zlashtirmovchi o‘quvchilarning tiplari. Maktab va Hayot 2006 №6.