Башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың сираттағы “Ирәндек моңдары” төбәк-ара конкурсында үҙен һуңғы йылдарҙа халыҡ йырҙарын башҡарыу оҫтаһы итеп танытҡан егет еңеп сыҡҡас, уның менән тәүге танышыу хәтирәләрен яҙып үтеү яҙыҡ булмаҫ тип уйлайым. Бынан ун йыл элгәре Учалы районына юлым төшкәйне. Унда халҡыбыҙҙың ҡабатланмаҫ моңло, даһи йырсыһы Абдулла Солтанов менән осрашҡайным. Ул ваҡыт, олоғайһа ла, бер-бер артлы дүрт-биш башҡорт халыҡ йырын башҡара ала ине әле. Уның йырҙарын, үҙенсәлекле моңон, нескәлектәрен радио, һуңыраҡ интернет аша ғына ишетеп үҫкән миңә үҙемдән бер аҙым ғына арала торған йырсының йәнле тауышы шул тиклем ныҡ тәьҫир иткәйне. Күкрәгенән сыҡҡан моңо, үҙенән-үҙе бөтә тәнем аша үтеп, йөрәктең нескә ҡылдарына тейеп, шундай көс менән үҙенән-үҙе күҙемдән йәш атылып сыҡҡайны. Башҡортомдоң ошондай ҙа бөйөк моңон тыңлап, инде олоғайған моң эйәһенә оҙон ғүмер теләп, башҡорт халыҡ йырҙарын ошондай кимәлдә башҡарыусылар башҡаса тыумаҫ та, булмаҫ та инде, тип моңһоуланып ҡайтҡайным. Был хәлгә нисәлер йыл үткәс, алдымда торған бер егет, ҡурайға ҡушылып, башҡорт халыҡ йырын йырлап ебәрҙе. Әйтерһең, тиҫтә йыл элгәре яңғыраған тауышты ишеттем, алдымда Абдулла Солтановтың йәш сағы баҫып торған кеүек хис иттем. Шул тиклем тәьҫирләндем һәм тетрәндем. Йырсыларҙың олоһо, тауыш күрһәткесе буйынса ике октава юғары алып, йырҙарын күкрәк төпкөлөнән сығарһа, йәше үҙенең лирик тенор тауышы менән бик юғары тонда йырлай ине. Халыҡ йырҙарын үҙләштереп, боронғоларҙың моңон, тауышын, бар асылын һеңдергән был йәш йырсы Баймаҡ районының Буранбай ауылынан Нух ҠОТОЕВ ине. Башҡорт халыҡ йырҙарына бик яуаплы һәм һаҡсыл ҡараған егеттең быйыл “Ирәндек моңдары”нда Гран-приға лайыҡ булыуы – тәбиғи күренеш. – Нух, йырсы булырыңды ҡасан аңланың? Бала сағың, ғаиләң тураһында һөйлә әле. – Мин, районыбыҙҙа ғына түгел, республикабыҙ тарихында ҙур урын биләгән легендар Буранбай ауылында тыуып үҫтем. Атай-әсәйем Гөлсирә менән Мазһар Ҡотоевтарҙың уртансы улымын. Улар ҙа, ағайым менән ҡустым да, олатай-өләсәйҙәрем дә – йырсылар. Халыҡ йырҙарына тартылыуымды бәләкәй саҡтан аңланым, быны Аллаһ Тәғәләнең ҡөҙрәте тип ҡабул итәм. Үҫә биргәс инде, был юҫыҡта тәрәнерәк белем алыу ниәтенән Сибай сәнғәт колледжына уҡырға индем. Унда белем биргән уҡытыусым Динар Мират улы Ласыновҡа ифрат рәхмәтлемен. Вокал буйынса белемде ул бирҙе, ҙур мөмкинлектәремде асты. Уны тамамлағас, З. Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтына уҡырға индем. – Әйткәндәй, һин республикабыҙҙың беренсе президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улының яратҡан йырсыһы инең, тиҙәр... – Эйе. Бала сағымда, миңә 7-8 йәш булдымы икән, “Быуаттар артылышы” тигән бер сара булғайны. “Нефтселәр” һарайында үткән был байрамға Баймаҡ районынан “Ирәндек” бейеүселәр ансамблен, йырсыларҙы, мине лә килтерҙеләр. Мортаза Рәхимовтың килгәнен теҙелешеп көттө барыһы ла, Фәйзи Ғәскәров ансамбле бейеүселәре иһә уны бейеп ҡаршы алды. Мин башҡорт халыҡ кейемендәмен. Атайым мине ишек төбөндә торған ниндәйҙер фольклор ансамбле янына ҡуйып китте. Кәүҙәгә бәләкәй генәмен, ҡыҙыҡ күреп, тамаша ҡарап торһам, ишектән президент бабай үҙе килеп инде. Үтеп барған еренән туҡтап, миңә әйләнде, һаулыҡ һорашты ла күтәреп үк алды. – Шунан, улым, исемең нисек? Йырлайһыңмы, бейейһеңме? – тип һораны. Мин әйтәм: – Бейейем, исемем – Нух! – Нух – һәйбәт исем! – тине лә мине төшөрөп, ары атланы. Шунан мин ошо байрамда башҡорт халыҡ йыры “Ильяс”ты башҡарҙым. Аҙаҡ инде Рәхимов үҙе Баймаҡҡа барған һайын мине саҡыртып йырлатыр булып китте. Халҡыбыҙҙың шундай ҙур шәхесе булһа ла, бер бәләкәй генә малайҙың йырлауынан оло кинәнес таба, ҡыуаныс ала белә ине, тауышымды хөрмәт итте, ихлас яратты. – Эйе, һинең тауышыңа һоҡланмау мөмкин түгел! Шуға ла, башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы булараҡ, кемдең фекерҙәренә таянаһың? Кемдәрҙән оҫталыҡ, тәжрибә алыуыңды ла белергә теләр инек... – Мин башҡорт халыҡ йырҙарын күбеһенсә Абдулла Солтановтан өйрәнәм. Иншар Солтанбаев, Рамаҙан Йәнбәков, Сөләймән Абдуллиндарҙы тыңлайым. Әлеге ваҡытта Азамат Тимеров – беҙҙең өсөн остаз, эталон. Ҡатын-ҡыҙҙарҙан Флүрә апай Килдейәрованың йырҙарын тыңлайым. Күпселек осраҡта, нисегерәк йырларға, ниндәйерәк йырҙы һайларға, тип ағайымдан кәңәш алам. Хәҙер инде мин дә лирик тенорҙан, ағайҙыҡы кеүек, драматикаға етеп киләм. – Йыр сәнғәтенең һәр йүнәлешенең үҙ ҡағиҙәләре бар. Һин шуларға таянаһыңмы, сиктәрҙән сыҡҡаның булдымы? – Сиктәр, ҡағиҙәләр бар, әлбиттә. Уларға таянырға кәрәк. Халыҡ йырын бик дөрөҫ итеп, урын-еренә еткереп башҡармаһаң, халыҡ йыры булмай ул, боҙола. Мәҫәлән, ҡайһы берәүҙәр үҙҙәренең нотаһын ҡуша, икеләтә, өсләтә “әйләнеш” яһап ташлай, был ҡағиҙәләрҙе боҙоу тип атала. Халыҡ йыры нисек бар, шулай тамашасыға еткерелергә тейеш. Ҡайһы берәүҙәр академ-планда йырлап ташлай һәм, шул ҡағиҙәләргә таянып, йырҙы боҙоп ҡуя. Халыҡ йырын ихлас итеп, күңелдәрҙе күтәреп, күкрәкте тултырып тороп йырларға кәрәк. – Әйткәндәй, Абдулла Солтановты ғына алғанда ла, уның боронғо алым менән йырлауын иҫәпкә алып, мәҫәлән, “Буранбай”ҙың Солтанов вариантын барлыҡҡа килтергәндәр. Быға ҡарашың нисек? Бөтә кеше йырлағанса ғына башҡарырға уйлайһыңмы, йә иһә үҙеңдең дә берәй вариантты сығара алыу мөмкинлеге бар тип һанайһыңмы? – Үҙеңдең вариантың булырға тейеш түгел, тип уйлайым. Халыҡ йырын башҡарғанда үҙеңдең тауышың, алымың булһа, һәйбәт, әлбиттә, әммә һәр йырсы үҙенең вариантын булдырырға тырышһа, башҡорт халыҡ йырҙарынан бер нәмә лә ҡалмаясаҡ. Халыҡтан нисек килгән, шулай йырларға кәрәк. Әгәр берәйһе йырлағанда үҙе теләгәнсә өлөш индерһә, йыр тарҡаласаҡ, киләһе быуындарға бер нәмә лә ҡалмаясаҡ. Ә инде Солтановтың боронғоларса йырлап, иҫ китмәле өлгөләр ҡалдырыуына һоҡланам. Беҙгә лә шулай дөрөҫ варианттарҙы элекке йырсыларҙан отоп алып ҡалырға кәрәк. – Бына һин, халыҡ йырҙарынан тыш, эстрада йырҙарын да башҡараһың, ә башҡорт эстрадаһының бөгөнгө хәле менән килешәһеңме? – Башҡорт эстрадаһына, әлбиттә, үҙгәреш индерергә кәрәк. Хәҙерге ваҡытта туған телде, көйҙө боҙоп йырларға тырышыусылар күбәйҙе. Ҡайһы бер йырсылар үҙҙәрен ҡараһын, белемдәрен арттырһын, милләтебеҙҙең мәҙәни тарихына тап төшөрмәһен ине. Бигерәк тә хәҙер уҡымаған йырсылар күп, тауыш бар, уҡыу кәрәкмәй, тип уйлап яңылышалар. Белемле йырсының бит моң кимәле башҡаса була, уның тауыш мөмкинлектәрен уҡытыусыһы аса, тағы ла матурыраҡ, көслөрәк, профессиональ кимәлдә йырларға өйрәтә. Йәнә эстрада йырҙарын ғына түгел, халыҡ йырҙарын да боҙоп, шоу эшләргә тырышыуҙары менән килешмәйем. Мәҫәлән, халыҡ йырҙарына, көйҙәренә аранжировкалар эшләп, стилләштереп сығарған булалар. Ул бит дөрөҫ түгел, халҡыбыҙ йырҙарын боҙорға ярамай. Мәҫәлән, “Буранбай” йырын тауышҡа һалып, хор менән йырланылар. Әлбиттә, уны композитор тауышҡа һала, әммә ул – халыҡ йыры, ул нисек бар, шулай ябай, бар үҙенсәлектәре менән башҡарылырға, ә тауыштарға бүленергә тейеш түгел, тип уйлайым. – Башҡорт сәнғәтен үҫтереү буйынса ниндәй хыял-маҡсатың бар? Киләсәктә үҙеңде кем итеп күҙ алдына килтерәһең? Һәләте, моңо булғандар сәнғәт юлын һайламайынса, икенсе йүнәлешкә өҫтөнлөк бирә торған. – Башҡорт халыҡ сәнғәтен үҫтереү буйынса халҡыма теләктәрем шул: милли моңобоҙҙан яҙмаһаҡ ине. Башҡорт халыҡ йырҙарын, үҙебеҙҙең эстраданы бергәләп күтәрергә кәрәк. Халыҡ фәҡәт үҙенең йыр-моңона өҫтөнлөк бирһә, йырсылар ҙа үҙ хеҙмәтенә яуаплыраҡ ҡараясаҡ, халҡының ихтыяжын ҡәнәғәтләндерергә тырышасаҡ. Ә үҙем иһә, сәнғәт юлынан тайпылмай атларға йыйынам, барыһы ла Аллаһ Тәғәләнең ҡулында, әлбиттә. Әммә мин халҡымдың һәләтен, моңон үҙемә һеңдергәнмен икән, ошо халыҡтың мәҙәни, әхлаҡи донъяһын байытырға, милли йәһәттән уға хеҙмәт итергә тейешмен. Уйлап ҡараһаң, халыҡ йыры – үҙе үк бер камил сәнғәт өлгөһө! Ул үҙе үк мәҙәниәтебеҙҙең юғары кимәлен аңлата. Бына ошо кимәлде үҙендә тойоп, ҡабатланмаҫ тауышын, асыҡ, эскерһеҙ йөрәген туған халҡыбыҙға бағышлаған аҫыл егеттең юлдары һәр саҡ асыҡ булһын, яҡты уйҙары юғары маҡсаттарға өлгәштерһен. - Таңсулпан БАЙТИМЕРОВА