Abdulhakimova Gulchiroy Husniddin qizi
Andijon Davlat pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yoʻnalishi 2-bosqich talabasi,
Bahramova Farzona Baxtiyorjon qizi
Andijon Davlat pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yoʻnalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8038697
Qabul qilindi: 14.06.2023
UDK: 58.009
Annotatsiya: Ushbu tezisda, biotik omillar va ularning oʻsimliklar olamiga taʼsiri haqida fikr va mulohazalar yuritiladi. Tabiiy dunyoning murakkab gobelenlarida o‘simliklar alohida mavjudotlar emas, balki murakkab ekotizimlarning ajralmas qismidir. Ushbu ekotizimlar ichida ko‘plab tirik organizmlar o‘simliklar bilan o‘zaro ta'sir o‘tkazib, ularning o‘sishi, yashashi va ko‘payishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Biotik omillar sifatida tanilgan bu tirik organizmlar o‘simliklarning xilma-xil va maftunkor dunyosini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Mikroskopik bakteriyalardan yirik o‘txo‘rlarga qadar biotik omillarning o‘simlik dunyosiga ta'siri chuqur va ko‘p qirrali.
Kalit so‘zlar: Biotik omillar, oʻsimliklar olami, ekotizim, oʻsish, bakteriyalar, tuproq, suv, changlanish, fotosintez, oʻzaro taʼsir, ekologik dinamika.
Annotation: In this thesis, opinions and reflections are made on biotic factors and their impact on the plant world. Plants are not distinct species in the intricate web of the natural world; rather, they constitute an essential component of intricate ecosystems. Numerous living things interact with plants in these habitats, directly influencing their development, survival, and procreation. These living things, sometimes referred to as biotic factors, are extremely important in determining how diverse and exciting the world of plants is. The impact of biotic factors on the plant kingdom is extensive and varied, ranging from microscopic microbes to enormous herbivores.
Key words: biotic factors, plant world, ecosystem, growth, bacteria, soil, water, pollination, photosynthesis, interaction, environmental dynamics.
ASOSIY QISM.
Biotik omillar ekotizimdagi boshqa organizmlar bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi tirik organizmlarni anglatadi. Ushbu omillar o‘simliklarga turli xil ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Biotik omillarning o‘simliklarga asosiy ta’siri:
Yirtqichlik: hasharotlar yoki sutemizuvchilar kabi o‘txo‘rlar o‘simliklar bilan oziqlanadi. Yirtqichlik o‘simlik to‘qimalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarar yetkazishi mumkin, shu jumladan barglar, poyalar, gullar yoki mevalarni iste'mol qilish. Bu o‘simlikning fotosintez qilish, ko‘payish yoki o‘sish qobiliyatiga ta'sir qilishi mumkin.
Yaylov: yirtqichlarga o‘xshab, o‘txo‘rlar tomonidan boqish o‘simlik qismlarini olib tashlashga olib kelishi mumkin, bu o‘simlikning umumiy salomatligi va mahsuldorligiga ta'sir qiladi. Takroriy boqish ham o‘simliklarning o‘sishi va omon qolishiga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Mutalizm: asalarilar, qushlar yoki yarasalar kabi changlatuvchilar kabi ba'zi organizmlar changlanishni osonlashtirish orqali o‘simliklarning ko‘payishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu o‘zaro munosabatlar muvaffaqiyatli changlanishni oladigan o‘simlikka ham, oziq-ovqat manbai sifatida nektar yoki Polen oladigan changlatuvchiga ham foyda keltiradi.
O‘simliklar tomonidan qo‘zg‘atilgan himoya: o‘simliklar o‘zlarini o‘simliklardan himoya qilish uchun turli xil himoya mexanizmlarini ishlab chiqdilar. Hujumga uchraganda, ular o‘txo‘rlarni to‘xtatadigan yoki qaytaradigan kimyoviy birikmalar yoki toksinlarni ishlab chiqarishi mumkin. Ba'zi o‘simliklar, shuningdek, o‘txo‘rlarni ular bilan oziqlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tikanlar yoki tikanlar kabi tizimli vamoslashuvlarni namoyish etadi.
Patogenlar: zamburug‘lar, bakteriyalar yoki viruslar kabi patogen organizmlar o‘simliklarda kasalliklarga olib kelishi mumkin. Ushbu patogenlar o‘simliklarning turli qismlarini, shu jumladan barglar, poyalar, ildizlar yoki mevalarni yuqtirishi mumkin, bu esa o‘simliklarning sog‘lig‘ini pasayishiga, hosilning pasayishiga yoki hatto o‘simliklarning o‘limiga olib keladi.
Raqobat: o‘simliklar quyosh nuri, suv va ozuqa moddalari kabi resurslar uchun bir-biri bilan raqobatlashadi. Boshqa o‘simliklarning mavjudligi alohida o‘simlikning o‘sishi va omon qolishiga ta'sir qilishi mumkin. Ba'zi o‘simliklar yaqin atrofdagi o‘simliklarning o‘sishini inqilob qilish uchun tuproqqa kimyoviy moddalar chiqaradi, bu jarayon allelopatiya deb ataladi.
Simbiotik munosabatlar: o‘simliklar ma'lum organizmlar bilan foydali munosabatlarni shakllantiradi. Misol uchun, mikorizal zamburug‘lar o‘simlik ildizlari bilan simbiotik assotsiatsiyalarni o‘rnatadi va o‘simlikning ozuqa moddalarini olish qobiliyatini oshiradi. Azotni biriktiruvchi bakteriyalar dukkakli o‘simliklar bilan simbiyotik munosabatlarni ham shakllantirib, ularni hayotiy ozuqa bilan ta'minlashi mumkin.
Yirtqichlar va o‘lja: yirtqichlar va o‘ljalarning o‘zaro ta'siri populyatsiya dinamikasiga ta'sir qiluvchi va ekotizim ichidagi muvozanatni saqlaydigan muhim biotik omillardir. Yirtqichlar o‘ljani iste'mol qilib, o‘lja populyatsiyasini tartibga soladi, o‘lja populyatsiyalari esa yirtqich populyatsiyalarga ta'sir qiladi.
Mutualistik munosabatlar: mutalizm-bu ikki tur bir-birining mavjudligidan foyda ko‘radigan simbiyotik munosabatlarning bir turi. Masalan, ba'zi o‘simliklar ko‘payish uchun o‘ziga xos changlatuvchilarga bog‘liq, changlatuvchilar esa oziq-ovqat manbai sifatida nektar yoki Polen oladi.
Inson faoliyati: odamlar o‘rmonlarni yo‘q qilish, yashash joylarini yo‘q qilish, invaziv turlarni kiritish yoki yetishtirish amaliyoti kabi tadbirlar orqali o‘simlik populyatsiyasiga sezilarli ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu tadbirlar tabiiy ekotizimlarni buzishi, biologik xilma-xillikni kamaytirishi va o‘simlik jamoalarini o‘zgartirishi mumkin.
Ushbu misollar biotik omillarning bir-biri bilan o‘zaro ta'sirini, ekotizimlarning tuzilishi, funktsiyasi va dinamikasini shakllantirishini namoyish etadi. Ushbu omillarni tushunish ekotizimlarni o‘rganish va boshqarish, shuningdek ekologik o‘zgarishlarning biologik xilma-xillikka ta'sirini bashorat qilish va yumshatish uchun juda muhimdir. Shuni ta'kidlash kerakki, biotik omillarning o‘simliklarga ta'siri murakkab va o‘zaro bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ko‘p biotik omillar ko‘pincha bir vaqtning o‘zida o‘zaro ta'sir qiladi, bu o‘simliklarning o‘sishi, omon qolishi va umumiy ekotizim dinamikasiga ta'sir qiladi.
Eng taniqli va hayotiy biotik omillar orasida changlatuvchilar mavjud. Asalarilar, kapalaklar, qushlar, yarasalar va boshqa jonzotlar gulchanglarni o‘simliklarning erkak jinsiy tuzilmalaridan urg‘ochi hamkasblariga o‘tkazishning muhim vazifasini bajaradi. Ushbu simbiotik munosabatlar nafaqat gulli o‘simliklarning ko‘payishi uchun juda muhimdir, balki genetik xilma-xillikni va meva va urug‘larni ishlab chiqarishni osonlashtiradi. Changlanishda faol ishtirok etib, biotik omillar o‘simliklarning doimiy yashashi va evolyutsiyasini ta'minlaydi.
Hasharotlardan sutemizuvchilargacha bo‘lgan o‘txo‘rlar biotik omillarning yana bir taniqli guruhini tashkil qiladi. Garchi ular o‘simlik to‘qimalarini oziq-ovqat uchun iste'mol qilsalar ham, ularning roli shunchaki iste'mol qilishdan tashqarida. O‘txo‘rlar o‘simlik dunyosini selektiv oziqlantirish orqali shakllantirishi mumkin, bu kimyoviy himoya, tikan ishlab chiqarish yoki tez o‘sish kabi moslashuvlarga olib keladi. Ushbu o‘zaro ta'sir evolyutsion qurollanish poygasini qo‘zg‘atadi, bu yerda o‘simliklar o‘txo‘rlarni to‘xtatishga intiladi va o‘txo‘rlar o‘simlik himoyasini yengish uchun strategiyalarni ishlab chiqadilar. O‘txo‘rlar va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro ta'sir oxir-oqibat ekotizim dinamikasiga, o‘simliklar jamoasining tuzilishiga va ozuqa moddalarining aylanishiga ta'sir qiladi.
Tuproq yuzasi ostida o‘simlik dunyosiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadigan mikroorganizmlarning gavjum jamoasi yotadi. Masalan, mikorizal zamburug‘lar o‘simliklar bilan o‘zaro munosabatlarni shakllantiradi, ularning ozuqa moddalarini iste'mol qilishni kuchaytiradi, suvning singishini yaxshilaydi va patogenlardan himoya qiladi. Ushbu qo‘ziqorin tarmoqlari o‘simliklar o‘rtasida ozuqa moddalari va ma'lumot almashinuvini osonlashtiradi, ularning o‘sishi va umumiy tayyorgarligini shakllantiradi. Bundan tashqari, foydali bakteriyalar o‘simlik ildizlarini kolonizatsiya qilishi, o‘sishni rag‘batlantirishi, stressga chidamliligini oshirishi va zararli patogenlar bilan kurashishi mumkin. Ushbu mikrobial sheriklarning mavjudligi o‘simlik hayotini qo‘llab-quvvatlaydigan va qo‘llab-quvvatlaydigan murakkab munosabatlar tarmog‘ini ta'kidlaydi.
Katta va kichik yirtqichlar ekotizim muvozanatini saqlashda va o‘simliklar populyatsiyasiga bilvosita ta'sir qilishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Misol uchun, yirtqich hasharotlar va o‘rgimchaklar o‘txo‘r populyatsiyalarni nazorat qilib, ortiqcha o‘txo‘rlikning oldini oladi va o‘simlik xilma-xilligini saqlaydi. O‘z navbatida, ba'zi o‘simliklarning mavjudligi yirtqichlarni jalb qilishi, ularni oziq-ovqat va boshpana bilan ta'minlashi mumkin. Yirtqichlar, o‘lja va o‘simliklar o‘rtasidagi bu murakkab o‘zaro bog‘liqlik tabiiy ekotizimlarda mavjud bo‘lgan nozik muvozanatni ko‘rsatadi.
Biotik omillar va o‘simliklar o‘rtasidagi barcha o‘zaro ta'sirlar antagonistik emas. Ko‘pgina o‘simliklar boshqa organizmlar bilan simbiotik munosabatlarni hosil qiladi, bu ikkala tomonga ham foyda keltiradi. E'tiborli misollardan biri o‘simliklar va azot biriktiruvchi bakteriyalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikdir. Ushbu bakteriyalar atmosfera azotini foydali shaklga aylantiradi, tuproqni boyitadi va o‘simliklarni hayotiy oziq moddalar bilan ta'minlaydi. Xuddi shunday, ba'zi o‘simliklar urug‘larning tarqalishi uchun ma'lum hayvon turlariga tayanib, ularning yangi hududlarda kolonizatsiyasini ta'minlaydi. Bunday kooperativ munosabatlar o‘simlik dunyosining o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro bog‘liqligini ta'kidlaydi.
Muhit deganda tirik organizmlarni o‘rab olgan barcha biotik va abiotik omillarning yigindisini tushunamiz. Muhit quruqlik, havo, suv va yer ostidan iborat boladi. Bundan tashqari, yashash sharoiti degan tushuncha ham mavjud bo‘lib, bularga tirik organizm uchun zarur bo‘lgan yorug‘lik, issiqlik, suv kiradi. Muhit ko‘plab elementlardan tashkil topgan bo‘lib, o‘simliklar olamiga turlicha ta'sir ko‘rsatgani uchun ham ekologik omillar deb yuritiladi. Ekologik omillarni quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Shennikov Shimper o‘simliklarning suvga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra quyidagi gruppalarga bo‘ladi:
gigrofitlar - soya va yorug‘da o‘sadigan turlar;
kserofitlar - bular o‘z navbatida sukkulentlarga, ya'ni to‘qimalarida suv zahiralarini saqlaydigan seret o‘simliklar va sklerofitlarga - quruq, ingichka, qattiq osimliklarga bolinadi.
psixrofitlar - shimoliy yoki baland tog‘ mintaqasida nam va sovuq yerlarda o‘sadigan o‘simliklar;
kriofitlar — shimolda yoki baland tog‘ mintaqasida quruq va sovuq yerlarda o‘sadigan o‘simliklar;
mezofitlar - o‘rtacha namgarchilik sharoitida o‘sadigan gigrofit va kserofitlar orasidagi o‘simliklar.
O‘simlik dunyosi biotik omillar bilan o‘zaro ta'sirning boy gobelenida rivojlanadi. Changlatuvchilarning murakkab raqsidan tortib, o‘txo‘rlar, mikroorganizmlar va yirtqichlar bilan murakkab munosabatlarga qadar bu tirik organizmlar o‘simliklarga katta ta'sir ko‘rsatadi. Biotik omillar o‘simliklar evolyutsiyasini shakllantiradi, ekologik dinamikani boshqaradi va hissa qo‘shadi.
XULOSA.
Xulosa qilib aytganda, o‘simlik dunyosi uning xilma-xilligi, moslashuvi va ekologik dinamikasini shakllantiradigan ko‘plab biotik omillar bilan chambarchas bog‘liq. O‘zaro munosabatlarning kooperativ o‘zaro ta'siridan o‘txo‘rlar va o‘simliklar o‘rtasidagi raqobat kurashlariga qadar bu biotik omillar o‘simliklarning o‘sishi, ko‘payishi va umumiy tuzilishiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Biotik o‘zaro ta'sirlarning murakkab tarmog‘ini tushunish tabiatni muhofaza qilish harakatlari, qishloq xo‘jaligi amaliyoti va tabiiy ekotizimlarimizni barqaror boshqarish uchun juda muhimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1. B.S.Islomov, M.A.Hasanov Botanika (darslik). Samarqand 2020.
2. O‘. Pratov, A.S. To‘xtayev, F.O‘. Azimova. Botanika Toshkent - 2005.
3. I.Xamdamov.,I.Shukrullayev.,YE.Tarasova. va boshqalar. Botanika asoslari.T., "Mehnat'', 1990-yil.
4. Lavrenova G. V., Lavrenov V. K. Dorivor o‘simliklar entsiklopediyasi. 2-jild. - Donetsk: Donechchina, 1997. - S. 422.
5. Tursunboeva Gulbahor Sultanovna, Komilova Shoira Rafiqovna. Botanika asoslari (o‘quv qo‘llanma). Toshkent 2009.
6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi», 1995 yil.
7. O‘. Pratov, L.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X.Axunov, K.Ibodov, V.Mahmudov. Botanika (morfologiya, anatomiya, sistematika, geobotanika). Talim nashriyoti Toshkent-2010.