Xayrullayeva Dinora Lutfulla qizi
Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti
Ona tili va adabiyot ta’limi fakulteti 3-bosqich talabasi,
xayrullayevadinora55@gmail.com
+99899-038-38-02
Ilmiy rahbar: filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori,
dotsent v.b. Sohiba Umarova.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8024377
Qabul qilindi: 10.06.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-06-28-33
UDK: 82-145
Annotatsiya: Ushbu maqolada Atoyi g‘azallarida badiiy tasvir vositalarining qo‘llanish mahorati xususida so‘z yuritiladi. Shuningdek, “Devoni shayxzoda Atoyi” deb nomlangan devondan o‘rin olgan g‘azallardagi she’riy san’atlardan biri - istioradan yuqori darajada originallik bilan foydalanib, go‘zal ifoda va tasvirlarni yaratgan o‘rinlar tahlil etiladi. Atoyi lirikasidan o‘rin olgan g‘azallarda istiora san’atining ichki va tashqi ma’nolari o‘rtasida vobastalik hamda o‘xshash holatlar shoir devonidan o‘rin olgan g‘azallar misolida ko‘rsatib berilgan.
Kalit so‘zlar: mumtoz adabiyot, Atoyi, devon, g‘azal, she’riy san’atlar, istiora, tashbih.
Аннотация: В этой статье представлены мысли о художественных способностях Атойи в использовании слов. Также обсуждались средства художественной образности в газелях, поэтическом искусстве: места, которые создавали красивые выражения и образы с использованием метафор с высоким уровнем оригинальности. В своих газелях на стихи Атойи он умело использовал искусство метафоры для создания уникальных стихов, как пример газелей из Девона.
Ключевые слова: классическая литература, Атои, диван, газель, поэтическое искусство, метафора, аллегория.
Abstract: This article presents thoughts on Atoyi's artistic skills in the use of words. Also, the means of artistic imagery in the ghazals, poetic arts: the places that created beautiful expressions and images using metaphors with a high level of originality were also discussed. In his ghazals from Atoyi's lyrics, he skillfully used the art of metaphor to create unique verses, as an example of ghazals from Devon.
Key words: classic literature, Atai, divan, ghazal, poetic arts, metaphor, allegory.
KIRISH.
XIV - XV asrlar temuriylar davri adabiyotida Sayfi Saroyi, Lutfiy, Xorazmiy, Husayniy, Atoyi kabi mumtoz adabiyotimizning yorqin namoyondalari yashab ijod qilganlar. Shulardan turkiy adabiyotining iste’dodli vakillaridan biri Atoyi mumtoz she’riyatimizdagi g‘azal janrining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan ijodkorlarimizdandir.
ASOSIY QISM.
Alisher Navoiy o‘zining “Majolis un-nafois” tazkirasining birinchi majlisida ko‘plab shoirlar qatori Atoyi haqida ham ma’lumot bergan. “Mavlono Atoiy — Balxda bo‘lur erdi. Ismoil ota farzandlaridindur, darveshvash va xushxulq, munbasit kishi erdi. Turkigo‘y erdi. O‘z zamonida she’ri atrok orasida ko‘p shuhrat tutti. Bu matla’ aningdurkim:
Ul sanamkim, suv qirog‘inda paridek o‘lturur,
G‘oyati nozuklugidin suv bila yutsa bo‘lur.
Qofiyasida aybg‘inasi bor. Ammo Mavlono ko‘p turkona aytur erdi. Qofiya ehtiyotig‘a muqayyad emas erdi. Qabri Balx navohisidadur” [6, –36b].
Atoyi shoirning taxallusi, asl ismi ma’lum emas. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” asarida Ismoil ota Ahmad Yassaviyning inisi Ibrohim otaning o‘g‘li ekanligini aytadi. Nasl-nasab jihatidan Atoyi Yassaviyga yaqin deb qaraladi. Shoir devonining “Devoni shayxzoda Atoyi” deb nomlanishi ham, Atoyi taxallusida ijod qilganligi ham uning shayxlar, otalar avlodidan ekanligidan kelib chiqib izohlanadi. Mirzo Ulug‘bek o‘z saroyiga to‘plab, homiylik qilgan shoirlari qatorida Atoyi ham bo‘lib, u saroyda ijod qilgan. Atoyining bizgacha bir devoni ma’lum bo‘lib, yuqorida ta’kidlanganidek, u “Devoni shayxzoda Atoyi” deb nomlanadi. Devonda shoirning 260 ta g‘azali jamlangan. Sayfiddin Sayfulloh (Rafiddinov) devonni mukammal holda nashrga tayyorlagan [2].
Atoyi mumtoz g‘azal janrining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Bu haqida Ibrohim Haqqul Atoyining g‘azal yozishda Lutfiyga ergashgani va undan ilhomlanib o‘xshatmalar yozganligini aytib o‘tadi. Har qanday shoirning badiiy mahorati badiiy san’atlardan o‘rinli foydalanib betakror namunalar yaratganligi bilan belgilanadi. Atoyi ham badiiy tasvir vositalari, tashbih, husni ta’lil, tajohuli orif, iyhom, tanosub va istiora kabi she’riy san’atlardan ustalik bilan foydalanib go‘zal g‘azallar bitgan. Ayniqsa, g‘azallarida istioraning ko‘p o‘rinlarda betakror qo‘llanilishi tahsinga sazovordir. Ushbu maqolada Atoyi Devonidagi g‘azallarda qo‘llanilgan istioralarni tahlil qilamiz. Istiora - arabcha, “biron narsani omonatga olmoq” degan ma’noni anglatadi. G‘azalda so‘zni o‘z ma’nosida emas, boshqa bir majoziy ma’noda qo‘llash istiora san’atini yuzaga keltiradi [1]. Masalan,
Tamanno qilg‘ali la’lingni ko‘nglum,
Kishi bilmas onikim, qoldi qanda.
Baytdagi qizil qimmatbaho tosh ma’nosidagi la’l so‘zi lab ma’nosida qo‘llangan. Albatta, “qizil lab”dan ko‘ra “la’l”da qizillik kuchli bo‘lganidan badiiylik ortadi. Sharq mumtoz adabiyotida labni qimmatbaho la’lga o‘xshatish an’ana hisoblanadi. Kichik lab esa go‘zallik va nafislikni anglatadi. Lirik qahramon yoriga “qizil qimmatbaho la’l kabi labingni orzu qildim, ajabo, kichikligidan hech kishi uni ko‘rgan emas, qayerda qoldi ekan”, deb hayratlanadi. Shoir bu ifodani bir baytning o‘zida mohirona tasvirlaydi. Bundan tashqari, Atoyining lab o‘rniga la’lni qo‘llashi g‘azal vazni talabiga muvofiqdir. Chunki lab - cho‘ziq hijo, la’l - o‘ta cho‘ziq hijo. Shu nutayi nazardan hazaji musaddasi mahzuf vazniga misra mos kelishi uchun ham lab emas la’l so‘zi qo‘llangan. Aytib o‘tish lozimki, bu shoirning so‘z qo‘llash mahoratidan darak beradi. Devondagi g‘azallarning bir qanchasida buni ko‘rishimiz mumkin.
Ey husn-u noz, sheva mayindin mudom mast,
La’ling xayoli birla ko‘ngul bo‘ldi mayparast.
Ber jur’aye bu tashnaga la’ling zilolidin,
Iyde, ki jam’ bo‘lsa mayi xushguvoru iyd.
Dilrabo, la’ling mayidur obi kavsardin murod,
Qomating sarvi dag‘i tubiyi navbardin murod.
Bu pari paykar sanam go‘yoki mahzi ruhdur,
La’li Xizr obi hayoti, qaddi umri Nuhdur.
Adabiyotshunoslikda istiora tashbih san’atiga yaqin turadi. Lekin istiora tashbihdan ko‘ra kuchliroq va ta’sirchanroq hisoblanadi. Shu o‘rinda yana bir baytni keltirsak:
Solib borma meni, ey Yusufi husn,
Bu kun Ya’qubtek baytul-hazanda.
Baytdagi baytul-hazan - g‘am uyi ma’nosida kelgan. Bizga ma’lumki, Yusuf alayhissalom juda xushxulq, go‘zal inson bo‘lganlar. Odam alayhissalomdagi husnning yarmi Yusuf payg‘ambarga berilgan edi. Yusuf payg‘ambar haqidagi qissada Yusuf alayhissalomni o‘gay akalari hasaddan quduq tubiga tashlab yuborib otalari Ya’qub alayhissalomga uni bo‘ri yeb ketdi deb yolg‘on gapiradi. O‘g‘lining o‘lgani xabarini eshitgan ota g‘am-xasratda qoladi [7]. Atoyining lirik qahramoni ham “ey Yusuf kabi go‘zal yor, hajringda bu kun meni Ya’qubdek g‘am uyida qoldirma”, deya xasrat chekadi. Shoir lirik qahramon tilidan ma’shuqani go‘zallikda Yusuf payg‘ambarga mengzab, yordan yetgan hijronli kunlarni baytul-hazanga tenglashtirib go‘zal tarzda ifodalaydi. Baytdagi baytul- hazan istiora bo‘lsa, Yusuf payg‘ambar haqidagi qissaning yodga olinishi talmih san’atini yuzaga keltiradi. “Talmih (“nazar solmoq”) she’r yoki nasrda mashhur tarixiy voqealar, afsonalar, adabiy asarlar yoki maqollarga ishora qilmoqda san’atidir” [1, –41b].
Topilmas nasli odamdin seningdek,
Yuzi oy, kun tug‘ordin kun botarda.
Ushbu baytdagi yuzi oy birikmasi istiora san’atini yuzaga keltiradi. Mumtoz she’riyatimizdagi g‘azal janrida ma’shuqa tengsiz latofat, husnga ega deya tasvirlanadi. Bu baytda ham oshiq ma’shuqaga go‘zal, yuzi oy kabi yorim, kunchiqardan kunbotargacha odam naslidan sening kabi hech kim topilmaydi, deya marhamat ko‘rsatadi.
Ey masihim, men zaifi xastadilni bir nafas,
So‘rmasang, o‘lmaktin o‘zga koru-borim yo‘qturur.
Baytdagi ey masihim undalmasi istiora sanalanadi. Bayt mazmuni: Ey masih kabi nafasi jon bag‘ishlovchi yorim, men zaifi xastadilni yo‘qlab menga jon ato qilmasang, o‘lishdan o‘zga choram qolmaydi.
Yuz sari bo‘ldi ravon ikki ko‘zimdin jo‘ybor,
Sarvi diljo‘yim, ne bo‘ldi bir buyon qilsang guzor.
Jo‘ybor - katta ariq, soy, daryo ma’nosini bildiradi. Baytda esa ko‘zyosh ma’nosida majoziy qo‘llangan. Lirik qahramon ko‘zlaridan oqqan yosh shunchalik ko‘pki, shoir oddiygina yosh deb qo‘ya qolmay jo‘ybor deya qo‘llaydi. Albatta, bu ifodaning ta’sirchanligini oshiradi. Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, nazmda yoki nasrda uchraydigan va hayot haqiqatidan yiroq bo‘lgan hukmda mubolag‘a san’ati uchraydi.
Shomi zulfungda jamoling sham’idin ber, partave,
Bizga ham yetsunki derlar, bir charog‘din ming charog‘.
Shomi zulfung - qora soching demak. Bayt mazmuni: shomdek qora sochlaring orasida jamoling shamdek nur taratadi. Jamolingdan bir shu’la bizga ham yetsinki, bu shu’ladan dillarimiz charog‘on bo‘lsin. Zulfning qoraligi shomga, jamolning porlashi shamga o‘xshatilyapti. Yana boshqa bir g‘azalida ham yuzning go‘zalligini, porlashini sham deya ifodalaydi:
Yuzung sham’ina men parvonalardek,
Soching zanjirina devonlardek.
Bayt mazmuni: yuzing shamdek jilolansa, men parvonadek uning atrofida aylanaman. Sochlaring o‘rimi go‘yoki zanjirday, men devonalardek bu zanjirlarga bog‘langanman. Shoir oshiqning ishqqa mubtalo bo‘lganini sham atrofida parvonaning tinimsiz aylanishiga, zanjirlangan devonaga o‘xshatgan.
Tuzoqqa ildi ko‘nglim andalibin,
Guliston ichra xoling donalardek.
Bayt mazmunini tahlil qilsak, “guliston ichra dona xoling ko‘nglim bulbulini tuzoqqa tushirdi” degan ifoda yuzaga keladi. Shoir lirik qahramonning oshiq bo‘lib qolganini “ko‘nglim oshiq bo‘ldi” mazmunini beruvchi “guliston ichra xoling ko‘nglim andalibini tuzoqqa ildi”, deya go‘zal o‘xshatish bilan ifodalaydi.
Jur’ayi la’ling mayidin odamilar jon topar,
Ayb emas so‘rmoq, magar ul obi hayvondur, begim?
Baytdagi la’ling mayi birikmasini lablaringdan chiqqan so‘z yoki labingdagi bol deb ham izohlash mumkin. Obi hayvon birikmasi esa tiriklik suvi mazmunida kelgan. Bayt mazmuni: Lablaringdan tomgan bir qultum bol, so‘zingdan odamlar jon topadi, begim, so‘raganni aybi yo‘q, agar shunday bo‘lsa, u tiriklik suvi - obi hayvonmikan?
Necha sarxush esang husnung mayindin,
Vafo jomi mayindin ham tot, oyim!
Baytda husnung mayi, vafo jomi birikmalari istiora san’atini yuzaga keltirgan. Bayt mazmuni: Husnung mayidan necha sarxush bo‘lsang, vafo qadahidan ham may totib ko‘r, oyim. Shoir istiora orqali chiroyli tarzda go‘zalliging mag‘rurlantirsa, husningga sarxush bo‘lavermay vafo qilish rasmini ham o‘rgan deya lirik qahramon tilidan ma’shuqaga nasihat qiladi.
Xasta ko‘nglumdin xayoling bir zamon ketmas, begim,
Nechakim, vasling etakiga qo‘lum yetmas, begim.
Baytda vasling etaki birikmasi istiora bo‘lib kelgan. Ma’lumki, kiyimning quyi qismi, tog‘ning pastki tomoni etak deyiladi. Vaslning etagi nima? Yor hajrida xasta bo‘lgan oshiq ko‘ngli ma’shuqaning yodi bilan o‘rtanadi. Necha marta ma’shuqa vaslini xayol qiladi, lekin hech visolga yetolmaydi. Yordan marhamat kutmaydi. Mayli yori lutf qilib iltifot ko‘rsatmasa ham. Ammo bir ko‘rishlik ham bechora oshiqqa nasib emas. Mana shunday betakror istioralarni Atoyida ko‘plab uchratamiz.
XULOSA.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Atoyi ijodida Sharq mumtoz adabiyotidagi g‘azal janri o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Atoyi bu janr takomiliga o‘z hissasini qo‘shgan ijodkorlardandir. G‘azallarida badiiy san’atlar: istiora, tashbih, talmih, tanosub, husni ta’lil va boshqa ko‘plab tasvir vositalarini mahorat bilan qo‘llab o‘ziga xos, betakror ifodalarni yaratgan. Aytishimiz joizki, Sharq mumtoz adabiyotida shoir-u ijodkorlarning mahorati ular yaratgan asar tilining sodda, ravon bo‘lishi, badiiy tasvir vositalarining o‘ziga xosligi, boshqalarda takrorlanmas bo‘lishi bilan belgilanadi. Atoyi g‘azallari sodda, ravon tilda xalqqa tushunarli qilib yozilgan. Devondan o‘rin olgan g‘azallarning deyarli har birida istiora va boshqa badiiy san’atlardan foydalanganini ko‘rishimiz va ularning izohini yana ko‘plab keltirshimiz mumkin. Boshqalarda uchramaydigan takrorlanmas tashbih-u istioralar Atoyi g‘azallari badiiyatini yanada go‘zallashtirgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Хожиахмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз кофия. –T.: Шарк, 1998. –160б.
2. Rahmonov N. O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha). O‘quv qo‘llanma. –T.: Sano-standart, 2017. –155b.
3. Сайфиддин Сайфуллох. Девони шайхзода Атойи. –Т.: Фан, 2008. –320б.
Шамсиев П., Ибрагимов С. Навоий асарлари лугати. –Т.: Адабиёт ва санъат, 1973. –784б.
4. Умарова, С. З. (2011). Некоторые аспекты становления узбекской восточной текстологии. Вестник Челябинского государственного университета, (8), 137-140.
INTERNET MANBALARI.
5. https://library.ziyonet.uz/uz Alisher Navoiy. Majolis un-nafois.
6. https://muxlis.uz/oz/Odilxon-qori-Yunusxon-ogli/maolalar/yusuf-alayhissalom-oga-inilarining-hasadi-