Mamasodiqova Moxigul Muzaffarovna
Andijon davlat pedagogika instituti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8000524
Qabul qilindi: 02.06.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-06-11-14
UDK: 58.009
Annotatsiya: O‘zbekistonda uchraydigan ba’zi bir madaniy o‘simliklar, ularning dorivorlik xususiyatlari va uchrash joylari.
Kalit so‘zlar: rayxon, kashnich, sebarga, yalpiz, tur, zafaron, qulpnay, malina, dori-darmon.
Annotation: Some cultural plants found in Uzbekistan and their medicinal properties and their meeting places.
Key words: basil, coriander, sebarga, mint, tour, saffron, strawberry, raspberry, medicine.
KIRISH.
Madaniy oʻsimliklar (qishloq xoʻjaligi) odamlar tomonidan oziq-ovqat, dori-darmon, chorva yemi tayyorlash yoki qishloq xoʻjaligida boshqa maqsadlarda yetishtiriladigan oʻsimliklardir. Madaniy oʻsimliklar xalqaro nomenklaturasi kodeksiga koʻra, hozirgi vaqtda madaniy oʻsimliklar uch toifaga boʻlinadi. Ular: turlar, jinslar (faqat orkide bilan bog‘liq) va guruh.
ASOSIY QISM.
O‘zbekistonda eng keng tarqalgan dorivor o‘simliklar rayhon (bazilik), kashnich (koriander), arpabodiyon, yalpiz, sebarga hisoblanadi. Yovvoyi o‘simliklarni tekisliklarda va tog‘larda topish mumkin, shuningdek, bozorlar va dorixonalarda sotib olish mumkin.
Madaniy oʻsimliklar kesishish (duragaylash), koʻpaytirish (seleksiya), genetik muhandislik yoʻli bilan olinadi. Yovvoyi oʻsimliklarni madaniy oʻsimliklarga aylantirish maqsadini izlash jarayonida madaniy oʻsimliklarni oʻrganish va ulardan foydalanish markazlari paydo boʻldi. Vavilov N. 1926-1939-yillarda to‘plagan bilimlarida u yettita madaniy o‘simlikning paydo bo‘lish markazlarini ko‘rsatdi. Manzarali o‘simliklardan farqli o‘laroq, madaniy o‘simliklar tabiiy diapazonga ega emas.
Dunyoda qancha madaniy o‘simliklar bor? Agar ularning eng ko‘р iste’mol qilinadigan, masalan, bug‘doy, arpa, piyoz, g‘o‘za kabi eng muhim turkumlanni sanaydigan bo‘lsak, yuzdan ortadi (Yer sharida urug‘li yovvoyi o‘simliklarning 300 mingga yaqin turi o‘sadi). Lekin ularning navlarini hisoblaydigan bo‘lsak, hisobdan adashib ketishi mumkin - bug‘doy, arpa, javdar, suli, makkajo‘xori, sholi, tariq, jo‘xori, grechixa; dukkakli don o‘simliklaridan no‘xat, mosh, loviya; mevali o‘simliklardan tok, olma, o‘rik, nok, shaftoli, behi, olcha, olxo‘ri; subtropik o‘simliklardan anor, anjir, limon, apelsin, xurmo, feyxoa; rezavor mevalardan qulupnay, malina, smorodina, krijovnik va boshqalar, gullardan atirgul, chinnigul, lola, nilufar, binafsha, gultojixo‘roz va boshqalar keng tarqalgan.
Zaʼfaron (Crocus sativus – lotin.) –sapsarguldoshlarga mansub koʻp yillik oʻtsimon tuganak piyozli oʻsimlik. Yovvoyi holda uchramaydi. Hindiston, Pokiston, Xitoy, Janubiy Yevropa, Ozarbayjonda katta maydonlarda ekiladi. Piyozining diametri 1-2 santimetr. Bargi 5-15 ta, och sariq rangda; eni 2 mm, tuksiz. Guli 1-4 ta, gultoji oqish, pastki qismi (tashqi tomondan) binafsha rang, uzunligi 2-4 sm. Changchilari gulqoʻrgʻondan qisqa. Koʻsagi choʻziq, eni 6-7 mm. Fevral-iyulda gullaydi, aprel—avgustda meva beradi. Tarkibida efir moyi boʻlgani uchun hidi juda oʻtkir va yoqimli. 90-100 ming dona zaʼfaron gulidan 1 kg qurigan gul tumshuqchalari olinadi. Zaʼfaron gulining quritilgan tumshuqchalari murabbo, tortlar rangi va taʼmini yaxshilash, oziq-ovqat (pishloq, sariyogʻ, likyor va boshqalarda rang berish uchun), parfyumeriya (atir-upa) sanoatida ishlatiladi. Tabobatda dori-darmon sifatida qoʻllaniladi.
Zaʼfaron o‘simligi tibbiyotda onkologik kasalliklarni davolashda (hatto kasallikning oxirgi bosqichida saraton o‘simtalariga qarshilik ko‘rsatadi va ularning hujayralari o‘sishini to‘xtatadi), qonni tozalashda (uni yangilaydi va tozalaydi, demak yurak qon tomir tizimini mustahkamlaydi, organizmning barcha hujayralarini oziqlantiradi), miya faoliyati aktivligini yaxshilaydi (bosh miya to‘qimalarini o‘stiradi, xotirani yaxshilaydi), nevrozdan forig‘ qiladi, bosh og‘rig‘i va uyqusizlikdan xalos etadi, oshqozon-ichak faoliyatini meʼyorga keltiradi, organizmni quvvatlaydi, ko‘rish qobiliyatini tiklaydi, ko‘z to‘rpardasidagi illatlarni davolaydi, butun organizmni yoshartiradi.
1-rasm.
Rayhon yoqimli hid beruvchi o‘simlik bo‘lib, u talabchan emas va deyarli har bir uyda o‘sadi. Dunyo bo‘ylab bu o‘simlik bazilik sifatida tanilgan, ammo O‘zbekistonda bu rayhon deb nomlanadi. Rayhon tabiiy antibiotik bo‘lib, isitma tushirish va bakteriyalarga qarshi kurashuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Qadim zamonlardan beri turli patogenlar keltirib chiqaradigan shamollashni davolashda foydalanilgan. Ushbu o‘simlik tarkibidagi moddalar mushaklarning og‘rig‘ini kamaytiradi, yallig‘lanishni oldini oladi, balg‘amni bronxlar va o‘pkadan olib tashlaydi va yo‘tal va burunning oqishi bilan kurashadi.
Bundan tashqari, rayhon parfyumeriya va efir moylarini ishlab chiqarishda faol qo‘llaniladi. Rayhonning bir nechta turlari mavjud va ularning har biri o‘ziga xos taʼmga ega: qizilmiya, limonli, chinnigulli, keng bargli.
2-rasm.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Audesirk, T., Audesirk, G., va Byers, B. E. (2004). Biologiya: fan va tabiat. Pearson ta’limi.
2. Kurtis, H., va Schnek, A. (2006). Biologiyaga taklif. Panamerican Medical Ed.
3. Freeman, S., va Herron, J. C. (2002). Evolyutsion tahlil. Prentice Hall.
Futuyma, D. J. (2005). Evolyutsiya. Sinayer.
4. Raven, P. H., Evert, R. F., & Eichhorn, S. E. (1992). O‘simliklar biologiyasi (2-jild).