Qodirov Islombek Adxamjon o‘g‘li
ADPI Aniq va tabiiy fanlar fakulteti,
biologiya yo‘nalishi 2-bosqich 202-gurux talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7986558
Qabul qilindi: 30.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-246-248
УДК: 58.009
Annotatsiya: Ushbu maqolani yozish davomida zirk o‘simligining tarkibidagi alkaloidlarni ko‘rib chiqdik. Zirk o‘simligining mevasi, ildizi, barglari ham tabobatda qo‘llanilishini bilib oldik. Ayniqsa uning mevasi ham a’zolar kasalliklarida keng qo‘llanar ekan. Oziq-ovqat sanoatida esa hushboy ta’m beruvchi vosita sifatida tan olinganligini ko‘rdik.
Kalit so‘zlar: alkaloidlar, karatinoidlar, ksantofil, lyutein, xrizantemaksantin, zeaksantin, auroksantin, flavoksantin.
Abstract: During the writing of this article, we considered the alkaloids contained in the zirk plant. We learned that the fruits, roots, and leaves of the zirk plant are also used in medicine. Especially since its fruit is widely used in body treatments. In the food industry, we have seen that hushboy is recognized as a supplement.
Key words: alkaloids, caratinoids, xanthophyll, lutein, chrysanthemaxanthin, zeaxanthin, auroxanthin, flavoxanthin.
ASOSIY QISM.
Zirk (Berberisvulgaris L.) qoraqand zirkdoshlar (zirkgullilar oilasi)ga — mansub butalar turkumi. Barglari qalin, qisqa bandli ketma-ket joylashgan. Guli sariq, qoʻsh gulqoʻrgʻonli, shingilga toʻplangan; mevasi rezavor. Shimoliy yarimsharda tarqalgan. 194 turi bor. 45 turi keng tarqalgan. Bargi tarkibida berberin, oksikontyn, berbamin va b. alkaloidlar bor. Ularning mevalari nordon, mazali boʻlganligidan turli xil taomlarga, jumladan, palovga solinadi, ovqatni xushtaʼm qiladi.
Qora Z. keng isteʼmol qilinganligi uchun uning tusiga nisbat berib "qoraqand" deb ataladi. Tabobatda jigar xastaliklarini davolashda, isitmani pasaytiruvchi, ich ketishni toʻxtatuvchi va yurakni mustahkamlovchi vosita sifatida qoʻllaniladi. Mevasi – past oziqa quvvatiga ega boʻlgan parhez mahsuloti. Uning 100 g.ida 29 kKal quvvat bor. Mevasi tarkibida karotinoidlar (ksantofill, lyutein, xrizantemaksantin, zeaksantin, auroksantin, flavoksantin kapsantin v.b.), uglevodlar, xushboʻy hamda pektin moddalari, organik kislotalar, makro va mikroelementlar, E va S vitaminlari va beta-karotin moddalari bor.
Chiroyli koʻrinishidan tashqari zirk shifobaxsh xususiyatlarga ham ega. Qadimgi Yunonistonda undan qonni tozalash vositasi sifatida foydalanishgan. Tibbiyotda zirk inson yoshligini uzaytiradigan tabiiy modda deb hisoblashgan. Uni diyorimizda ham keng isteʼmol qilib kelinmoqda. Zirkda oʻt haydash xususiyatiga ega boʻlgan berberin alkaloidi bor. Bu modda shuningdek, ichkilik ichish va kashandalikdan qutilish yoʻliga kirgan kishilarga ham yordam beradi.
Dorixonalarda berberin nomli dori sotiladi, uni zirkdan ajratib olinadigan moddadan tayyorlanadi. Bu dori oʻt qopida paydo boʻlgan tosh va xoletsistitni davolashda qoʻllanadi. Italiyalik olimlar shifokorlar bilan hamkorlikda berberin bezgak kasalligi bilan ogʻrib, buyraklari shishgan kishilarga amalda misli yoʻq shifobaxsh vosita ekanligini aniqlashdi. Hind shifokorlari ogʻir yuqumli leyshmanioz xastaligini da’volashda berberindan foydalanishadi. Zararli yomon shishlarni davolashda tarkibida zirk mevasi boʻlgan maxsus giyohlar majmuasini tavsiya etiladi. Zirk ildizi poʻstlogʻi xoletsistit, sariq kasali zoʻrayishi, oʻt pufagidagi tosh kasalliklarini davolashda tayyorlanadigan xolelitin deb nomlanadigan dori tarkibiga kiradi. Xitoyda zirk oʻsimligi tanasi poʻstlogʻini koʻz shamollashini davolashda qoʻllashadi, ildiz poʻstlogʻidan nafas yoʻllarini ochish, yaralarni bitirish va saraton kasalligini davolashda foydalanishadi.
Pishgan mevalari va barglaridan juda yoqimli va foydali vitaminlarga boy boʻlgan choy damlash mumkin. Bu juda oson tayyorlanadi, buning uchun uning mevasidan va barglaridan 1 choy qoshiqdan olinib, ularning ustidan 1 stakan qaynoq suv quyib, bir soat dimlab qoʻyiladi. Bunday choyni ikki hafta davomida kuniga uch mahal ijobiy natijaga erishguncha ichiladi. Koʻz shamollash, ekzemada, jarohatlarda bu qaynatma bilan yuvish yoki unda hoʻllangan dokani kasallangan aʼzoga qoʻyish ijobiy natija beradi.
Artritda, revmatizmda, radikulitda, oyoq muskullari shikastlanganda, osteoxondrozda shamollashni oluvchi va ogʻriq qoldiruvchi vosita sifatida bu oʻsimlik qaynatmasi ichiladi, u bilan hoʻllangan doka kasal aʼzoga qoʻyiladi, komress qilinadi. Oʻt pufagida tosh, jigar sirrozi, sariq kasalligida, uni isteʼmol qilish yoqmaydigan ayrim shaxsiy holatlarda, shuningdek, 12 yoshga toʻlmagan bolalar isteʼmol qilishi maslahat berilmaydi.
XULOSA.
Yana shuni bilib qoʻyish kerakki, zirkning hali pishib yetilmagan koʻk mevasi zaharli boʻlganidan uni isteʼmol qilish aslo mumkin emas. Zirkni isteʼmol qilish ayollarga klimaks va koʻzi yorigandan keyingi chilla kunlarida, muskullar faolligini oshirishini inobatga olib, homilador hamda emizikli ayollarga ham uni isteʼmol qilish tavsiya qilinmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. E.S.Sulaymonov, X.Q.Haydarov, M.A.Hasanov, X.H.Jalolov, A.Q.Axmedov, Y.Sh.Toshpo‘latov. Botanika fanidan qo‘llanma.
2. A.C.Yuldashev, Sh.J.Tojiboyev, A.A.Imirsinova, M.U.Tojiboyev. Geobotanika asoslari.
3. C.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S. Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva. Botanika. Toshkent-2012.