Qodirov Islombek Adxamjon o‘g‘li
ADPI aniq va tabiiy fanlar fakulteti,
biologiya yo‘nalishi 2-bosqich 202-guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7983390
Qabul qilindi: 29.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-243-245
УДК: 573.7
Annotatsiya: Ushbu maqolani yozish mobaynida lishayniklarning tarkibini, ularning tarqalishini, eng asosiysi esa ularning sanoatda, qishloq xo‘jaligida, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda keng foydalanishini bilib oldik. Bundan tashqari ularning ahamiyatda biogetsenozda ham seziladi ya’ni ular indikator vazifasini bajaradi.
Kalit so‘zlar: Lichenes, sianobakteriyalar, simbiotik munosabatlar, substrat, tallom, biogeotsenoz.
Abstract: While writing this article, we learned the composition of lichens, their distribution, and most importantly, their wide use in industry, agriculture, food industry and medicine. In addition, their importance is felt in biogecenosis, that is, they act as an indicator.
Key words: Lichens, cyanobacteria, symbiotic relationship, substrate, thallus, biogeocenosis.
ASOSIY QISM.
Lishayniklar (lotincha: Lichenes) zamburugʻlar va suvoʻtlari va/yoki sianobakteriyalarning simbiotik majmualari boʻlmish organizmlardir. Biroq lishayniklar morfologiyasi, fiziologiyasi va biokimyosi zamburugʻ va suvoʻtlarnikidan farq qiladi. Lishayniklar tarqalish areali nihoyatda xilma-xil, ularni sovuq, nam iqlimda ham, issiq, choʻl sharoitida ham uchratish mumkin,] shu bilan birga ular atrof-muhit oʻzgarishiga sezgirdir. Lishayniklardan boʻyoq, atir-upa ishlab chiqarishda hamda tabobatda foydalaniladi.
Lishayniklar turli substratlarda o‘sadi va u yerlarda asta-sekin organik moddalar to‘plab, yuqori o‘simliklarning o‘sishiga zamin yaratadi. Ko‘pchilikga noma’lum, murakkab simbiyotik organizmlarning o‘ziga xos guruhi qishloq xo‘jaligida, oziq-ovqat, kimyo, farmatsevtika, parfumeriya sanoatida, atrof-muhitning ekologik parametrlarini baholashda, ushbu guruh organizmlarining biogeotsenotik ahamiyati alohida o‘rin tutadi. Ular tuproq hosil qiluvchi faktor hisoblanadi, chunki uning faoliyati natijasida paydo bo‘ladigan kislota har qanday toshlarni va tog‘ jinslarini nuratadi. Ya’ni lishayniklar ularning maydalanib tuproqqa aylanishiga sabab bo‘ladi.
Umrining uzunligi, muhit sharoitlariga ham talabchanligi va uning noqulay ta’siriga chidamli lishayniklarning ba’zi biogiotsenozlarda asosiy komponent bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Lishayniklarlarning u yoki bu biogiotsenoz florasidagi ahamiyati lishaynik koeffitsiyenti orqali belgilanadi, bu esa lishaynik turlari sonining yuksak o‘simliklar turlari soniga munosabatini bildiradi. Bu koeffitsient qanchalik yuqori bo‘lsa, ma’lum bir hududda lishayniklar shunchalik yuqori ahamiyat kasb etadi. Lishayniklarning tarqalish chegaralari bir qator sabablarga, shu jumladan, havoning ifloslanish darajasiga ham bog‘liq. Shunga ko‘ra ular havo tozaligini ko‘rsatuvchi indikator bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Oziq-ovqatda ishlatiladigan lishayniklarga Manna lishaynigi ham kiradi. Undan tashqari uy hayvonlariga ham lishayniklardan yem sifatida foydalanish mumkin.
Ularning tallomi erkin, mayda, sharsimon bo‘laklardan iborat bo‘lib, havo quruq vaqtlarda shamol bilan uchib bir yerdan ikkinchi yerga ko‘chib o‘tadi va tarqalib, yer betini bosadi. Uning qalinligi ba’zi chuqur yerlarda 10-15 sm ga yetadi. Bu lishaynik meditsinada ham ishlatiladi. Bunday lishayniklarga parmeliya va peltigeriyalar ham kiradi.
Shimoliy tundrada o‘suvchi setrariya kukullatadan vitamin C olinadi. “Dub mohi” deb ataladigan everniya lrunastriy lishaynigida xushbo‘y moddalar ko‘p bo‘lganligidan, u parfumeriya sanoatida efir moyi olish uchun xom ashyo sifatida foylalaniladi va undan “Shipr” atri va odikoloni tayyorlanadi. Bu lishaynikdan Turkiya va Misrda nonni xushbo‘y qiluvchi modda sifatida foydalaniladi.
Lishayniklardan iqtisodiy foydalanishning yana bir sohasi bu farmatsevtika. U yuqori molekulyar og‘irlikdagi organik birikmalar lishayniklarining tallomi tarkibi - "lishaynik kislotalari" taxminan 230 dan ortiq bakteriostatik va antibakterial xususiyatlariga ega. Usnat natriy infeksiyalangan yaralarni, trofik yaralarni, kuyishlarni davolashda tashqi tomondan ishlatiladi. Bu glyukoza konditer sanoatidagina emas, tibbiyotda ham katta ahamiyatga ega. Bir sentner quruq setrariya islandika lishaynigidan tarkibida 65 - 75% glukoza bo‘lgan 1s patoka, undan esa, 70 kg.ga yaqin glyukoza kristali olinadi. Lishaynikning kladoniya va setrariya turlaridan 80 - 86% li spirt olish mumkin. O‘rta dengizga yaqin Azor va Kanar orollarida ko‘p tarqalgan lishayniklarning Rochchela turlaridan lakmus va orseyl bo‘yoqlari olinadi. Lakmus olish uchun lishaynklar maydalanib suvga qoriladi va unga ozroq ammiak qo‘shiladi. Bu qorishma maxsus bakteriyalar vositasi bilan achiydi, achigan qorishma to‘q-qizil rangga bo‘ladi. Agar unga ishqor qo‘shilsa, ko‘k rangga kiradi.
Rossiyada lakmus tayyorlash uchun tundrada ko‘p tarqalgan oxrolexia tartarea lishaynigidan foydalaniladi. Lishayniklar orasida zaharli turlari ham uchraydi. Shimolda o‘suvchi letariya vulpina degan zaharli lishaynikni, ovchilar bo‘rilarni zaharlash uchun ishlatadi. Lishayniklar odamga deyarli hech qanday zarar keltirmaydi. Ular daraxt po‘stloqlarida yashab, uning hisobiga oziqlanadi, ammo daraxtninig tirik to‘qimalariga zarar yetkazmaydi. Lekin ular daraxtlardagi yasmiqchalarning sirtini bir muncha berkitib qo‘yadi, buning natijasida daraxt tanasida havo almashinuvi biroz og‘irlashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. E.S.Sulaymonov, X.Q.Haydarov, M.A.Hasanov, X.H.Jalolov, A.Q.Axmedov, Y.Sh.Toshpo‘latov. Botanika fanidan qo‘llanma.
2. A.C.Yuldashev, Sh.J.Tojiboyev, A.A.Imirsinova, M.U.Tojiboyev. Geobotanika asoslari.
3. C.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S. Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva. Botanika. Toshkent-2012.