Abdulhakimova Gulchiroy Xusniddin qizi
ADPI Aniq va tabiiy fanlar fakulteti
biologiya yo‘nalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7976484
Qabul qilindi: 26.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-197-199
Annotatsiya:O‘simliklar klassifikatsiyasi yoki sintaksanomiya - muayyan hududdagi barcha o‘simliklar jamoalarini bir biriga bo‘ysinuvchi ierarxik klassifikatsion mezonlarga asosan taqsimlanish va tartibga solish jarayonidir. O‘simliklar jamoalarini o‘rganish va qoplamini klassifikatsiya qilish nazariy va amaliy jixatdan muhim axamiyatga ega. O‘simliklar qoplamini klassifikatsiyalash (sintaksanomiya) geobotanikning asosiy bo‘limlaridan biri xisoblanib, Sintaksanomiya esa faqat o‘simlik jamoalarini tartibga solish uchungina qo‘llanadi. Bunday guruxlarga bo‘lish orqali o‘simliklar jamoasini o‘rganishda bir qancha qulayliklarga egadir.
Kalit so‘zlar:sintaksanomiya, klassifikatsiya, taksanomiya, induktiv yo‘nalish, deduktiv yo‘nalish.
Abstract:plant classification or syntaxonomy is the process of dividing and organizing all plant communities in a certain area according to hierarchical classification criteria. The study of plant communities and the classification of their cover is of great importance from a theoretical and practical point of view. classification of plant cover (syntaxanomy) is considered one of the main departments of geobotany, and Syntaxonomy is used only to organize plant communities. By dividing into such groups, it has several advantages in studying the plant community.
Key words:syntaxonomy, classification, taxonomy, inductive direction, deductive direction.
ASOSIY QISM.
Klassifikatsiya - muayyan hududdagi barcha o‘simliklar jamoalari, tur tarkibi, morfologik va floristik jixatdan tartibga solinadi. Bunda jamoalarni tartibga solishda jamoalarni ifodalovchi sintaksanomik birliklar, yani sintaksonlardan foydalanadi. Fitotsenalogiyadagi o‘simliklar qoplamini uni tashkil qiluvchi o‘simliklar jamoalarini tasniflovchi sintaksanomiya keskin farq qiladi.
Taksanomiya - o‘simlik turlarini ularning morfologik, anatomik, genetik va geografik belgilar va mezonlarga asoslangan holda tizimlashtirirsh va tartibga solish jarayoni. Taksanomiya o‘simliklar sistematikasining ajralmas bir bo‘g‘ini hisoblanadi. Muayyan hudud fkorasi tur, turkum qabila, oila, sinf va bo‘lim kabi taksanomik birliklardan iborat. Masalan muayyan flora tarkibida uchraydigan turlarning soni 90 ta bo‘ladigan bo‘lsa demak u holda hudud florasi 90 taksondan iborat bo‘lishi kerak. Turlar ular bo‘ysinuvchi yuqoriroq taksonlarga birlashadi.
O‘simliklar qoplamini klassifikatsiyalash bir qator tamoyillarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu tamoyillarni rus olimi A.A.Nitsenko (1959) quyidagi 7 guruxga birlashtirgan:
1. Ekologo-morfologik;
2. Floristik;
3. Ekologo-floristik;
4. Genetik;
5. Ekologik;
6. Ekologo-fiziologik;
7. Xo‘jalik;
Bu tamoyillar asosiga qurilgan barcha metodlar ham geobotanika fani amaliyotida keng qo‘llanib kelinadi deb bo‘lmaydi. Faqat ularning ayrimlarigina yer sharining turli qit’alarida tadqiqotchilar tomonidan qo‘llanadi.
Klassifikatsiyalashdagi metodik yo‘nalishlar: agar o‘simliklar qoplamini klassifikatsiyalash bo‘yicha metodik yo‘nalishlar haqida gapiriladigan bo‘lsa, bu borada klassifikatsiyalashning aosan 2 ta yo‘nalishi mavjud:
1. Deduktiv yo‘nalish;
2. Induktiv yo‘nalish;
Deduktiv yo‘nalishda tasniflash yuqoridan quyiga tomon boradigani mavjud ob’ektlarni kichikroq sinflarga ajratish orqali amalga oshiriladi. Bunda tadqiqotchiga o‘rganilayotgan obyektning xilma xilligi uning belgilari kabi ma’lumotlar haqida oldindan xabardor bo‘lishi talab etiladi. Deduktiv yo‘nalishdagi klassifikatsiyaga misol tariqasida o‘simliklar qoplamini ko‘plab fizigonomik metoddagi klassifikatsiyalashlarni keltirish mumkin. Yer sharini va uning aloxida hududlarini geobotanik rayonlashtirish deduktiv yo‘nalishdagi klassifikatsiyalardan sanaladi.
Induktiv yo‘nalishdagi tasniflash sxemasi quyi darajadi taksonomik birliklarni tuzish orqali boshlanadi. Bu holatda tadqiqotchi u yoki bu taksonlarni ajratish uchun asos bo‘ladigan belgilarni bilmaydi. Bu ma’lumotlar jamoalarni o‘rganish orqali ular orasidan asta sekinlik bilan to‘planib boradi. O‘simliklarni klassifikatsiya qilishdagi induktiv yo‘nalishga geobotanikadagi Braun-Blanke, miqdoriy va boshqa metodlarni kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Har bir klassifikatsiyalash yo‘nalishida o‘ziga xos metodlardan keng foydalanadi va har bir metodlarning eng ko‘p qo‘llaniladigan sintaksonlari mavjud. Masalan, klassifikatsiyalashning bir metodida asosiy sintaksion sifatida assotsiyalar qabul qilingan bo‘lsa, boshqa metodda esa farmatsiyalar asosiy sintaksion sifatida e’tirof etiladi.
Dominantlar bo‘yicha klassifikatsiya mo‘tadil iqlimli o‘rmonlardagi o‘simlik jamoalarini tizimga solish natijasida vujudga kelgan. Bu klassifikatsiyaning asosiy birligi sifatida farmotsiya qo‘llanadi. Farmotsiya - ustun hayotiy shakllardagi bir xil dominantlarga ega bo‘lgan o‘simliklar jamoalaridir. Masalan, O‘zbekiston tog‘li mintaqalari siyrak o‘rmonlardagi yong‘oq (jugladenta), sariq do‘lana (crataegeta ponticae), namatak (rosaeta caninae), sivers olmasi (maleta sieversiae) formatsiyalarini misol keltirish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. SH.Tojiboyev, M.U.Tojiboyev, J.S.Matkarimov, A.A.Imirsanova Geobotanika Toshkent 2020.
2. S.M.Mustafayev, O‘.A.Axmedov, M.S.Mustafayeva, M.T.Yulchiyeva Botanika Toshkent-2012.
3. https://fayllar.org/osimliklar-qoplamining-klassifikatsiyasi.