Kanalova Sug‘diyona Davronbek qizi
To‘ychiyeva Sevara Shukurbek qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo‘nalishi 2-bosqich talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7976787
Qabul qilindi: 26.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-214-216
Anotatsiya: Ziradoshlar oilasiga kiruvchi ko‘p o‘simlik turlari o‘zida efir moylari saqlashligi bilan boshqa oila vakillaridan ajralib turadi. Bu oila vakillaridan biri ya’ni zira ham bu hususiyatni o‘zida saqlab qolgan bo‘lib, undan tibbiyotda va xalq tabobatida keng foydalanish mumkin. Zamonaviy tadqiqotlarda ham, ziraning sog‘liq uchun juda ko‘p foydali tomonlari borligini, shu jumladan hazm qilishni osonlashtirish va oziq-ovqat bilan yuqadigan infeksiyalarni kamaytirishni ko‘rib chiqishdi.
Kalit so‘zlar: Apiaceae, magnoliyasimonlar, to‘pgul, bunium persicum, kversetin, kempferol, flavonoidlar, kumarinlar, umbelliferon, skopoletin.
Annotation: many plant species belonging to the cumin family are distinguished from other members of the family by the fact that they contain essential oils. One of the representatives of this family, cumin, has also preserved this characteristic, and it is used in medicine and folk medicine. can be used widely. Modern studies have also shown that cumin has many health benefits, including improving digestion and reducing food-borne infections.
Key words: Apiaceae, magnolias, flower, bunium persicum, quercetin, kaempferol, flavonoids, coumarins, umbelliferone, scopoletin.
ASOSIY QISM.
Ziradoshlar, soyabonguldoshlar (Apiaceae) — ikki urugʻpallalilar yoki magnoliyasimonlar sinfiga mansub oʻsimliklar oilasi. Asosan, bir yillik yoki koʻp yillik oʻtlardan iborat. Tropik va subtropik mamlakatlarda oʻsadigan ayrim turlari buta, poyasi, asosan, tik o‘sadi. Ko‘pchiligining barglari murakkab, turli darajada qirqilgan. Gullari mayda, oq, koʻkish sariq yoki och qizil rangli, koʻpincha murakkab soyabonsimon toʻpgullarga yigʻilgan. Soyaboni oddiy yoki murakkab, uzunligi. 1 m gacha yetadi. Har bir soyabonda bir nechtadan gul oʻrnashadi. Pishgan mevasi 2 ta mevachaga ajralib, mevabandda osilib turadigan qoʻsh pistachadan iborat. Asosan, Yer yuzining quruq mintaqalarida tarqalgan. 300 ga yaqin turkumi, 3000 dan ortiq turi bor. Oʻzbekistonda 69 turkumi va 198 turi o‘sadi.
Ziradoshlarning ayrim turlari (mas, zira, kashnich, sabzi, sumbul, shivit, kovrak, arpabodiyon, alkor va b.) tarkibida (koʻpincha, meva va barglarida) hilma xil efir moylari boʻlganligi uchun ulardan qadimdan foydalanib kelinadi. Bu o‘simlikdan tibbiyot, parfyumeriya va oziqovqat sanoatida ishlatiladi. Baʼzi turlari (mas, sassiqalaf) zaharli, baʼzilari ekinlar orasida begona oʻt sifatida o‘sadi.
ZIRA (Bunium persicum) — ziradoshlar oilasiga mansub koʻp yillik xushboʻy ziravor oʻsimlik. Boʻyi 40—60 sm. Poyasining yarmidan yuqorisi shoxlangan. Ildizi tugunakli. To‘pbarglari uzun bandli, poyadagilari bandsiz. Bargi ipsimon boʻlaklarga boʻlingan. Gullari oq, mayda, har bir soyabonchada 20—30 tadan. Iyunda gullaydi, urugʻi iyulda pishadi. Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo adirlarida, togʻ yon bagʻirlarida koʻp oʻsadi. Urugʻi mayda, choʻziq, qoramtir-jigarrang, sirti taram-taram, juda xushboʻy. Tarkibida 2,75-3,0% efir moyi bor.
Oʻrta Osiyo xalqlari goʻsht tuzlashda, qazi va boshqa ovqatlar tayyorlashda qadimdan keng foydalanib keladi. Zira tarkibi 3—7 % efir moyidan, 12—22 yogʻli moydan, shuningdek, kversetin va kempferol deb nomlanuvchi flavonoidlar, kumarinlar, umbelliferon, skopoletin va boshqa moddalardan iborat. Bundan tashqari unda oqsil 10—23 % va xushboʻy moddalar ham borligi aniqlangan.
Xalq tabobatida meʼda kasalliklarini davolashda va siydik haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Shuningdek, ziraning oshqozon gastriti, sariq kasal, ishtahani ochishda, uyqusizlikda, kishilar quvvatini oshirishda juda ham katta foydasi bor. Bundan tashqari oshqozon xastaliklarini davolashda hamda ishtahani ochishda, sanchiqlarni bartaraf etishda, oʻt pufagi va jigar kasalliklarida, shuningdek, yoʻtalni davolashda foydali tabiiy vosita sifatida zira juda ham qadrlanadi. Yuqorida qayd etilganidek, undan choy damlab ichiladi, zirani oʻzini chaynaladi yoki pichoqni uchiga ilingancha yanchilgan zirani isteʼmol qilinadi. Bu foydali hususiyatlarni bilgan holda hozirgi zamon shifokorlari ham zira haqida ijobiy baho berib, haddan tashqari toʻlalikda, meteorizm (qorin dam boʻlishi)da, oshqozon-ichak yoʻllaridagi yengil xastaliklarda, yurak kasalliklarida va emizikli bolalarda ovqat hazm qilish jarayoni buzilganida zirani muayyan tarzda isteʼmol qilish nihoyatda foydali ekanini taʼkidlashadi.
XULOSA.
Zira o‘simligining foydali hususiyatlari bilan birga salbiy ta’sirlari ham bor bo‘lib, buni ko‘zdan qochirmaslik zarur. Zararli taʼsiri - zira zararsiz mahsulotdir. Lekin boshqa har qanday efir moyi bor shifobaxsh vosita kabi uni isteʼmol qilishdan ehtiyot boʻlish kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. О’. P. Pratov M. M. Nabiyev O‘zbekiston yuksak o‘simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent 2007.
2. O‘.Pratov, L. Shamsuvaliyeva, E. Sulaymonov, X. Axunov, K.Ibodov, V.Maxmudov Botanika (Morfologiya, anotomiya,, Sistematika, Geobotanika). Ta’lim nashriyoti Toshkent-2010.
3. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi», 1995 yil.
4. A.S Yuldashev,Sh J Tojiboyev, A.A.Imirsinova, M.U Tojiboyev Botanika Geobotanika asoslari.