Haydarov Bekzod Hamza o‘g‘li
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Yangiyer filiali assistent o‘qituvchi.
Ma’murov Musulmonqul Abduqahhor o‘g‘li
Toshkent kimyo-texnologiya instituti Yangiyer filiali talabasi.
Azimova Dilorom Hamza qizi
Termiz Davlat Pedagogika Instituti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7976368
Qabul qilindi: 25.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-178-185
Annotatsiya: Ushbu maqolada masofadan foydalaniladigan virtual laboratoriya xonalari online platformalari haqida qichqacha ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, oliy ta’limda ulardan foydalanish afzalliklari haqida tushunchalar berilgan. Virtual laboratoriyalarning dolzarbligi ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etish orqali o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish imkoniyati bilan bog‘liq.
Kalit so‘zlar: energetika, fizika, mikrobiologiya, metrologiya, termodinamika, programlab, star (mit), merlot, vr chemistry lab (vr kimyo lab), simulizator.
ASOSIY QISM.
Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartiga ko‘ra kimyo mutaxassisligi bo‘yicha tayyorlanuvchi kadrlar «Virtual laboratoriyalar yaratish va foydalanish asoslari» fanini chuqur egalashlari kerak, chunki bo‘lajak ximik, fizik, ilmiy-tadqiqotlar va tajribalarni amalga oshirishi faoliyatida murakkab o‘lchov qurilmalar, zamonaviy axborot almashuv sistemalari va texnologiyalarini qo‘llashni bilishi zarur. “Virtual laboratoriyalar yaratish va foydalanish asoslari” fani aynan shunday ko‘nikma va bilimlarni berishi lozim bo‘lgan fan hisoblanadi.
Universitet virtual kompyuter laboratoriyasining dasturiy-texnologik platformasining paydo bo‘lishining asosiy omili quyidagilar bo‘ldi.
- Texnika sohasidagi jadal yangilanishlar va axborot hajmining ortishi.
- O‘quv laboratoriya jihozlarini yangilash davrining qisqarishi.
- O‘quv laboratoriya jihozlariga xarajatlarning yuqoriligi.
- Pandemiya.
- Online o‘qish usulining jadal ommalashishi.
1-rasm.
Samaradorlikning umumiy aspektlari:
- Qo‘shimcha uskunalardan foydalanmasdan, masalan, kuzatilgan zarrachalarning kichik o‘lchamlari tufayli real sharoitda farqlash qiyin bo‘lgan jarayonlarni kuzatish qobiliyati;
- jarayonlarni simulyatsiya qilish qobiliyati, ularning oqimi laboratoriya sharoitida mutlaqo mumkin emas;
- jarayonlarning murakkabliklariga kirib borish va boshqa vaqt shkalasida sodir bo‘layotgan voqealarni kuzatish qobiliyati, bu soniyaning fraksiyalarida sodir bo‘ladigan yoki aksincha, bir necha yil davom etadigan jarayonlar uchun muhimdir;
xavfsizlik, masalan, yuqori kuchlanish yoki kimyoviy moddalar bilan ish olib borilayotgan hollarda virtual laboratoriyalardan foydalanishning muhim ortiqchasidir.
1. Masofadan foydalaniladigan online virtual laboratoriya sinflari platformalari.
Masofaga o‘qishga o‘tishda universitetlar uchun bosh og‘rig‘iga aylangan bir nechta muammolar mavjud bo‘lib, bulardan biri laboratoriya mashg‘ulotlaridir.
Universitet-2035 kuzatuv tadqiqotiga ko‘ra, aksariyat universitetlar laboratoriya ishlarini to‘liq onlayn rejimga o‘tkaza olmadilar.
Agar siz fizika, kimyo yoki tibbiyotni o‘rganayotgan bo‘lsangiz, bu juda yoqimsiz. Ammo onlayn laboratoriyalar uchun ba’zi foydali servislar ham mavjud, ularni hozir sanab o‘tamiz.
"Professional guruh" 100 dan ortiq virtual laboratoriya va simulyatorlar (fizika, kimyo, gidromexanika, mashina qismlari, mashinasozlik, metrologiya, mexanika, ekologiya, materiallarning mustahkamligi, nazariy mexanika, issiqlik texnikasi, elektrotexnika va boshqalar).
2-rasm.
Tomsk politexnika universiteti virtual laboratoriyalari.
200 dan ortiq virtual laboratoriya ishlari (kimyo, ekologiya, suyuqliklar dinamikasi, tahlil usullari, elektr mashinalari, energetika, fizika, mikrobiologiya, metrologiya, termodinamika).
3-rasm.
ProgramLab.
80 dan ortiq virtual laboratoriyalar (kimyo, fizika, oziq-ovqat sanoati, neft va gaz, veterinariya, tibbiyot, energetika va issiqlik ta’minoti, metallurgiya, qurilish va boshqalar). Kompaniya, shuningdek, "raqamli egizaklar" - haqiqiy ob’ektlarning virtual nusxalarini ishlab chiqadi, ular haqiqiy hamkasblari yoki prototiplari kabi ko‘rinadi va ishlaydi.
STAR (MIT).
Molekulyar biologiya, molekulyar dinamika, genetika, gidrologiya - bu laboratoriyalarning to‘liq bo‘lmagan ro‘yxati. MIT fakulteti ma’lumotlari bilan ishlab chiqilgan bo‘lib, u intuitiv o‘rganish vositalarini taqdim etadi. Ularning barchasi bepul mavjud.
4-rasm.
MERLOT.
Interfaol materiallar, simulyatorlar, laboratoriyalarga havolalar to‘plami. Yo‘nalishlar diapazoni juda keng: klassik STEMdan nafas olish anatomiyasi va bolalar uchun nevrologiyagacha. Materiallar katalogda qulay tarzda saralangan, foydalanuvchi reytinglari mavjud.
VR CHEMISTRY LAB (VR KIMYO LAB).
Bepul (COVID-19 davri uchun) kimyo laboratoriyasi. Mavzular orasida: metall oksidlari anionlarni aniqlash, temir va alyuminiy birikmalarining xossalari, zanjir reaktsiyalari elektrokimyoviy seriyalar va boshqalar.
5-rasm.
2. Masofadan foydalaniladigan online Real laboratoriya sinflari platformalari.
Simulizator.
Boshqaruv simulyatori. Iqtisodchilar uchun tashkilotning virtual modeli ishlab chiqilgan bo‘lib, u boshqaruv majmuasi bilan ifodalanadi. Ishtirokchilar boshqaruv hisoboti ma’lumotlarini tahlil qiladi va keyin strategiyani ishlab chiqadi va uni virtual maydonda amalga oshiradi. Onlayn platforma o‘qituvchi va murabbiylarga zamonaviy va interaktiv ta’lim texnologiyalarini o‘quv jarayoniga integratsiya qilish imkoniyatini beradi.
Avatar texnologiyasi.
“Masofadan” laboratoriyalarni o‘tkazish universitetga tashrif buyurishni to‘liq taqiqlamagan holda universal yechimdir. Mobil kamerali odam o‘z harakatlarini translyatsiya qilib, o‘quvchilarning buyruqlarini bajaradi. Texnologiya birinchi marta NTI Olimpiada finallarida ommaviy ravishda qo‘llanilgan.
Top 8 Free Virtual IT Labs Software in 2021.
CBT Nuggets.
A Cloud Guru.
ReadyTech.
CloudShare.
Heropa.
XtremeLabs.
Instruqt.
Kasm Workspaces.
Top 6 Online Learning Platforms in the World:
Coursera. Coursera is a popular online education platform that offers courses from top education providers around the world. ...
Skillshare. ...
Lynda.com (now LinkedIn Learning) ...
Udacity. ...
Udemy. ...
edX.
https://ru.coursera.org/
6-rasm.
https://eduon.uz/main
7-rasm.
https://www.tinkercad.com/teach
8-rasm.
3. Raqamli o‘quv laboratoriyasi.
Internet va raqamli texnologiyalar, virtual o‘yinlar bugungi kunda yosh avlodning, ayniqsa maktab o‘quvchilarining hayotiga kirib keldi va mustahkam o‘rin oldi. Bu jarayonning ham salbiy ham ijobiy tomonlari haqida ko‘p gapirilayotgan bo‘lsada undan qochib bo‘lmaydi, faqat ijobiy tomonini oshirib foydalanish zarur. Shu jihatdan, maktab o‘quv laboratoriyalarida raqamli texnologiyalardan foydalanish zarur deb hisoblaymiz. Bunda laboratoriya ishlarini bajarishda, natijalarni qayta ishlash va interpretatsiya qilishda raqamli texnologiyalardan va dasturlaridan, maxsus mobil ilovalardan keng foydalanish imkoniyatlari mavjud.
Kimyo o‘quv laboratoriyalarida o‘lchanadigan va qayd qilinadigan fizik kattaliklarni o‘lchash va qayd qilishda to‘la raqamli datchik va o‘lchov asboblaridan foydalanish zarur. Bungi kunda fizika o‘quv laboratoriyasining raqamli konsepsiyasi va uslubiyatini shakllantirish, fizika o‘qituvchilarini uslubiy jihatdan tayyorlash, raqamli o‘lchov asboblari va datchiklardan o‘quv laboratoriyalarida keng foydalanishni urfga aylantirish zarur. Shularga asosan mahalliy ishlab chiqaruvchilarga takliflar berish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bilan raqamli o‘lchov asboblar tan narxning yuqori bo‘lmasligini ta’minlash mumkin. Raqamli taraqqiyot albatta kimyo o‘quv laboratoriyaga to‘lasincha joriy qilinadi va bu jarayon jadal sura’tlarda amalga oshadi deb o‘ylaymiz.
Kimyo o‘quv laboratoriyalarini raqamlashtirish quyidagilar o‘z ifodasini topadi:
• tajribalarni raqamli o‘lchov asboblarida olib borish;
• tajriba natijalarini raqamli usulda qabul qilish va akslantirish;
• tajriba natijalarini kompyuter dasturlarida, mobil ilovalarda qayta ishlash va interpretatsiya qilish hamda taqdim qilish;
• tajribalarni masofadan turib o‘tkazish texnologiyasini joriy qilish;
• tajriba jarayoniga o‘quvchilarni tayyorlashda virtual laboratoriyalardan foydalanish;
• tajriba natijalarini baholashda “suniy intelekt”dan foydalanish.
Kimyo o‘quv laboratoriyalarini raqamlashtirish bir qator afzalliklarni beradi va quyidagi yangi istiqbollarni ochadi:
• raqamlashtirish fizika o‘quv laboratoriyalarida o‘tkaziladigan tajribalar soni, turi, sifati va mazmun mohiyatiga ijobiy ta’sir qiladi;
• raqamli va multimediya texnologiyalarining uyg‘un qo‘llanilishi fizik tajribalarining mazmun mohiyatini o‘quvchiga to‘g‘ri va to‘lasincha ochib berishga ijobiy ta’sir qiladi;
• tajriba natijalarini baholashda “suniy intelekt”dan foydalanish, o‘quvchilar natijalarining statistikasini olib borish bilan o‘zlashtirish hamda o‘qitish jarayonini diagnostika qilish imkoni paydo bo‘ladi;
• tajribalarni raqamli o‘lchov asboblar bilan ishlash o‘quvchilarda raqamli texnologiyalarga bo‘lgan qiziqish va ko‘nikmalarni oshiradi.
Murakkab kimyo tajribalarini raqamlashgan usulda olib borishning afzallik va yutuqlari bilan bir qatorda kamchilik va salbiy jihatlari ham bo‘lishi mumkin. Ammo hozircha bu borada ilmiy pedagogik tadqiqotlar o‘tkazilmagan, adabiyotlarda ma’lumotlar uchramaydi. Albatta kimyo o‘quv laboratoriyalarini raqamlashtirish zamon talabi bo‘lib fizkani o‘qitishni yangi saviyaga ko‘taradi va jozibadorligini oshiradi.
Yuqoridagilardan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin:
• kimyo o‘quv laboratoriyalarini raqamlashtirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri ekanligiga shubha yo‘q;
• kimyo o‘quv laboratoriyasining raqamli konsepsiyasi va uslubiyati bo‘yicha jadal ilmiy pedagogik tadqiqotlar olib borilishi zarur;
• kimyo o‘quv laboratoriyalari uchun mo‘ljallangan “aqilli” raqamli o‘lchov asboblari va datchiklarini yaratish hamda ularni mamlakatimizda ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yish zarur;
• kimyo o‘qituvchilarini uslubiy jihatdan tayyorlash bo‘yicha malaka oshirish dasturlarini joriy qilish lozim.
Shak shubxasiz fizika o‘quv laboratoriyalarini raqamlashtirish bugungi kun talabidir.
XULOSA.
Yuqoridagilardan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin:
• o‘quv laboratoriyalarini virtullashtirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri ekanligiga shubha yo‘q;
• kimyo virtual laboratoriyasining raqamli konsepsiyasi va uslubiyati bo‘yicha jadal ilmiy pedagogik tadqiqotlar olib borilishi zarur;
• kimyo virtual o‘quv laboratoriyalari uchun mo‘ljallangan kompyuter dasturlarini joriy qilish lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Lee Hong Kyu. Programmable Logic Controller. Korea University of Technology and Education. 2016.
2. Mitsubishi Programmable Logic Controller Training Manual. Mitsubishi, 2015.
3. Система программирования и документирования GX Developer. Mitsubishi Electric, 2015 Manual.
4. S. Ch. Oh, J.T. Ro‘zimurodov. Amaliy elektrotexnika va elektronika asoslari. I kitob. O‘quv qo‘llanma. 2016 y.
5. S. Ch. Oh, J.T. Ro‘zimurodov. Amaliy elektrotexnika va elektronika asoslari. II kitob. O‘quv qo‘llanma. 2016 y.