Zaylobiddinov Toshkentboy Muzaffar o‘g‘li
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo‘nalishi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8010622
Qabul qilindi: 06.06.2023
Annotatsiya: Bu oila vakillarini biz manzarali o’simlik sifatida doimiy ravishda ekib kelamiz, deyarli barcha xonadonlarda uchratishimiz mumkin. Loladoshlar xushmanzara o’simlik bo’lganligi sababli insonlar tomonidan katta zarar yetkaziladi. Biz bu narsalarning oldini olish uchun bu o’simliklarni asrab avaylashimiz shart va zarur. Bu tezisni yozishimdan maqsad ham shu.
Kalit so’zlar: tulipa, nomenklatura, aktinomorf, seleksioner, gultojibarg, gulqo’rg’on, flora.
Annotations: We constantly plant representatives of this family as ornamental plants, and can be found in almost all households. Due to the fact that tulips are a beautiful plant, people cause a lot of damage. We must and must protect these plants to prevent these things. This is the purpose of writing this thesis.
Key words: tulipa, nomenclature, actinomorph, breeder, gultojibarg, gulkurgan, flora.
ASOSIY QISM.
Bu oilaga 10 turkumga mansub 500 ta tur kiradi. Yer sharining hamma joyida, ayniqsa Yevro Osiyo va Yevropada ko’p uchraydi. O’zbekistonda 4 ta turkumga kiruvchi 70 taga yaqin turlari o’sadi. So’nggi yillarda boychechak (Gagea) va lolalardan (tulipa) kashf etilgan yangi turlar O’zbekiston florasining 1941 yilda nashr etilgan birinchi tomiga kirmagan. Oilaning juda ko’p turlari O’zbekiston Respublikasining “Qizil kitobi” ga kiritilgan.
Ta’kidlash joizki, Loladoshlar oilasidan 10 ga yaqin turkum botanika nomenklaturasi qoidalari asosida mustaqil oila etib ajratilgan. Bularga O’zbekistonda o’sadigan quyidagi oilalar kiradi: piyozdoshlar (Alliaceae), sarsabildoshlar (Aspragaceae), shirachdoshlar (Asphodelceae), marvidguldoshlar (Convallaridaceae), xiatsentdoshlar (Hiacinthaceae) sarvinjondoshlar (Melantheaceae) loladoshlar oilasiga xos muhim belgilardan yana biri yer osti qismida piyozboshlarining bo’lishidir. Gullari yirik rangli aktinomorf 2 jinsli. 6 ta erkin gulqo’rg’on bo’laklaridan iborat. Mevasi ko’sakcha. Oilaning juda ko’p turlari manzarali o’simlik sifatida qadrlanadi.
Lola (Tulipa) loladoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻsimliklar turkumi, manzarali ekma gul. Yer yuzida uning 1400 ga yaqin, jumladan, Yevrosiyoda 100 dan ortiq, Oʻrta Osiyoda 64 turi tarqalgan. Lolalar piyozli bahori oʻsimlik hisoblanadi, gulchilikda muhim ahamiyat kasb etadi. Koʻpgina mamlakatlar qatorida Niderlandiyada va Oʻrta Osiyoda lola koʻproq yetishtiriladi. Oʻzbekistonning adir va togʻlarida lolaning yovvoyi 25 turi usadi. Lolaning qizil L (T. greigii) va targil lola (T. fosteriana) xili gullarining yirik va nafisligi bilan boshqa lolalardan farq qiladi. Seleksionerlar yaratgan navlar soni hozirgi vaqtda bir necha mingdan ortiq. Oʻzbekiston FA Botanika bogʻida 60 ga yaqin xili oʻstiriladi. Qizil rang lolaning turli tuslilari: och qizildan, qora qizilgacha, shuningdek, sariq, targʻil, gunafsha va boshqa xillari uchraydi. Piyozi tuxumsimon, rombsimon, sharsimon, diametri 2,5—4 sm, Poyasi 20— 30, baʼzan 50 sm gacha. Barglari 2—3 ta, choʻziq. Tojbarglarining uzunligi. 8 sm. Mevasi koʻsakcha, eni 1,5—2 sm, uz. 3— 6 sm. Lola, asosan, adirlar, toshli va chagʻir toshli qiyaliklarda yaxshi oʻsadi. Urugʻi hamda piyozidan koʻpaytiriladi (piyozidan koʻpaytirilganda erta gul beradi). May — iyunda gullaydi. Iyun — iyul oyining oxirlarida piyozi qazib olinib, 22—25° haroratda quritib saqlanadi, soʻngra harorat 12—13° ga pasaytiriladi. Sentabr-oktabr oylarida piyozi 8—15 sm chuqurlik qazilib ekiladi. Lolaning deyarli hamma turlari O’zbekiston” Qizil kitobi” ga kiritilgan. Lolalar kopgina mamlakatlarda madaniylashtirilib gulchilikda katta rol o’ynaydi. Bu borada gollandiya dunyoga mashxur. U davlatda juda katta ishlar qilingan va navlar yetishtirilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O’. Pratov, Q. Jumayev Yuksak o’simliklar sistematikasi Toshkent 2003.
S.M. Mustafoyev Botanika Toshkent 2002.