СУВАР 11№ (1358) 20.03.2020
истори
ПĂЛХАРСЕМ ÇИНЧЕН КАЛАНИ
(Вӗçӗ. Пуçл. 8-10 №№).
Малалла çапла пулса тухнă. Хăй пурăннă чухнех патшалăха пилӗк пая пайланă. Аслă ывăлне, Ватваяна, ашшӗн кил вырăнӗ лекнӗ. Унăн алли айӗнче ытларах Дон юханшывӗн сулахай енчи çӗрсем пулнă. Иккӗмӗш ывăлне, Котрага, Дон юханшывӗн сылтăм енчи çӗрсем лекнӗ. Кӗçӗн шăллӗсен çӗрӗсем вара Дон юханшывӗ вӗçнеллерех пулнă. Вилес умӗн Кубрат ывăлӗсене тепӗр хут çапла каласа хăварнă: «Пӗр[1]пӗрне хисеплесе туслă пурăнăр. Пӗр-пӗринчен нихçан уйрăлса, саланса ан кайăр. Ӗçсене пӗрле тата килӗшӳллӗ тусассăн патшалăх та вăйлă пулать. Уйрăлса кайсан сире кӳршӗри патшалăхсем çӗнтерсе чурана кӗртме пултараççӗ», – тенӗ. Анчах та сăмахăн хавшаклăхӗ пур. Вăл пӗр хăлхаран кӗрсе тепӗр хăлхаран тухса кайма пултарнă.
Византи манахӗ Феофан Исповедник малалла çапла çырать: «Кубрат патша вилсенех ывăлӗсем пӗр-пӗринпе вăрçăнаççӗ те уйрăлса каяççӗ. Кӗçӗн ывăлӗсем хăйсен халăхӗсемпе, ваттисен ӗмӗтне пурнăçа кӗртес тесе, хӗвеланăç еннелле тухса каяççӗ. Çӗнӗ вырăна Аспарух ертсе пыракан йăх анчах çитет».
Вӗсем Дунай юханшывӗ çумӗнче 680 çулсенче палăрнă. Вăрăм çул хушшинче нумайăшӗ çухалса пӗтнӗ. Хăш-пӗрне тыткăна илнӗ. Темиçе çӗр çул иртсессӗн 1550 çулсенче вырăссен тӗпчевçисем пăлхар халăхӗ мӗнле майпа пуçланса кайма пултарни çинчен вырăсла çапла çырнă: «...преже земля болгарец малых за Камою, промеж великия реки Волги и Белыя Воложки, до Великой Орды Нагайской, а Большие Болгары на Дунае... Живяху же за Камою рекою, в части земля своея, Болгарские князи и варвари, владеющие поганым языком Черемиским, не знающе Бога, никоего же закона имущи; обои же бяху служаще и дани дающе Рускому царству до Батыя царя» (Сказание о Казанском царстве). Аслă Пăлхар патшалăхӗ саланса кайнине кӳршӗри Хасар патшалăхӗн пуçлăхӗсем тӳрех пӗлнӗ. Вăрçăпа килсе Аслă Пăлхар хуçисем пулнă Ватваянпа Котрагăн патшалăхӗсене çӗнтерсе халăхне чура туса хунă.
Халӗ Аслă Пăлхар пулнă патшалăхран Атăлçи пăлхарсем патне таврăнар-ха. Пăлхар халăхӗ саланса кайнă хыççăн Атăлçи пăлхарсем те айванланса юлнă. Хасарсем вăрçăпа килсе вӗсене те çӗнтерсе чурасем туса хунă, пысăк налуксем тӳлеттермелле тунă. Пăлхарӗсем налукӗсене вăхăтра тӳлеме манса ан кайччăр тесе патшан çывăх тăванӗсене тата хисеплӗ çынсене хасарсем хăйсем патне тыткăна илсе кайса усранă. Пăлхарсен Хасар патшалăхне пӗччен çӗнтерме нимле те вăй çитеймен. Тата çавна та манса каймалла мар: 920 çулсенче Атăлçи Пăлхар тӗнчи славянсен патшалăхех пулать тенӗ. Вăл вăхăтра унăн патши Балтаварăн ывăлӗ аль-Хасан пулнă. Вара славянсен патши вăйлă патшалăхсенчен пулăшу ыйтма шут тытнă. 921 çулта хасарсенчен вăрттăн тата вăрттăн çулпа Аллаха ӗненекен патшалăхăн аль-Муктадир хуçи патне элчелӗх (посольство) йӗркелесе янă. Халӗ вăл Ирак патшалăхӗн шӗкӗр хули Багдад пулать. Пăлхарсен элчелӗхне ертсе пыраканӗ аль-Хасан патшин шанчăклă дипломачӗ Надир аль-Хурами пулнă. Ăна пулăшаканӗ патша патӗнче ӗçлесе пурăнакан шанчăклă хасар çынни Абдаллах ибн-Башту аль-Хазари пулнă. Вăл Аллаха ӗненекен, ислам тӗнӗн йӗркисене лайăх пӗлекен çын пулнă.
Вӗсем Багдад хулине çитсессӗн мăсăльмансен аль-Муктадир патшине пулăшаканӗ Ахмад ибн-Фадлан хут çине çапла çырса хунă: «Когда прибыло письмо аль-Хасана, сына Балтавара, царя славян, к повелителю правоверных аль-Муктадиру, в котором он просит его о присылке к нему (людей) из тех, кто научил бы его вере, преподал бы ему законы ислама, построил бы для него мечеть, воздвигнул бы для него минбар, чтобы совершалась на нем молитва за него (царя) в его городе и во всем его государстве, а взамен просил о постройке крепости, чтобы он укрепился в ней от царей своих противников, то он получит согласие на то, о чем он просил. Посредником у него был Надир аль-Хурами. И был избран я, Ахмад ибн[1]Фадлан, для прочтения ему (царю) письма и передачи того, что было подарено ему, и для надзора над факихами и муаллимами». Мăсăльмансен аль-Муктадир патшин посольствине ертсе пыма Ахмад ибн-Фадлана хушнă. Вăл çапла çырнă: «Эпир патшалăх ӗçӗпе славянсен патшалăхне каятпăр», – тенӗ. Вӗсем каллех вăрттăн çулпа, хасарсем ан пӗлччӗр тесе, пушхирсем урлă каçса Хорезм ятлă патшалăх витӗр тухса Атăлçи Пăлхар патшалăхне 922 çулта май уйăхӗнче çитнӗ. Чаплă хăнасене патшалăх чиккинче Пăлхар патшалăхӗнче пурăнакан пысăк йăхсен патшисем, аль-Хасан патшан çывăх тăванӗсем кӗтсе илнӗ. Тӗп хула чиккинче чаплă хăнасене Хасан патша хăй кӗтсе илнӗ, патшалăх пуçлăхӗсемпе паллаштарнă, чаплă тата паллă вырăнсене кăтартнă. Ун хыççăн хăнасене канма ирӗк панă.
Тӗп кунхине славянсен аль[1]Хасан патшине тата унăн çывăх тăванӗсене, патша патӗнче пысăк ӗçпе ӗçлекенсене, юлташӗсене ислам тӗнне кӗртме тытăннă. Чаплă йӗрке пуçланас умӗн Балтаварăн ывăлӗ аль[1]Хасан çапла ыйтнă:
– Эсир хутбара ман ятпа кирлӗ сăмахсене мӗнле майлă каласшăн?
Ибн-Фадлан çапла ăнлан[1]тарма тăрăшнă:
– Малтан санăн ятна, унтан санăн аçу ятне аса илеççӗ.
Ибн-Фадлана сăмахӗсене каласа пӗтериччен Аль-Хасан ăна тӳрех çивӗччӗн çапла каласа хунă.
– Манăн атте тӗрӗс мар турра ӗненнӗ. Çавăнпа та унăн ятне минбар çинче калама юрамасть. Эпӗ те атте пекех тӗрӗс мар турра ӗненнӗ. Çавăнпа та манăн ята та минбар çинче аса ан илӗр. Анчах та ман, улпутăн, Аллахăн пысăк тарçин ячӗ мӗн ятлă?
– Джафар, – тенӗ ибн-Фадлан.
– Мана унăн ятне илме юрать-ши? – тесе ыйтнă патша.
– Юрать, – тенӗ ибн-Фадлан.
Аль-Хасан савăннипе çапла каланă:
– Анчах эпӗ хама çӗнӗ ят патăм. Малашне эпӗ Джафар ятлă. Аттен ячӗ вара Абдаллах пултăр. Халӗ Хатиба манăн çӗнӗ ятпа хутбу вуласа чаплă йӗрке тума хушма пултаратăн, – тенӗ Аль-Хасан-Джафар.
Хатибӗ славян патша ячӗпе тӳрех тӗн йăлине ирттерме мăсăльмансен тӗп кӗнеки çине çырнă сăмахсене янраттарса тăсса вулама пуçланă.
– О, А-а-а-л-л-а-х, пăлхар халăхне ертсе пыракан эмира, хăвăн шанчăклă чуруна, Абдаллах ывăлне Джафара, пурнăçра яланах сыхласа упрама тăрăш...
Пăлхар халăхӗн пурнăçӗ çавăн пек пулса тухнăшăн питӗ кулянатăп. Пулăшас килет пулсан та пулăшма май çук. Мӗншӗн тесен иртнӗ пурнăçа тавăрма çук.
Александр СТЕКЛОВ. Чăваш Ен, Канаш районӗ.