"Yosh mutaxassislar" ilmiy-amaliy jurnali

1 подписчик

MINERAL O‘G‘ITLAR. O‘G‘ITLARNING TARKIBI VA TURLARI.

24 мая 202324 мая 2023

17 мин

Haydarov Bekzod Hamza o‘g‘li

Toshkent kimyo-texnologiya instituti Yangiyer filiali assistent o‘qituvchi.

Xalikov Oybek Miyassarovich

Sirdaryo viloyati Yangiyer shahar

9-umumiy o‘rta ta’lim maktabi kimyo fani o‘qituvchisi.

To‘xtamatov Asadbek Murodjon o‘g‘li

Toshkent kimyo-texnologiya instituti Yangiyer filiali I-bosqich talabasi.

https://doi.org/10.5281/zenodo.7967108

Qabul qilindi: 21.05.2023

Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-125-133

Annotatsiya:Ushbu maqolada Tyubegatan ma’dan konining galogenli gorizontal qatlamining kimyoviy tavsifi kaliy xom-ashyolari, tabiiy kaliyli tuzlar, kalsiy sulfat, qo‘shimchalar va xloridlar, sulfatlar va tosh tuzi haqida ma’lumotlar keltirilgan.

Kalit so‘zlar: silvin, karnallit, kainit, shenit, langbeynit, poligalit, alunit, nefelinli, konsentrat, leonit, kalunit, kaliborit, glazerit, leysit, glaukonit.

ASOSIY QISM.

O‘g‘itlar o‘simliklarning oziqlanishini va tuproqning xususiyatlarini yaxshilash uchun qo‘llaniladigan moddalardir. Aholi soni ko‘payib borgani sari yerdan hosil yetishtirish ham ortib bormoqda, natijada tuproqdagi oziq moddalar hosil bilan olib chiqib ketilmoqda. Ilgari o‘simliklar tuproqdagi chirindi bilan oziqlanadi, deb hisoblanardi. Shuning uchun tuproqning sarflangan ozuqasini unga go‘ng chirindi, torf kabi organik o‘g‘itlar solish bilan to‘ldirilib turilgan. Ammo o‘tgan asrning o‘rtalarida nemis kimyogari Yu. Libix o‘simliklarning mineral oziqlanishi haqidagi nazariyasini yaratdi. Keyinchalik bu nazariya ko‘pchillik kimyogarlar, birinchi navbatda akademik D.N.Pryanishnikov tomonidan taraqqiy ettirildi va takomillashtirildi [1].

Go‘ng qanchalik to‘g‘ri saqlanmasin va qo‘llanilmasin u tuproqqa o‘z tarkibida yo‘q narsani, ya’ni don, hayvon suyaklari, sut va hokazolar tarkibida olib ketilgan fosforning asosiy qismini tuproqqa qaytarib bera olmaydi. Shunday qilib, tuproq asta - sekin, lekin doimo tarkibidagi fosforni yo‘qotib boradi. D.N.Pryanishnikov fosforni o‘simlik hosili bilan tuproqdan olib chiqib ketiladigan uch asosiy kimyoviy elementning biri deb hisoblanadi. Bu uch elementning ichida fosfor eng ko‘p yo‘qoladi. Yo‘qolgan fosfor o‘rnini to‘ldirish uchun tuproqqa mineral o‘g‘itlar qo‘shiladi. Bunday o‘g‘itlarga fosforli o‘g‘itlardan tashqari azotli va kaliyli o‘g‘itlar ham kiradi: azot esa aminokislota va oqsillar tarkibida bo‘ladi. Kaliy ionlari o‘simliklardagi ko‘pchillik biokimyoviy jaroyonlarda qatnashadi: Kaliy o‘simliklarning mevasi, bargi, tanasi va ildizida uchraydi. Agar kaliy yetishmasa o‘simlik karbonat angidiridni yomon o‘zlashtiradi, sekin o‘sadi, mevasining shirasi kamayadi chunki kaliy bir qancha organik moddalar, ayniqsa uglevodlar sintezini aktivlashtiradi. Shunday qilib, o‘simlik uchun birinchi navbatda fosforli, azotli va kaliyli o‘g‘itlar kerak. O‘g‘itlar tarkibidagi ozuqa moddalar miqdori P2O5, N2 va K2O ga nisbatan foiz hisobida ifodalanadi. Tuproqqa 10 kg kaliy solinadi deganda tuproqqa 10 kg K2O solinganligi tushuniladi. Shu narsa fosforga ham tegishlidir.

Asosiy fosforli o‘g‘itlar oddiy va qo‘sh superfosfat hamda fosforid unidir (fosforit unini ma’lum kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan tuproqlarga solish maqsadga muvofiqdir, chunki bu o‘git tarkibidagi fosfatlar suvda yomon eriydi, ular faqat kislotani reaksiya beruvchi tuproqqa yaxshi natija beradi). Azotli o‘g‘itlar qatoriga selitiralar (ammiakli, kaliyli, natriyli) va karbomid (mochevina) kiradi. Asosiy kaliyli o‘g‘itlar - kaliy xlorid, kaliy sulfat, kaliy selitrasidir. Kaliy selitirasida tarkibida ham kaliy, ham azot bo‘ladigan eng kerakli o‘g‘itdir. Kompleks o‘g‘itlar qatoriga tarkibida fosfor, azot va kaliy bo‘lgan ammoniy va kaliy fosfatlar kiradi. Nitrofoska tarkibida ham kaliy, ham azot va fosfor bor. Bu murakkab o‘g‘it tarkibida pretsipitat, ammofoska va ammiak selitrasi bo‘lib , ular bitta texnologik jaroyonda hosil bo‘ladi: undan 35 - 52 % N , va P2O5 va K2O bor. Zamonoviy agrokimyo uchun murakkab va mumkin qadar konsentirlangan o‘g‘itlarning qo‘llanilishi xarakterlidir; bu o‘g‘itlar tuproqqa o‘simlik uchun kerak vaqtda va albatta, donador ko‘rinishda, ya’ni ishlash va qo‘llash uchun qulay shaklda qo‘llaniladi. Albatta, o‘simlikning normal o‘sishi va taraqqiy etishi uchun oz miqdorda boshqa ko‘p elementlar: temir, magniy, bor, aluminiy, brom, yod, kobalt, mis, rux ham kerak. Bular mikroelementlar deyiladi [22].

Birinchi fosforli mineral o‘g‘it – oddiy superfosfat (kalsiy digidrofosfat bilan kalsiy sulfat aralashmasi Ca( H2PO4)2 · 2CaSO4 bo‘lib, 1839-yilda ingliz kimyogari Lauz tamonidan olingan. O‘g‘itlar tarkibidagi fosfor miqdori fosfor (V)- oksidi P2O5 foizi bilan hisoblanadi . Oddiy superfosfatga uning miqdori unchalik ko‘p emas 14-20%, kalsiy fosfatga ortofosfat kislota ta’sir ettirib [Ca3(PO4)2 + 4H3PO4= = 2Ca(H2PO4)2] olinadigan qo‘sh superfosfat konsentirlangan fosforli o‘gitdir. Uning tarkibida 40 - 50% P2O5 bo‘ladi.

Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish uchun fosfor minerallari – gidroksapatit va fosfarit zarur, bular ham o‘sha yuqoridagi kalsiy ortofosfat – Ca3(PO4)2 ning o‘zi, lekin bularga ajratib olish qiyin bo‘lgan qo‘shimcha moddalar aralashgan bo‘ladi. Fosforli minerallar tarkibiga uran, litiy, siyrak-yer elementlari va boshqa ko‘p muhim elementlar kiradi, shuning uchun fosforli xom ashyoni kompleks qayta ishlash taraqqiy etgan mamlakatlar sanoati uchun muhim muammo bo‘lib qoladi.

Kaliyli mineral tuzlar va ularning tabiiy manbalari.

Kaliy ma’danlari – xloridlar, sulfatlar va silikatlardan iborat foydali (kaliyni o‘z ichiga olgan) minerallardan va ma’danga aralashib qolgan keraksiz jins minerallari aralashmalaridan hosil bo‘lgan tuzli tog‘ jinslarini o‘z ichiga oladi.

1- jadval

Kaliy ma’dani tarkibiga loy karbonat jinslari , minerallari, qo‘shimchalar: galit – NaCl , gips – CaSO4 · 2H2O , kizerit – MgSO4 · 4H2O lar kiradi. Yerning ustki qattiq qatlamida kaliy miqdori 1,5% ga yaqin. Kaliy ko‘p jinslardan tarkib topgan alyumosilikatlar, dala shpatlari, granitlar, shenitlar, qattiq qazib olinadigan tuz qatlamlari va tuz eritmalari tarkibiga kiradi. Kaliy ma’danlari – ularda u yoki bu minerallar miqdorining ko‘pligi bo‘yicha aniqlanadi. Kaliy ma’danlarining qimmatli aralashmalari – brom, yod, rubidiy, mis, rux va boshqalar. Kaliyning muhim tuzlaridan – xlorid , sulfat va ulardan hosil bo‘ladigan minerallar hisoblanadi. Kaliyning xloridi va boshqa galogenitlari NaCl turdagi suvli eritmalardan kristallanadi. 0º C dan yuqorida (KF · 2H2O dan tashqari) suvsiz tuzlar kristallanadi. Evtektik harorati KCl · H2O + muz = -9,8ºC ga teng, - 5,3ºC da eriydigan, KCl · H2O kristallogidrat mavjuddir. KCl kristallarining zichligi taxminan 2,0g/sm3 erish issiqligi 26,86 kj/mol; sublimasiya issiqligi ( KCl kr.-KClg.) 223,75 kj/mol Kaliy galogenidlarining erish va qaynash temperaturasi I-F qator bo‘yicha oshib boradi .

2- jadval

Kaliy poligalogenidlarining to‘yingan suvli eritmalari quyidagi erigan moddalar miqdorini (og‘ir. %) tashkil qiladi.

3 - jadval

Kaliy tuzlari, asosan, mineral o‘g‘itlar sifatida qo‘llaniladi. Kaliy sanoati mahsulotining asosiy turlaridan biri kaliy xlorid hisoblanadi, uning 95% mineral o‘g‘itlar sifatida ishlatiladi, qolgan 5% o‘yuvchi kaliy va kaliyning boshqa birikmalariga qayta ishlanadi.

Kaliyli o‘g‘itsimon tuzlarining umumiy miqdoridan 8-10% , sifati xlor ioni ta’siri ostida yomonlashadigan xlorofob ekinlari (tabak, sitrusli va boshqalar) ekilgan tuproqni o‘g‘itlash uchun, kaliy sulfati va magniy sulfatining ikkilamchi tuzlari ( K2SO4 · MgSO4 ) , kaliymagneziya turida ishlab chiqiladi .

Texnik maqsadlar uchun ishlab chiqariladigan kaliy xlorid – oqartiruvchi preparat sifatida va portlovchi moddalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan – o‘yuvchi kaliy, xlorat, kaliy perxloratni, farmasevtika va fotografiya sanoatida qo‘llaniladigan – bromid va kaliy yodidni, maxsus oyna (shisha) va sir olish uchun qo‘llaniladigan – kaliy karbonatni, yog‘ochga shimdirish, gazlamalarni oqartirish va boshqa maqsadlar uchun – kaliy silikati ( K2Si2O5) ni rudalardan oltinni ajratib olish uchun reagent – kaliy sianidni, havoni regeneratsiyalash uchun kaliy peroksid (KO2) va boshqa peroksid birikmalarini va boshqa kaliy birikmalarini olish uchun qo‘llaniladi. KCl kristallari infraqizil nurlar uchun juda yuqori shaffoflikka ega bo‘ladi, shuning uchun ular ayrim optik asboblarda ishlatiladi. Yaqin chet ellarda kaliy tuzlarining 22 ta koni hisobga olingan, qidirib topilgan zaxiralar o‘tgan asirning 70-yillarida 24 mlrd. tn. tashkil etdi va faqat 2,5 mlrd. tonnasi sanoat zaxiralariga to‘g‘ri keladi. Eng yirik kaliy konlari: Verxnekamsk va Verxnepechorsk (ural); Starobin, Kopatkevichi va Petirikov (Belorussiya); Prikarpate (Ukraina ); Gaurdak va Karlyuk (Turkmaniston); Jilyan (Qozg‘iston); Tyubegatan (O‘zbekiston);

Verxnekamsk koni Perim oblostida joylashgan. Tuz qatlamining qalinligi 1000 m. Kon chuqur joylashmagan (90 – 220 m) silvinit va karnalitning qalin qatlamlaridan iborat. Kaliy tuzlarining zonasi ikkita kuchli qatlamlarini hosil qiladi: pastki – silvinitli va yuqori - silvinit- karnallitli. Pastki zonada tosh tuzi qatlam-qatlami bilan ajralgan silvinitning oltita qatlami bor. Silvinitli gorizantal qatlamning qalinligi 7-8 dan 30-40 m. gacha; kaliy miqdori – 55% . Miqdori (%): KCl - 17,2 – 39,6 ; MgCl2- 0,2 – 0,3 ; erimaydigan qoldiq (e.q.)- 1,0 – 1,4. Yuqori silvinit – karnallitli gorizantal qatlamli ola – bula silvinitli karnallit jins bilan taxlangan to‘qqiz qatlamni tashkil etadi. Gorizant qalinligi 20 dan 115 m. gacha, qatlam qalinligi 0,5 dan 25 m gacha va ko‘proq. Silvinit miqdori (%): KCl – 20 ,9 ... 38,7; MgCl2 – 0,2 ... 1,2; erimaydigan qoldiq – 0,9 ... 6,3. Karnallit miqdori (%): KCl – 13,4 ... 20,6; MgCl2 - 14,6 ... 19,0; erimaydigan qoldiq – 1,4 ... 4,5 . Karnallit qalinligi sanoat ahamiyatiga ega. Kaliy tuzlarining Verxnekamsk koni bazasida Ural kaliy ishlab chiqarish birlashmasi ishlaydi.

Starobin koni – Belorussiyaning kaliy qazib olinadigan basseyni (havzasi). Pripyat cho‘nqirida Soligorsk va Starobin shaharlari hududida joylashgan. Starobin kaliy tuzlari koni Verxnekamsk konlari kabi faqat xloridlar – silvinit va karnallit bilan ma’lumdir. Starobin konining kaliy tuzlari tarkibi va tuzilishi bilan Verxnekamsk koni tuzlaridan jiddiy farq qiladi. Loy aralashmalarining ortiqcha miqdori va konning juda murakkab tuzulishi, ularni qayta ishlashga katta ta’sir qiladi. Starobin koni to‘rtta silvinit gorizantlariga ega. Gorizantlar tosh tuzi karnallit va loy qatlamllari bilan almashinib turadi.

Birinchi kaliy gorizantining qalinligi 3 ... 8 m, joylashish chuqurligi 360 ... 726 m, KCl ning o‘rtacha miqdori gorizant bo‘yicha 19%. Birinchi gorizant balansdagi zaxiraga taalluqli bo‘lib, rudadagi erimaydigan qoldig‘i 12 ... 26% tashkil qiladi.

Ikkinchi kaliy gorizanti 400 dan 1000 m. gacha chuqurlikda joylashgan va silvinit, tosh tuzi va galopelitlarning tez-tez almashtirilib turilishi bilan xarakterlanadi. KCl o‘rtacha miqdori - 27 … 28%; erimaydigan qoldig‘i - 5 …6% yaqin, MgCl2 foizning o‘ninchi ulushidan oshmaydi.

Uchunchi kaliy gorizanti yetarlicha katta qalinligi bilan ikkinchidan farq qiladi. Qalinligi – 7,5 m, joylashish chuqurligi 350 m. dan 1200 m. gacha va undan ortiqroq , KCl o‘rtacha miqdori 22 ... 23% , erimaydigan qoldig‘i- 5...12%.

To‘rtinchi kaliy gorizantining qalinligi 5 dan 35 ... 40 m. gachani tashkil qiladi, joylashish chuqurligi 525 dan 1500 m gacha o‘zgaradi, gorizantda ikkita mahsulot qatlami kuzatiladi, birining qalinligi 3 ... 4,2 m; KCl miqdori – 16 ... 24,5 %, MgCl2 – 1,5, erimaydigan qoldig‘i - 3 ... 10,8 %.

Ikkinchisi uncha ko‘p bo‘lmagan qalinlikka (0,8 m. gacha) , KCl miqdori 24 dan 44% gacha. Kaliy tuzlarini qazib olish 260, 420 ... 430 m. va 700 ... 800 m. chuqurlikda olib boriladi. Bu tuzlar ma’danida « Beloruskaliy» ishlab chiqarish birlashmasi faoliyat ko‘rsatadi.

Petirkov koni. 1966 – yilda ochilgan va Petirikov shahar (Golyali oblosti) hududida Priyapt cho‘nqirining markaziy qismida joylashgan. Konning tuz qatlami kesimi tarkibida kaliy bo‘lgan 20 ga yaqin gorizontlarni tashkil qiladi. Kaliy qatlamining qalinligi 1300 m. ga yetadi. Mahsulot zonasi ko‘p marta almashib turadigan galit, silvin va tuzsiz jinslar (dolamit , angidrit, loy, mergel, alevrolit), qatlamlaridan iborat. Kaliyli qatlam uch qisimga bo‘linadi: yuqori, o‘rta va pastki. Yuqori qismining qalinligi 25 ... 160 m, tuz bilan to‘yinganligi 52 ... 81% , kaliyli gorizant mavjud emas. Pastki qismining qalinligi 350 ... 600 m, tuz bilan to‘yinganligi - 36 ... 64% , bitta kaliyli gorizantga ega. O‘rta qismining qalinligi – 420 ... 520 m , tuz bilan to‘yinganligi 96% ga yetadi, sakkizta kaliyli gorizantga ega. Sanoatni qiziqtiradigan qism, bu to‘rtinchi gorizantdir. Uning qalinligi 1,3 dan 22 metirgacha, joylashish chuqurligi 510 dan 1400 m. gacha, qalinligi 1,9 m. dan katta bo‘lmagan gorizantal uchastkalarda KCl mavjud. 7,25 m. qalinlikdagi uchastkalarda KCl miqdori 16,5% gacha kamayadi, MgCl2 miqdori esa 17,8 % tashkil qiladi. Pastki qatlami – to‘rtta KCl qatlamlaridan tashkil topgan mahsulot zonasining qalinligi 2,6 dan 5,3 m. gacha. Tarkibida o‘rtacha miqdorda (%): KCl – 17,9 ... 24,9 da o‘zgaradi; NaCl – 69 ... 76; MgCl2 – 0,1 ... 3,8; erimaydigan qoldig‘i – 0,2 ... 1,2 .

Nejinsk koni. Starobindan sharqda joylashgan, to‘rtta kaliyli gorizantga ega, ularning ikkinchisi va uchinchisi sanoat ahamiyatiga ega. Ikkinchi kaliyli gorizant 520 ... 1000 m. chuqurlikda joylashgan. Gorizantning qalinligi 0,75 dan 2,6 m. gacha o‘zgarib turadi. Qatlamda KCl miqdori – 27,3% , e.q, - 4,4%. qatlam galit qatlami bilan ajralgan ikkita silvinit qatlamlaridan tashkil topgan. Uchinchi gorizant 520 – 1100 m. chuqurlika joylashgan, shimol tomon 1200 m va undan ortiqroq ko‘payadi. Gorizantning qalinligi 2 ... 3 dan 5 ... 7 m. gacha o‘zgaradi. Qatlamdagi KCl o‘rtacha miqdori 27% va e.q. – 6,5%.

Predkarpat (Karpat oldi) konlari Lvov va Ivano-Frankov oblastlari chegaralarida Karpat bo‘ylab eni 20-25 m. polosa ko‘rinishida joylashgan. Ulardan eng yiriklari: Stebnikov, Kalush, Tolin, Piylo, Dombrovskiy, Ninev, Trost-yanets. Ular asosan langbeynit-kainitli va kainitli jinsli bilan jamlangan. Kaliy tuzlari qatlamda (konlari) shuningdek silvinit, kizerit, poligalit va boshqa minerallar ko‘rinishidadir. Xlorid-sulfat turidagi kaliy tuzlarining borligi bu konni, xlorsiz kaliy o‘g‘itlarini ishlab chiqarish uchun yagona xom ashyo bazasi ekanligini ko‘rsatadi.

Karlyuk va Gaurdak konlari Turkmanistonda joylashgan. KCl miqdori 21 . . .35 %. Karlyulk konining kaliy tuzlari silvinit va karnalitdan, Gaurdak esa silvinitdan iboratdir. Tuzli qatlam qalinligi 800 . . . 900 m. ga yetadi.

Jilyani koni Aktyubinsk shahri yaqinida joylashgan. Kon ikkita kaliyli gorizantga ega. Pastki gorizont 25 . . . 37 m. umumiy qalinlikdagi 3 ta poligalit pachkalaridan tashkil topgan, yuqorisi esa qalinligi 10 . . . 20 m. bo‘lgan ikkita silvinit pachkalaridan iboratdir. Poligalitda K2O 10-11 %, silvinitda 19 . . .20 % K2O ( 30-33 % KCl ) tashkil etadi. Qatlam chuqurligi 400 m. dan 750 m. gacha. qatlamlarining tuzilishi murakkab va ularning qalinligi bir xil emas; bir xil joylarda yorilishlar, qatlamning parchalanishlari va boshqa buzilishlar mavjud.

Tyubegatan koni. O‘zbekiston Respublikasida azotli va fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa ham, kaliy o‘g‘itlarini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmagan.

2007 – yilning 1 – mayida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Tyubegatan kaliy tuzlari koni bazasida Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodini qurishni tashkil etish chora – tadbirlari to‘g‘risidagi» gi Qarori chiqdi. Qarorga binoan yillik quvvati 700 ming tn. kaliyli o‘g‘itlarni ishlab chiqarishga mo‘ljallangan korxonani qurish ko‘zda tutilgan.

Kaliyli madan konlarining dunyo bo‘yicha uchrashi.

Uzoq chet el mamlakatlar orasida kaliy tuzlarini ishlab chiqarish va zaxirasi bo‘yicha birinchi o‘rinni Kanada egallaydi. Kanadadagi eng yirik kaliy tuzlari koni Saskachevak bo‘lib, silvinit va karnalit minerallaridan iborat. Kaliy tuzlari qatlamining chuqurligi 750 dan 2500 m . gacha, silvinit qatlamlari qalinligi 1,5 dan 5,2 metrgacha , ma’dandagi erimaydigan qoldiq miqdori 1 . . . 8 % .

AQSHdagi kaliy tuzlari resurslari Nyu – Mexiko, Kaliforniya va Yuta shtatlarida joylashgan. Karlsbad shahar rayonidagi kaliy tuzlari qatlamlari asosiy sanoat ahamiyatiga ega. Kaliy tuzlari silvinit, langbeynit va poligalitdan iborat.

Silvinit qatlamlarini qazib olish 300 . . . 460 m. chuqurlikda olib boriladi, qatlam qalinligi 1,2 . . . 4,2 m. Shuningdek langbeynit qatlamlari ham qazib olinadi. Kaliy tuzlari (KCL, K2SO4 ) olish uchun xom ashyo bo‘lib, katta tuz ko‘li (Ogden shahri) ning tuzli suvi xizmat qiladi. Quyosh ostida bug‘latish usuli bilan Kainit va shinit olinadi va ular K2SO4 ga qayta ishlanadi. Kaliy xlorid - Xavzalaridagi tuzli suvni bug‘latgandan keyin olingan tuz aralashmalaridan Flotatsiya yo‘li bilan ajratib olinadi.

Kaliy tuzlari manbayi bo‘lib, Kaliforniya shtatidagi Serles ko‘li hisoblanadi Serlis ko‘li tuzlarining qatlamlari galit, glazerit ( n K2SO4· m Na2SO4 ) va bor minerallaridan iborat. Serls ko‘lining sho‘r suvini kompleks qayta ishlash yo‘li bilan KCl va K2SO4 olinadi.

Germaniya (Olmoniya) kaliy tuzlarining katta zaxiralari Janubiy va Shimoliy Gannaver rayonlari, Pastki va Yuqori Reyn havzalari, shuningdek Vera-Vulfa va Janubiy Garts okruglari chegaralarida to‘plangan. Gannover va Reyn konlarining tuzli qatlamlari 350 ... 1100 m. chuqurlikda joylashgan silvinit va karnalitdan iborat; ishchi gorizant qalinligi 1,5 ... 30 m. Vera-Vulf va Janubiy Gartsning kaliyli ma’danlari tarkibida karnalit bilan birgalikdagi xartzalts uchraydi.

Kaliy ma’danlarining asosiy konlari Fransiyaning Elzasida joylashgan. Kaliy tuzlari 400 ... 1000 m. chuqurlikda joylashgan, qatlamlarning qalinligi 2 ... 6 m, ma’dandagi K2O miqdori 16 ... 21 %.

Ispaniyada kaliy tuzlari qatlamlari Barselona provinatsiyasid joylashgan (Katalon va Navar konlari) silvinit va karnallitdan tashkil topgan. Karnallit qatlamining qalinligi 15 m. ga yaqin. K2O miqdori – 12 ... 16%. Karnallit ostida mahsuldor silvinit qatlami joylashgan, qalinligi 0,9 dan 7,2 m. gacha, K2O miqdori 17% yaqin. Katalon konlaridagi kaliy gorzantining joylashish chuqurligi 275 ... 1500 m. ni tashkil etadi, Navarda esa 100 ... 400 m. ni tashkil qiladi.

Italiyaning kaliyli tuzlarini sifatli qatlamlari K2O miqdori 12% yaqin kainitdan iborat. Ular Sitsiliya oralida 300 ... 540 m. chuqurlikda joylashgan.

Angliyaning Yorkshir kaliy konlarida silvinit qatlamlari gorizantal holda 975 ... 1200 m. chuqurlikda joylashgan. Ishchi qatlam qalinligi 23 m. gacha.

Isroilda kaliy tuzlari manbai O‘lik dengiz rapasi hisoblanadi. Havzalarda karnallit cho‘ktiriladi, so‘ngra silvinitga qayta ishlanadi, bunda flotatsiya va issiq eritish usuli qo‘llanadi. Kaliy tuzlari zaxiralari, shuningdek Polsha, Kongo, Marokko va boshqa mamlakatlarda mavjuddir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.

2. Q. G‘afurov, I. Shamshidinov Mineral o‘g‘itlar va tuzlar texnologiyasi. T.: “Fan va texnologiya”. 2007.

3. M.E. Pozin Texnologiya mineralnix udobreniy. L.: Ximiya 1965.

4. Texnologiya kaliynыx udobreniy / Pod red.V.V.Pechkovskogo. - Minsk: Vыsheyshaya shkola, 1978.-304 s.

5. Titkov S.N., Mamedov A.I., Solovev Ye.I. Obogaщenie kaliynыx rud. - M.: Nedra, 1982.-216 s.

6. Pozin M.Ye. Texnologiya mineralnыx udobreniy: Uchebnik dlya vo‘zov. - L.: Ximiya, 1989.-S. 263-295.

7. Kashkarov O.D., Sokolov I.D. Texnologiya kaliynыx udobreniy. - L., Ximiya, 1978. -248s.

8. Grabovenko V.A. Proizvodstvo besxlornыx kaliynыx udobreniy. - L.: Ximiya, 1980. -256s.

9. Aleksandrovich X.M. Osnovы primeneniya reagentov pri flotatsii kaliynыx rud. -Minsk: Nauka i texnika, 1973. - 296 s.