Mamasodiqova Moxigul Muzaffarovna
mokhigulmuzaffarovna@gmail.com
Temirova Mavluda Umidjonovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.7971419
Qabul qilindi: 24.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-166-167
Annotatsiya:Gulxayridoshlarning yer yuzida tarqalishi va ularning ahamiyati, klassifikatsiyasi o‘rganildi. Tezisda shular haqida ma’lumot keltirilgan.
Kalit so‘zlar:gulxayridoshlar oilasi, sinf, oila, turkum, tur, baobabdoshlar oilasi, lipadoshlar oilasi, shokaloddoshlar oilasi, ahamiyati.
Annotation:The distribution of flower petals on the earth, their importance and classification were studied. The thesis provides information about them.
Key words:family of flowers, class, family, genus, species, family of baobabs, family of lindens, family of chocolates, significance.
ASOSIY QISM.
Bu ajdod hayotiy shakillari daraxt, Buta, o‘t o‘simliklardan iborat. Bu qabilga 9ta oila kiritilgan, {1} keyingi sistematik o‘zgarishlarda bu oila soni 11 taga o‘zgartirilgan {2}. Lipadoshlar oilasi (Tiliaseae), gulxayridoshlar oilasi (Malvaccae), baobabdoshlar oilasi (Bombacaceae), shokoladdoshlar oilasi (sterculiaceae) kiradi. Lipadoshlar oilasi 40 ta turkum va 400 dan ortiq tur kiradi. O‘zbekiston florasida yovvoyi holda birorta turi ham uchramaydi ammo lipa va jud ekilgan holda uchraydi. O‘zbekistonning yirik shaharlarida lipaning 7 ta turi dekarativ o‘simlik sifatida ekiladi.
Gulxayridoshlar oilasi (Malvaccae) 45 ta turkum va 900 ta tur kiradi, O‘zbekiston fllorasida esa 6 ta turkum 17 ta tur uchraydi. O‘zbekistonda 9 turi ekiladi.
Baobabdoshlar oilasi (Bombacaceae) 20 turkum va 140 turni o‘zi buchiga oladi, Amerika va Afrikaning tropik oblistlarida osadi.
Shokoladdoshlar oilasi (Sterculiaceae) 50 turkum va 750 turni kiritadi. Shulardan eng muhim vakillari shokolad yoki kakao daraxti hamda kola daraxti avlodlari hisoblanadi. Bu oilalar ichida O‘zbekistonda eng ahamyatli oilasi Gulxayridoshlar oilasi hisoblanadi. Bu oilaga g‘za turkumi (Gassypium), xibikus turkumi (Hibiscus), tugmachagul turkumi (Malva) kiradi.{1} Keyingi sistematik o‘zgarishlarda xibikus turkumidan gulxayri turkumi (Althaea) ajralib chiqgan. Bu turkumga O‘rta Osiyoda 6 ta tur O‘zbekistonda esa 8 ta turi tabiiy holda o‘sadi. Dorivor gulxayri turi (Altheae officinalis) ko‘p yillik dorivor o‘simlik hisoblanadi.{2} yana ahamyatli turkumi g‘oza turkumi hisoblanadi. Paxta jahonda 35 mln. gektar yerga ekiladi, shuni yarmi Osiyo mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyoda paxta ekiladigan yerlarni umumiy maydoni 4mln gektarga teng(3). O‘zbekistonda bu turkum vakillari keng qamrovda yetishtiriladi. Paxtani yer yuzida 76 turi tropik, subtropik va o‘rta iqlim mintaqalarida tarqalgan. (3)
Upland (amikron) yoki oddiy go‘za (G.hirsutum). Uning yonbargi qisqa, gullari och sariq, bargining osti qizil, dog‘siz, ko‘saklari yirik, 4-5 uyali, chigitlari tukchalar, uzun va oq tolalar bilan qalin koʻplagan. Uning vatani Meksika hisoblanadi. Paxtachilikda butun yer shari bo‘yicha asosiy tur hisoblanadi.
Misr go‘zasi (G.barbadense) Uning yonbargi uzun, lentsimon, gullari sariq, tojibarglarining tagi qizil dog‘li, ko‘sagi 3-4 uyali, yirik chigiti uzun va ingichka ipaksimon tuklar bilan qoplangan. Vatani Amerika (Peru) bo‘lgan. Misr go‘zasi O‘zbekistonning janubiy rayonlarida qimmatbaho gazlamalar va texnika ishlatiladigan to‘qimalar uchun ingichka va uzun tolalari uchun ekiladi.
Jaydari go‘za (G.herbaceum). Uning gullari, ko‘saklari mayda, ochilmaydigan,4-5 uyali. Tolasi malla rang juda qisqa va dag‘al bo‘ladi. Vatani Afrika hisoblanadi. Har gektar yerdan olinadigan hosil 5-8 sentnerdan oshmaydi. Oktabr revolyutsiyasiga qadar O‘rta Osiyo Respublikalarida asosan jaydari go‘za ekilgan. Gulxayridoshalr oilasini xalq xo‘jaligidagi ahamiyati katta. Ayniqcha go‘za barcha yigiriladigan hom ashyoni 70-80% ini paxta tashkil etadi. Paxta to‘qmachilik sanoatini asosiy hom ashyosi hisoblanadi. O‘rta hisobda ming klagramm paxtadan 330-350 kg tola, 110 kg yog‘, 260 kg kunjara, 180 kg sho‘lha, 16 kg sovun olinadi. Paxtadan olinadigan eng muhim mahsulot topadir. (1) Jahonda ishlatiladigan tolani 75%ini paxtadan olinadi. (3).
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI.
1. S.S.Sahobiddinov. "O‘simliklar sistematikasi" Toshkent 1966.
2. O‘.Paratov, I.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X,Axunov, K.Ibodov, V.Mahmudov "Botanika" Toshken-2010.
3. S.M.Mustafayev "Botanika" Toshkent.