Abdusamadova Gullola Qahramonjon qizi
Zokirova Muslima Qobiljon qizi
Andijon Davlat Pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo‘nalishi 202-guruh talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7971296
Qabul qilindi: 24.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-158-161
Annotatsiya:Fitosenozni o‘rganishda maxsus blankalardan foydalaniladi. Unda yashash joyining holati, fitosenozning strukturasi e’tiborga olinadi. Yashash joyini tasvirlash, geografik joylanishi, reylefi, tuproq o‘rganiladi. Geografik joylanishi shu yerga yaqin aholi punktiga nisbatan qanday joylashgani va qaysi yo‘nalishda tasvirlanayotgan fitosenozga borishi yoritiladi. Reylefni o‘rganganda makroreykefni formalari (tekislik, tepalik, past tekislik) so‘ngra mezoreylefni (yonbag‘ir yotqiziqlari, yonbag‘ir ekspazitsiyasi, dengiz sathidan balandligi, tik-yonbag‘ir o‘rganib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:Fizionomiya, aspekt, reylef, fitosenoz, efermerlar, kserofitlar, mezoreylef, makroreylef, urug‘, spora.
Abstract: Special forms are used in the study of phytocenosis. It takes into account the condition of the habitat and the structure of the phytocenosis. Description of the place of residence, geographical location, relief, soil are studied. It will be explained how the geographical location is compared to the nearby settlement and in which direction it goes to the described phytocenosis. When studying relief, macrorelief forms (plain, hill, low plain) are studied, then mesorelief (slope deposits, slope expansion, height above sea level, steep slope).
Key words: Physiognomy, aspect, relief, phytocenosis, ephemeris, xerophytes, mesorelief, macrorelief, spores.
Аннотация: При изучении фитоценоза используются специальные формы. Учитывается состояние местообитания и структура фитоценоза. Изучаются описание места проживания, географическое положение, рельеф, почвы. Будет объяснено, как соотносится географическое положение с близлежащим населенным пунктом и в каком направлении он идет к описываемому фитоценозу. При изучении рельефа изучают формы макрорельефа (равнина, холм, низкая равнина), затем мезорельеф (склоновые отложения, расширение склона, высота над уровнем моря, крутой склон).
Ключевые слова: физиогномика, вид, рельеф, фитоценоз, эфемериды, ксерофиты, мезорельеф, макрорельеф, уруг, споры.
ASOSIY QISM.
Har bir fitosenoz xarakterli xususiyatlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ulardan asosiylari 1. Tur tarkibi, 2. Fitosenozning tashqi ko‘rinishi ya’ni fizionomiyasi, 3. Bosqichliligi, 4. Mozaika, 5. Mavsumiy o‘zgaruvchanlik va aspekt, 6. Turlar o‘rtasidagi miqdoriy va sifat munosabatlari, 7. Turlarning ko‘plifi va proyektiv qoplami, 8. Hayotiylik.
Fitotsenozning tashqi ko‘rinishi yoki fiziognomiyasi tur tarkibi, bu turlarning miqdoriy nisbati va shu turlarning individlarining jamoada tarqalish xususiyati bilan belgilanadi. Fitotsenozning ustun o‘simlik turi dominant deyiladi. Bu tur fitotsenozning asosiy fonini yaratadi. Fitotsenozning dominant turi ba'zan fon deb ataladi. Fitotsenozdagi boshqa turlar dominant turlarga qaraganda kamroq va kamroq miqdorda uchraydi, ular subdominant deb ataladi. Masalan, qoraqarag'ali o‘rmonda dominant (fon) o‘simlik archa, qayin o‘rmonida qayin.
Fitosenozning tashqi qiyofasi (fizionomiyasi). Fitosenozning tashqi qiyofasi deganda uning ko‘rinishi tushinilib, u fitosenozdagi o‘simliklar hayot formalarining yig‘indisi bilan aniqlanadi. O‘simliklarning hayot formalari deganda bir yillik va ko‘p yillik o‘tlar, chala buta va butalar, daraxtlar e’tiborga olinadi. Fitosenoz ucun vegetatsiya har xil davom etadigan o‘simlik turlari bo‘lishi xarakterlidir. Ma’lum davrda ba’zi turlar endigina rivojlanayotgan holda, ikkinchi turlar gullayotgan uchinchilari esa meva hosil qilgan holda uchraydi. Natijada bir mavsumda o‘simliklarda fenologik fazalarning almashinishi kuzatiladi ya’ni qonuniy ravishda fitosenozning tashqi qiyofasi yoki aspekti navbatlashadi. Gulli o‘simliklarning taraqqiyot davri 5 ta mavsumiy yoki fenofazalarga bo‘linadi: vegetatsiya, g‘unchalash, gullash, meva hosil qilish va qurish. Oltinchi faza sifatida qishki qurish davrini olish mumkin. O‘simlikning asosiy fenologik fazalari harflar yoki shrtli belgilar bilan ifodalanadi. Darslik va qo‘llanmalarda qo‘llaniladigan prof V. V . Alexin taklif etgan sistemadir.
Ayrim hollarda geobotanik ta’rifni to‘ldirishda o‘simlikning rivojlanish fazalari fazalarni ham o‘rganish kerak bo‘ladi. O‘simliklar quyidagi fenologik fazalarda uchraydi. 1. Vegetatsiya, 2. Shonalash, 3. Gullash, 4. Urug‘ning yetilishi , 5. Urug‘dan keyingi vegetatsiyasi, 6. Qurib qolishi, 7. Tinim holati.
Fenofazalarni aniqroq o‘rganishda maxsus belgilardan foydalaniladi.
maysa
o‘simlik faqat vegetatsiya qiladi.
O‘simlik novda chiqaradi (shonalaydi) birinchi gullar hosil bo‘ladi.
Gullash davri.
Asosiy jihatlari yaqqol namoyon bo‘ladi.
O‘simlik gullamaydi.
O‘simlik gullay boshladi, lekin urug‘i yetilmadi.
Urug‘ yetildi va to‘kildi.
O‘simlik urug‘lari yetilgandan keyin vegetatsiya qiladi.
Fitosenozda ko‘plab turlar mavjud bo‘lib, alohida turlarning har xil holatdagi (urug‘, ko‘chat, yetilgan, qari, quriyotgan) individkar yig‘indisi senopoulyatsiyasi deyiladi.
T.A.Rabotnov har bir fitosenozdagi osimlik turlarining yoshi, ko‘rinishi, holatiga qarab quyidagicha ataydi. Latentlik davri-urug‘ yoki sporaning tinim holatida bo‘lgan davri. Virginil davri – turning niholholatida bo‘lgan davri. Bu davrda urug‘palla mavjud bo‘ladi. Generativ davri – O‘simlik hayotida urug‘ yoki spora hosil qilish davri. Senil (qarilik) O‘simlikning genertaiv ko‘payish xususiyatini yo‘qotish davri. Bu o‘simlik hayotini so‘nggi davri hisoblanadi.
Aspekt - fitotsenozning ko‘rinishi, tashqi ko‘rinishi. U o‘simliklarning vegetativ va generativ organlari, tur tarkibi, fenologik fazalardagi o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Aspekt ayniqsa yozda keskin o‘zgaradi. Masalan, erta bahorda sel o‘tloqi o‘tloqi o‘tlarning yashil rangga bo‘yalganligi sababli yashil tusga ega bo‘ladi, keyin u erta sariyog'ning gullashidan sarg'ish-yashil rangga ega bo‘ladi, yonca gullaydi - qizg'ish o‘tloq, don ekinlarining gullashi boshlanganda, u mavsumiy rangga ega bo‘ladi.
O‘zbekistonning tog‘oldi tekisliklarida ma’lum bir joyda har xil darajada kserofillashgan efermer va efermeroidlardan iborat bahorgi aspektni va uncha ko‘p bo‘lmagan turlardan iborat o‘simliklarning yozgi vegetatsiya davrini davom ettirayotgan alohida – alohida jamoalarini uchratish mumkin.
Efermeroidlar erta bahorgi aspekti, bunda iloq, qo‘ng‘irbosh va boychechak qoplami rivojlangan bo‘ladi.
Efermerlarning bahorgi aspekti bunda aspekt har xil efermerlarning ola-bula qoplamidan iborat bo‘ladi. Yozning boshlarida ko‘pyilliklar aspekti, bunda aspekt adir mintaqasida o‘suvchi kserofit chalov o‘simligiga o‘xshash uzoq vegetatsiya qiluvchi turlardan iborat bo‘ladi.
Aspektlarning navbatlashib kelishi joyning iqlim sharoitlari va turlarning biologik xususiyatlariga bog‘liq. O‘simliklarning har xil aspektlarida rivojlanishi o‘simliklar jamoasidagi ko‘p miqdordagi turlarning yashashiga va tashqi muhitdan tòliq foydalanishga imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Rahimova. T. T. “O‘simliklar ekologiyasi” va “Fitotsenologiya“. Toshkent 2009.
2. Mustafayev.C.M Botanika Toshkent “ O‘zbekiston 2002.
3. Musayev. S.M, Ahmedov. O‘. A, Botanika Toshkent, “O‘zbekiston” 2006.
4. Djumaniyozova. M Geobotanika, Urganch 2015.