(1934–1996)
Монгуш Кунгаевич Өлчей-оол – чогаалчы, шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, «Шылгараӊгай күш-ажыл дээш» деп медальдың эдилекчизи чораан.
Ол 1934 ч. декабрь 22-де Улуг-Хем кожууннуң Ак-Хемге төрүттүнген. Ооң допчу намдарында онзаланыр хөй-ле чүүлдер чок, амыдырал-чуртталгазының хайныышкынныг чогаадыкчы ажыл-ижи Ак-Туруг суурга эрткен. Ол дугайында шүлүкчү мынчаар бижээн:
Элээди шаам, чалыы үем –
Шак бо суурга хевээр арткан.
Эрес-кайгал оюн-тоглаам
Шак бо суурда сиңип калган.
Ынакшылдың ханызынче
Бо-ла суурга шымнып кирдим.
Ыры, шүлүүм аян-хөөнү
Бо-ла суурдан шуудап үнген...
Эге школаны дооскаш, өрт халавынга таварышкаш, ооң ужун өөредилгезин уламчылап шыдавайн барган. Бодунуң тура-соруккуру-биле, бергелерге торулбайн, бот өөредилгени чедип алгаш, чогаал бижип, амыдырап-чурттап чораан.
Баштайгы шүлүктери 1950 чылдар эгезинде «Сылдысчыгаш» солунунга үнүп эгелээн. Ол «Чаа-Хөлдүӊ айдыӊында» (1966), «Шүлүктер» (1971), «Хөөрээрниӊ чугаалары» (1971), «Кокпалар» (1975), «Сүзүглелим» (1979), «Назын» (1981), «Демисел» (1987), «Танышпазым чээннер» (1993), «Тыва кижи» (1995), «Сеткилимниӊ хөөннери» (1996) деп шүлүктер болгаш проза чогаалдарының автору. Ооң шүлүктери күш-ажылды, тайбыңны, улустар аразында эп-найыралды алгап-йөрээринден аңгыда, хуузунда кижиниң аажы-чаңында, сагыыр чаңчыл-сүзүглелдериниң эки-багай талаларын ак-кара чокка бижип көргүзүп турары. Ол ышкаш чогаалдары улусчу, чечен-мерген дыл-биле бижиттингенинден номчукчуларның кичээнгейин хаара тудуп, сеткил-сагыжын доюлдуруптар.
«Улуг-Хемниӊ чалгыглары» деп чечен чогаал каттыжыышкынын хөй чылдарда удуртуп, уран чечен сөске сонуургалдыг аныяктарны деткип, арга-сүмезин кадып, тыва чогаалдың сайзыралынга бодунуң үлүг-хуузун киирип чораан. Чогаалчының элээн хөй шүлүктеринге аялгалар бижиттинген, «Чаа-Хөлдүӊ айдыӊында», «Тыва кызы» деп шүлүктеринге бижиттинген ырылар чон аразында нептереп, барык улустуу апарган.
А. Блоктуӊ, С. Есенинниӊ, А. Прокопьевтиӊ, В. Тельпуговтуӊ болгаш алтай, моол чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче бедик деңнелге очулдургулаан.
Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү Зоя Семис-ооловна Донгактың сактыышкынындан: «Тыва чогаалчыларның бирээзи боор шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу Өлчей-оол Монгуш мээң дагдыныкчым апарган. Он харлыында ооң мага-бодунуң чартыы өрттенгеш, эмчилер чөгенип турда, чуртталгага ынак Өлчей-оол өлүмнү шыдап үнген. Чүгле эге школа дооскан өртең оолчук ном саңынга кээп дыка номчуттунар. Ак-Туруг суурда ном саңының номнарын ол төндүр номчаан. Амгы үеде ол ном саңы ооң адын эдилээн. Чогаалдарын номчуп чорааным Өлчей-оол Куңгааевичини бир дугаар Чаа-Хөлге көргеш, корга бердим. Арнын, мойнун, холдарын өртең сорбулар дырыштыр тыртса-даа, ооң амыдыралга ынак, оюн-баштаа, хөйнү билири ала-чайгаар кижини сорунзалай бээр. Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарның «Улуг-Хемниң чалгыглары» чечен чогаал каттыжыышкынын удуртуп тургаш, Өлчей-оол Кунгааевичиниң негелделиин кайгап ханмаан мен. «Салаа-сайгыды чок мен безин машинага парланып турумда, бүдүн-бүрүн сен чоонган сен» дээрге, бижик кагар машинага парлап өөрендим-даа, оон солуннарга үнген шүлүктеримни чыып эгеледим. 1996 ч. март 31-де Өлчей-оол Кунгааевич «кызыл-дустаза-даа», ооң өрт халавын тиилээш, чогаал оранында төлептиин бодап келгеш, амыдыралдың бергелерин шыдап эртип чор мен».
Тываның Улустуң чогаалчызы А. Даржайның чогаалчыга үнелели: «Чечен чогаалга хандыкшылымны, эң ылаңгыя шүлүкке ынакшылымны өөскүткен кижи төрел акым Монгуш Кунгааевич Өлчей-оол турган-дыр деп бадыткалдыг чугаалап болур-дур мен. Ол кончуг оюн-баштак, хөглүг кижи чораан. Чогаалчы эш-өөрүнүң аразынга бир-ле солун чугааны, баштаксымаар аянныг чугаалап, улусту бо-ла каттырды бээр чораанын сактыр-дыр мен. Ол биче сеткилдиг болгаш бодун даңгаар суму чогаалчызы мен дээр чораан кижи. Херек кырында ол хензиг суму эвес, херии-делгем чурттуң – Тываның Чогаалчызы чораан. Ооң бир бадыткалы – чогаалдары, өске бадыткалы – Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг ады. Монгуш Өлчей-оол ындынныг, уяранчыг, чечен-мерген ыраажы, шүлүкчү чораан болгаш Тываның төөгүзүнге, ооң чогаалынга шак-ла ынчаар мөңгежиир».
Салым-чаяанныг, бурунгаар чүткүлдүг чогаалчы 1996 ч. март 31-де мөчээн.
📚Чаагай чаңчыл
Тыва чонум хүндүлээчел,
Дылы безин эптиг, чымчак.
Эрткен-дүшкен кижилерге
Эжиктери ажык турар.
Аалчызын өрү чалап,
Аяк-сава чеминде баар.
Чугаа эреп таныжа бээр,
Суг-ла салба хөөрешкилээр.
«Хөреңгилиг, ядыы бе?» – деп,
Көрүп болгаш ылгап чытпас.
Төндүзүн-не чүрекке чоок,
Төрелзиг көөр – чаагай чаңчыл!
Арат чонум хүндүлелин,
Ажык эжиин, арыг олбуун
Авыястыг чамдык улус
Ажыглай бээр – оозу кончуг!
1980 ч.
📚Сагыш ышкаш болган болза...
Сагыш ышкаш болган болза,
Чаагай бүдүш меңээ дикчок турган болза –
Кадыг болгаш кара сеткил эдилээннер – эттинзин дээш,
Харам чокка үлезимзе.
Сагыш ышкаш болган болза,
Чаагай бүдүш меңээ четпес турган дижик,
Өскелерден – өреге-даа дүжүп чыда, чээп алгаш,
Өөрүшкүмнү байытсымза.
Ынчаарда ам бо-ла бүгү
Ыры ышкаш, арыг-силиг чуртталгадан –
Далай суунга дамды дуза дижири дег – хир-чам чидип,
Таарымчалыы дам-на баргай!
1984 ч.
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
💥Моңгуш ӨЛЧЕЙ-ООЛ – 90 хары
💫КАЙГАМЧЫКТЫГ САЛЫМ-ЧАЯАН
📢Чечек ышкаш чараш сен деп мактавас мен,
Сен дег уруг тывылбас деп көгүтпес мен.
Пөрүксүмээр, эгениичел болзуңза-даа,
Бөдүүн болгаш ажыл-ишчи тыва кыс сен
деп сөстерлиг «Ыр дег чараш көстүп кээр сен» деп ырының сөзүн чогаалчы Монгуш Өлчей-оол, аялгазын Солаан Базыр-оол бижээн.
Улуг өгбе тыва чогаалчыларның болгаш композиторларның аразында Моңгуш Өлчей-оол биле Солаан Базыр-оол эң берге салым-чолдуг болганнар. Өлчей-оол чогаалчы бичиизинде бензинге өрттенген, арын-бажы, холдары өртең. Солаан композитор төрүмелинден караа көрбес болган. Ынчалза-даа олар амыдырал-чуртталганың бергелерин шыдажып эртип, боттары үжүк-бижикке өөренип, чогаал биле хөгжүмнүң бедиин теп, тыва чонунга уттундурбас ыры-шүлүк чогаалдарын арттырып кааннар.
Моңгуш Кунгааевич Өлчей-оол 1934 чылдың декабрь 22-де Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунга төрүттүнген. Бир эвес дываажаң оранынче чоруй барбаан болза, декабрь 22-де чогаалчывыс 90 харлаанын демдеглеп турар ийик. ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чогаалчы өгбевистиң 90 харынга бистиң байыр чедириишкинивис – ооң чогаалдарын магадап номчуурувус-тур.
ТӨРЭЭН ЧЕРИМ
Өзүм-тыным тудуш чуртум,
Өскен-төрээн тыва черим,
Сени мактаар, сени деңнээр
Чечен сөстер чедишпес-тир – улуг-дур сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла мен.
Кадыр тайгаң, хамык аргаң,
Чечек-биле шиметтинген
Калбак ховуң, көвей хемиң
Челээш өңде чайынналган – чараш-тыр сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
Арбын малдыг, кежик-чолдуг
Ажылчы чон омак-хөглүг,
Алдын, мөңгүн, аңныг-меңниг
Арга-сыннар аржаан суглуг – байлак-тыр сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
Өзүм-тыным тудуш чуртум,
Өскен-төрээн тыва черим,
Чарлып болбас эргимим сен,
Чассып чоруур авам ышкаш, эргелиг сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
1962
ЧАА-ХӨЛДҮҢ АЙДЫҢЫНДА
Чалгыглар бо шимээн чокка сүржүп келгеш,
Чанывыста эрикке кээп шулурашты.
Чартык айның херелдери кылаң сугнуң
Чалдарынга эсти дүжүп мөңгүннелди.
Чаражымның дыдырарган чымчак чажы
Чаагымны эргеледип суйбай берди.
Шынчы чүрээм арыг чымчаан билген ышкаш,
Чылыг хоюг эгиннери чыырлып келди.
Чаа-Хөлдүң агымы дег өткүт ырлар
Салгын-сырын аайы-биле куттулуп тур...
Амырактың арнын көрүп, үнүн дыңнап,
Айдың дүннү эрттирерге, магаданчыын!
1959
ЧУРТТАКСААР МЕН
Ак-көк дээрниң хоюг, чараш делгемнери
Аяс, арыг турарын-на күзээр-дир мен.
Эртемденниң эгелеп каан шинчилели
Эчиске киир эртинезин ажытсын деп,
Алдын хүннүң херелинге
Амыр тайбың чурттаксаар мен.
Черниң кыры, мөңге час дег, чылдан чылче
Чечектелип турарын-на күзээр-дир мен.
Чоннуң улуг, чогаадыкчы үүлези
Шорулгак чок, күзел хандыр чогузун деп
Чырык черге амыр чоргаар
Чыргал чаяап чурттаксаар мен.
Агып баткан хемнер, хөлдер, далайларым
Аржаан болуп, чыдарын-на күзээр-дир мен.
Кижилерниң күжү-биле чүгеннеткеш,
Кижилерге дыңнаңгыр бооп, чагыртсын деп,
Эки чуртум сугларының
Ээзи бооп чурттаксаар мен.
Агаар – хоран, суглар – хоран, черим – хүл бооп,
Амыдырал буурап каарын күзевес мен!
Чаңгыс катап төрүттүнер салым-чаяан
Чараш болгаш хомудал чок болзунам деп,
Катаптавас тыным-биле
Халап дуглай чурттаксаар мен!
Өртемчейни дайын-биле өрттедиксээр
Өлүрүкчээ өжүм ханмас өжээти мен.
Атомнуг боо-чепсек адар туржук,
Ады-сураа делегейге турбазын деп,
Дагыннавас назынымда
Дайын дуглай чурттаксаар мен!
1964
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21