Кини оччолорго, кып – кыракый оҕо эрдэҕинэ, ийэ аҕа тапталыттан эрдэ арахсыбыта. Ийэтэ Аҕа дойду сэриитин үһүс сыла туолуутун саҕана ыалдьан күн сириттэн ыалдьан күрэммитэ. Онтон аҕата ити бириэмэлэргэ уоттаах сэрии ортотугар, ынырыктаах охсуһууга сылдьыбыта. Ити курдук кини төгүрүк тулаайах хаалан, урууттан урууга оҕо сааһа саҕаламмыта. Ол да буоллар кып – кыракый уолчаан мүччүргэннээх олоҕун кэпсии түһүөм. Кини аата Уйбаанчык. Оруобуна уоттаах сэрии буолуо биир сыл иннигэр, бэс ыйыгар күн сирин көрбүтэ. Киэҥ нэлэһийэ сытар Оттоох алааһыгар сүүрбэччэ туруорбах балаҕаннар хороһон тураллара. Бу Арбаҥда артыал холкуостаахтарын, олорор балаҕаннара этэ. 1931 сыллаахха улахан мунньаҕынан бу артыал тэриллибитэ. Аан бастаан сүүрбэ үс эрэ ыал киирбитэ. Сыл аайы эбиллэн, улахан артыал буолбута. Онтон улам бөдөҥсүйэн холкуоска кубулуйбута. Бу манна урукку бириэмэлэргэ, оҕолор ийэлэринээн сайын бэйэлэрин өтөхтөрүгэр көһөн олороллоро. Ыам ыйын бүтүүтэ, Оттоох алаас олохтоохторо урукку идэлэринэн, сайыҥҥы өтөхтөрүгэр көһүтэлээн, тоҕо эрэ аҕыйаабыкка дылы буолбуттара. Тыырыма уола Дьэлиһиэй кэргэнинээн быйыл дьиэлэриттэн көспөт туһунан сүбэлэспиттэрэ. Дьэлиһиэй бу алаас холкуостаахтарыгар биригэдьииринэн сылдьара. Кини баара – суоҕа сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт эдэркээн киһи, орто уҥуохтаах, өрө тарааммыт баттахтаах, сып - сырдык сэбэрэлээх уола хаан. Көрдөөх – нардаах , мэник – тэник дьээбэлээх, бэһиэлэй майгылаах. Кыыс аймах кутун туппут, кэнниттэн ээр – сэмээр, олус сөбүлээн хаалаллара. Онтон кини сүрэҕэ биири эрэ таптыыра. Ол кини кэргэнэ Марыына эмиэ, сып - сырдык ыраас хааннаах, сэмэй, көрсүө майгылаах, хаһан да кыыһырар диэни билбэт, Сүөдэрэптэр диэн элбэх оҕолоох ыал төрдүс мааны кыыстара этэ. Кэргэнэ Дьэлиһиэйдиин, олус да тапсар, эдэркээн эгил – тэгил саастаах дьон, ааспыт күһүн саҥа ыал буолбуттара. Бэс ыйа....Саха сирин үрдүнэн, айылҕа барахсан ото – маһа көҕөрөн, силигилии ситэн турара. Оттоох алааһа сайыҥҥы кэмҥэ тупсан олус да үчүгэйэ. Киэҥ хонуу үрдүнэн күөрэгэй чыычаах, дьырылыы - дьырылыы күөх халлааҥҥа өрө дайара, күөх хонууга сибэкки арааһа ситэн силигилээн көрөргө кэрэтэ. Мэччирэҥҥэ үөр сылгы, кистээн дьирилэтэрэ, алаас аайы тот ынахтар үрүҥ илгэни үксэтэн аа – дьуо мэччийэллэрэ. Алаас анараа өттүгэр сухалаах оҕуһунан, биир киһи сир хорутан күн бокуойа суох сылдьар. Ханна эрэ ыраах оҕо чуор куолаһа, ынах сайдыыра сайыҥҥы чуумпу киэһэҕэ ой дуораана буолан иһиллэр. Бу ынахтары үүрээччи Марыына саамай кырачаан быраата Баһылай айдааран – куйдааран, кумаартан, бырдахтан толлубакка ынахтарын үүртэлээн, аҕалан түптэлээх күрүөҕэ хаайталыыр. Киэһээҥи ыам буолан ыанньыйбыт ынахтар, мэҥириир ньирэйдэригэр киирээри ыксаан аҕай тураллар. Уолчаан кии сыттаах түптэҕэ тура түһэн, кумаарын тэскилэтэр. Эдьиийэ ыарытыйар буолан биэстээх Баһылай оонньууруттан ордон дьиэ үлэтигэр көмөлөһөн илии – атах буолар. Кыракый киһи атаҕа кытыгырас буолан сорукка бары сылдьар буолан эдьиийигэр көмө буолан абырыыр. Кырдьык да5аны , аны, сотору күтүөтэ кэлиэ,чугас алаастарынан дьонун үлэтин билсэ барбыта. Холкуостаахтар окко киирээри, отторун тэрилин саамай көрүнэр, оҥостор кэмнэрэ. Баһылай тура түһэн баран, алтан сылабаарын балаҕантан таһааран, чэй өрө охсоору бэлэмнэннэ. Хата тиэргэнигэр уу баарын көрөн, үөрэ түстэ. Күтүөтэ барытын бэлэмнээьит эбит.. Сотору соҕус сылабаара оргуйа охсон, дьэ аны тугу гыныахха диэн тула өттүн көрүнэр. Хата дьиэтин ойоҕоһугар ох саата турарын көрөн, ону – маны ытыалаан көрөр. Ити кэмҥэ күтүөтэ атынан көтүтэн бу тиийэн кэлэр. Баһылай күтүөтүн кэнниттэн батыһан дьиэҕэ киирэр. Марыына кэргэнэ кэлбитин билэн, аа – дьуо оронуттан туран, чэйин бэлэмнээн барар. Үһүөн олорон аһыыллар, саҥа суох, уу – чуумпу, арай итии сылабаар паары таһааран сурдургуур тыаһа иһиллэр. Дьэлиһиэй олоро түһэн баран: - Хайа, Марыына хайдаххыный? – диэн ыйытар. – Ыалдьарым өссө бэргээн иһэр. Эдьиийбин Мааппаны ыҥырбаккын ээ. - диир. – Дьэ, сөп. Мин бэйэм бара сылдьыам. Далыырга барар кыаҕыҥ суох буоллаҕа дии. – диир. – Далыырдаах ээ, Далыырдаах. Онно туох буолан бардахпыный. – диэн ыарыытыгар буолан кыыһырынан ылар. – Баһылаай, таһаараа ыалга тахса сырыт эрэ, мин кэлиэхпэр диэри Хобороос киирэ – тахса сырыттын эрэ. – диэн Дьэлиһиэй сорудахтаата. – Ээ сөп. Билигин тахса сылдьыам – диэн Баһылай иһин түгэҕэр, лэппиэскэтин уобан олорон саҥарар. Сотору бириэмэннэн, тэринэн Дьэлиһиэй атынан Балаҕаннаахха, Мааппалаахха көтүтэр. Марыына отой ыалдьан, иһит да хомуйар кыаҕа суох буолан, оронугар баран сытар. Тастан Хобороос киирэр, Марыына хайдаҕын ыйыталаһар уонна дьиэлээхтэр иһиттэрин – хомуостарын хомуйан кэбиһэр. Ити кэнниттэн титииккэ тахсан ынахтары ыаталаан киирэр. Үүттээх ыаҕайаны омуһахха уурар уонна олох маска олорон уһун баҕайы уктаах хамсатыгар табаах уурунан табаахтыыр. Уоһун иһигэр тугу эрэ, ботугураан ылар. Баһылай эрэйдээх эдьиийэ ыалдьыаҕыттан, мээнэ ырааппат, тиэргэҥҥэ буор – сыыс ортотугар ол – бу баарынан оонньуур. Ол сылдьан суол диэки сотору – сотору көрүтэлиир. Санаатыгар күтүөтэ наһаа да уһаата. Өр да күүттэ, эдьиийин наһаа да аһынар, аны эдьиийим куһаҕан буолан хаалан тулаайах хаалан хаалыам диэн сүрдээҕин долгуйар. Саамай таптыыр эдьиийэ Марыына буолар. Атын бииргэ төрөөбүт эдьиийдэригэр наһаа сыстыбат. Оо, хата аттаах дьон иһэллэр эбит. Улахан эдьиийин Мааппаны, күтүөтэ Дьэлиһиэй акка мэҥэстэн иһэллэрэ көһүннэ. Чочумча тура түһээт , үөрүүтүттэн, утары сүүрэн бырдааттанна. Эдьиийэ Мааппаны көрөн, сүрдээҕин үөрэн, моонньуттан кууһан сыллаан бөҕө буолла. – Эдьиэй кэллиҥ дуу? Онтон балтыбын аҕалбатыҥ дуу? Тоҕо аҕалбатыҥ? – диэн, үрүт үөһэ ыйытар. – Тоойуом, балтыгын ыалга хааллардым. Сарсын баран аҕалыам. – диэн Мааппа уолчааны уоскутар. – Эдьиэй, сарсын хайаан да аҕалаар. Бииргэ оонньуохпут дии – диэн быыстала суох саҥарар. – Оргууй, эдьиийиҥ Марыына ыалдьар дии. Тоҕо наһаа мээрилиигин. Тахсан оонньоо. – диэн уолу таһырдьа дэллэритэн таһаарар. Дьэлиһиэй эмиэ таһырдьа тахсан, маһынан ону - маны уһаммыта буолар. Санаата барыта кэргэнигэр, тугу да гыныан билбэт. – Күтүө, эн тугу оҥороҕун? – Баһылай өр – өтөр буолбат, ыйыталаһан барар. – Онтон эн бэйэҥ таайдаҕыҥ дии. Тугу оҥорорбун өйдөөн көр эрэ. Хайа, таайдыҥ дуо? – диир. – Суох, билбэккэ турабын. Бэйэҥ этэриҥ буолаарай? - Көр бу тугуй? Салааска оҥоробун буолбаат. Тоҕо өйдөөн көрбөккүн. Дьэ, киһигин дии. – диэн күлэн кэбиһэр. Ити кэмҥэ, дьиэ иһигэр эмискэ биир кэм оҕо ытаан бэбээрэрэ иһиллэр. Баһылай соһуйан тугу да гыныан булбакка, тугуй ээ, тугуй диэн күтүөтүн тардыалаан көрөр. Дьэлиһиэй иһигэр күлэ саныыр, бэйэтин үөрүүтүгэр кырачаан Баһылайы көтөҕөн ылан сыллаа да сыллаа буолар. Өр өтөр буолбакка, дьиэттэн Мааппа тахсан “уолламмыккынан” диэн, күтүөтүн илиитин ыга тутар. Кэргэнэ Марыына этэҥҥэ быыһаммытыттан уонна уол оҕоломмутуттан үөрэн хараҕыттан уу – хаар баһар. Кини ити аата, “аҕа”буолла. Хайаан да кини уолун Тыырымалар ааттарын үйэтитэн, бэйэтин аҕатын аатынан Уйбаан диэн сүрэхтиир баҕата, уолчаана күн сирин көрөөтүн, өссө күүһүрдэ.. Маҥнайгы күндү оҕо, эдэр ыалга дьолу эрэ аҕалар, өссө үөрүү үрдүүр. Дьэлиһиэй үөрүүтүттэн, тула эккирээт, балаҕанын иһигэр биирдэ баар буола түстэ. Марыынатын кууһан сыллаан, саҥа төрөөн сытар оҕотун илиитигэр ылан, дьоллонноҕуон. Ама мантан ордук дьол баара буолуо дуо...?! . 1941 сыллаахха, бэс ыйын 22 күнүгэр, Фашисткай Германия Советскай союзка сэрииннэн тоҕо ааҥнаан киирбитэ.... Уоттаах сэрии хайа ыал олоҕун огдолуппатаҕа баарай?! Арбаҥда холкуос олохтоохторун күн тура тура сэриигэ ыҥыран испиттэрэ. Барбыттара саа саадах тутан, бу холкуостан түөрт уон алта киһи, ыал бас – көс дьонноро, аҕалара, уолаттара, убайдара, бырааттара Ийэ дойдуларын сидьиҥ фашистан көмүскүү. Сэрии буолбутун маҥнайгы ыйдара, урукку курдук күлүү үөрүү суох. Кураан сайын буолан, алаастар кубарыйа куурдулар, оттуур ходуһалар аһыҥаннан туоллулар. Дьэлиһиэй биригэдьиир быһыытынан, дьонун – сэргэтин түмэн, иилээн - саҕалаан от, бурдук сэрбэйбити хомуйа сатаан сынньанар бокуойа суох сүүрэлиир. Тыаҕа тахсан олоро түһэн, алааска үүммүт хатыҥнары өйдөөн көрдөҕүнэ, сэбирдэхтэрэ өҥүрүк куйаастан хата кууран, үмүрүтэ тардан өҥнүүн – дьүһүннүүн кэхтибиттэр. «Оо, дьэ буолар да эбит», диэн саҥа аллайан ылла. Дьэлиһиэй бииргэ төрөөбүттэрэ, икки убайа, быраата эмиэ, саа саадах тутан сидьиҥ өстөөхтөн Ийэ сирдэрин көмүскүү барар буолбуттара. Сурук күүтэр да хайалара да тугу да биллэрбэттэр. Сэрии өтөрүнэн бүтэр туруга суох, иккис сылыгар Дьэлиһиэй сэриигэ ыҥырыллар бэбиэскэтэ тирилээн кэлбитэ. Хайыаҕай тапталлаах кэргэнин, саҥа хааман эрэр уол оҕотун хаалларан, уоттаах сэриини утары, айаҥҥа турунардыы бэлэмнэммитэ. Дьиэтиттэн тахсаары, чугас дьонун кууһан туран: - Этэҥҥэ эргийэн кэлиэм, айманымаҥ.. Суруйуом дии. – диэн дьонун уоскутар. Кыра Баһылай уол , күтүөтүн ыытыан баҕарбакка сүөм түһэн саҥата суох олороохтуур. – Чэ, Баһылай эдьиийгэр көмө – тирэх буолаар, оҕоҕун көрсөөр. – диэн төбөтүттэн сыллаан ылар. Марыына биирдээх Уйбаанчыгын көтөхпүтүнэн, кэргэнин атаара, кэнниттэн батыһан таҕыста. Уйбаанчык аҕатын сайыһан, иэйэ – куойа суох ытаата, Марыына хараҕын уутун кистээн, киэр хаһыйда. Дьэлиһиэй, тиэргэнигэр бааллан турар атыгар тиийэн,сүр эрчимнээхтик, иҥэһитигэр тирэнэн, ойон таҕыста. Кэннин хайыһан, дьонунаан бакааласта, атын күүскэ тэһииннээн биэрдэ. Ыллык суол буора өрө бурҕайан, тус арҕаа диэки ойута турда. Дэриэбинэттэн сэриигэ барааччылар, бары өрүс биэрэгин томторугар мустубуттар. Аттаах дьон биир сиргэ өрө холоруктаталлар. Ким эрэ быраһаайдаһар кэриэс тылы этэр, ким эрэ “Кыайан хотон бары кэлиэхпит”диир. Айманыы ытаһыы – соҥоһуу барыта баар. Дьэлиһиэй атыттан түспэккэ эрэ, эр санаатын ылынан, элбэх киһини силэйэн киирэн: - До5оттоор, уоскуйуҥ! Бүгүн Ийэ дойдубутун көмүскүү аттанар күммүтүгэр муһуннугут. Биһигини туох да хара күүс кыайыа суоҕа. Олохпут салҕана, алаһа уоппут умайа, буруобут унаара туруоҕа, кэннибитигэр хаалар ыччаттарбыт олохпутун салгыы туруохтара! – диэтэ. Аттарыттан түһэн, ат төнүннэрээччилэргэ, тэһииннэрин туттардылар. Бэйэлэрэ Бүлүү эбэ устун, пароходунан айаҥҥа туруннулар. Ити курдук, саа – саадах тутан салгыы Арҕаа фроҥҥа барбыта... Арбаҥда холкуос олохтоохторун дьонун – сэргэтин олохторо, атыйахтаах уу курдук айманна. Силбэһэ турар, сайылыкка Оттоох эбэҕэ оҕо дьахтар эрэ аймах хаалбыттара. Марыынаҕа чугас киһитинэн киирэ – тахса Маарыйа эмээхсин сылдьар. Уонна Хоборооһо үлэ быыһыгар киирэн тахсааччы. - Айыы айака. Барахсаттар, хастара эргийэн кэлэр. Хаарыан ыччаттарбыт. Ол биһиги оҕо дьахтар тугу кыайан – хотон олороохтуубут. Саатар кураан сыл эргийдэ, – диэн ыаллара Маарыйа эмээхсин киирэн суланаахтыыр. – Хата, уолум Дьөгүөр табаарыһа Соппуруон уол доруобуйата мөлтөх буолан, сэриигэ ыыппатахтар. Кэлэн саатар көмө буолуох этэ. – диэн өрө тыынна. Сотору сотору хара кэмбиэрдээх, үс муннуктаах суруктар кэлэннэр, дьон олоҕун аймыыллар. Айылҕа барахсан, тыйыс тымныыннан хаарыйталаан кыһыҥҥы киэбин кэтэн, чугас дьонун – сэргэтин суохтаабыттыы тыалыран, силлиэрэр боллоорор. Кыстык хаар түһэн үллүктээн, холкуос үлэтигэр дьахтар оҕо, о5онньор аймах, үлэҕэ умса түстэ. Сорохтор мас мастанан ойууртан оҕуһунан состорон киллэрэллэр. Ким эрэ от тиэйэ барар. Марыына үлэтин быыһыгар, оҕотун быраатын аһаталыы түһээри киирбитэ. Тыбыс тымныы туруорбах балаҕаннарын иһигэр, Баһылай оҕотун кытта хоонньоһон утуйа сыталлар. Сэгэрдэрэ утуйан буккураһа сыталларын көрөн, сыллаталаан ылла, сэрэнэн суорҕаннарын эбэн биэрдэ. Хайыай, оһох оттон баран, кыра бурдук баарынан лэппиэскэ буһара түһэн баран, хотонугар барыахтаах. Сатаатар оттор маһа бүттэр бүтэн иһэр. Биир ыанар ынахтааҕын үүтүнэн оҕотун аһатара. Ото эмиэ, кыһыны туоруур кыаҕа суох буолан, ынаҕа уоллар уолан эрэр. Кимҥэ үҥсэргиэй, киһи бары кини курдук дьылҕалаах. Итиэннэ ким көмөҕө наадыйар хайа кыалларынан уочараттыыллар эбээт. Үлэни кыайар эр дьоно суох хаалбыт ыал, бары да киниттэн ордубатах буолуохтаахтар. Күн бокуойа суох, саатар Уйбаанчыга дьаҥнаан утуппакка эрэйдиир. Итинник тилигирии мөхсө сылдьарыттан наһаа да сылайар, саатар кэргэниттэн туох да сурах иһиллибэт, сурук күүтэр да суох. Марыына кэрэ сэбэрэтэ улам уостан, дэлби ыран дьүдьэйэн сэниэтэ суох буолан испитэ. Чугас киһитэ Маарыйа киирэн: - Бараҥҥын көрдөрөн эмтэниэҥ этэ. Оҕолору Арбаҥдаҕа эдьиийиҥ аахха илдьиэхпит, - диир. – Ээ, суох аматыйар инибин. Хайдах дьиэбин, оҕолорбун быраҕан баран сытыамый? Онно эмиэ эдьиийим Мааппалаах, күн бокуойдара суох. Кини эмиэ оҕолордоох дии, – диэн Марыына аккаастанар. Сэттэлээх Баһылай оҕо көрүүтүгэр, дьиэ ис – тас үлэтигэр, күн бокуойа суох сүүрэлиир. Марыына санаатыгар, оҕотун, киһи гынар санаалааҕа да ыарахан ыарыы өрө туран испитэ. Туруорбах балаҕан хаһааҥҥытааҕар да иһийбит курдук буолбута, ханна эрэ истиэнэ чаһыыта эрэ тыһыргыыра иһиллэр. Сэниэтэ суох, салбыҥнаан туран, үһүн туолан эрэр уолчаанын, түһэҕэр олордон, сэриигэ барбыт фронтовик кэргэнин “Саатар тыыннаа5ын ду, өлбүтүн ду билбит киһи” дии санаан уйа – хайа суох ытаата. Хаһан эрэ кини олус да дьоллооҕо ээ.... Туох баар олорбут олоҕун эргитэ санаата. Кыыс оҕо буолан Бэттиэмэлээҕин алааһыгар, бас – көс ыаллар Ньолой Тиитэптээх бастыҥ мааны кыыстара буолан, ып – ыраас хааннаах, толору эттээх – сииннээх, суһуоҕун икки өттүнэн өрүнэн түһэринэн лыах курдук тэлээрэ көтөрө. Ол бэйэтэ ыарыыга ылларан, тоҥон – хатан олордоҕо. «Оҕом эрэйдээх, оо оҕом эрэйдээх, Уйбаанчыгым...». Хайыаҕай дьылҕа – ыйаах буоллаҕа. Уйбаанчык ийэтэ ытыырыттан хоргутан эмиэ ытаан тоҕо барда. Марыына оҕотун сэниэтэ суохтук, уоскута сатаата да кыаллыбата. Уол өссө өрө тэптэн ытаата. Сарсыныгар сэбиэт бэрэссэдээтэлэ сорудахтаан, Марыынаны балыыһаҕа киллэрээри аттаах киһини ыыппыттара. Дьиэҕэ киирбиттэрэ им – ньим, муннукка Баһылай оҕотун көтөхпүтүнэн ытаһа олороллоро, дьиэлэрэ бэлиэр тоҥ хаһаа буолбут этэ. Сэрии сиэртибэтэ буолан, Марыына муҥнаах, 20 эрэ сааһын ааһан баран бу олохтон арахсан, оронугар икки илиитин быластыы быраҕан, кубарыйан сытара....
(салгыыта суруллуо) Изабелла Иванова – Тимофеева
2020 сыл Тохсунньу 3 күнэ. Маҥаас