Бизин Аллагьутаала бир яшавда берип бу дюньягъа яратгъан болгъан сонг, биз барыбызда къаст этебиз яшавубузну насипли кюйде, мурадларыбызгъа да етишип яшама. Яшав гёрсетеген кюйде, кёп гезик алдыбызгъа тутгъан мурадларыбызгъа етишме болмай къалабыз. Яда англамай яшавубызда хаталар йиберебиз яда буса мурадларыбыз уллу болуп гючюбюз чатмай къала. Китаплагъа сорасакъ, олар язагъан кюйде, Аллагь адамны алдына чечме болмасдай масалаланы салмай. Оланы чечилмей къалмагъы адамны оьзюнден табип бола. Кёп гезиклер масаланы чечмек учун йыллар булан талымайлы, ялкъмайлы ябушма герегин унутуп, биз масалагъа уьстенсувда къарап, толу кюйде къастда этмей: «Бу мен чечип болагъан масалалардан тюгюл»,- деп де токъташдырып, ябушубузну токътатып къоягъан гезиклер кёп ёлугъа. Бирдагъы ягъындан алгъанда масаланы чечивюне бир адамны гючю ва пагьмусу азлыкъ этип, дос къардашыны, савлай миллетини гючю де тарыкълы болагъан гезиклер де ёлугъа. Артдагъы йылларда этилген съездлер, къурулгъан къумукъ группалар гёрсетип тура миллетибизни ишлери, артдагъы йылларда, артыкъ тюз бармайгъанын. Шо гьалны гьакъындагъы оьзюмню бир -эки ойларымны сизин алдыгъыэгъа салма сюемен. Гьар-бир айры ожакъны яшаву алгъа барсын учун ону гьайын этип гече гюн чалышагъан ата-анасы болма герегин билесиз. Миллетде башгъа тюгюл ода уллу агьлю, олай болгъанда ону гьайын этеген уллу -аталары Национальный Совети болма гереги гьакъ, тек не учун билмеймен бизин миллетибизни шолай советибиз ёкълугъун. 2014 йыл «Уллубий» залгъа да жыйылып биз шолай Совет де къуруп Мурзаев Абсалютдинни председатель этип сайладыкъ. Беш йылдан ону полномочиялары битди. 2019 йыл эки айны узагъында Казбековада да жыйылып янгы совет къурма къаст этдик, сонг Абсалитдинни: «Шу масаланы бирдагъы йыл май айгъа теберейик»,- деген сёзюне гёре шо йыл да, гелеген йылда янгыртылгъан Нац.Совет къурулмагъан кюйде къалды. Олай болгъанда миллетибизни ишлери артыкъ алгъа бармайгъанын , бизин бу гюнлерде Милли советибиз ёкълукъдан гёремен «Къазанчы къайнамаса къазан къайнамас» деген уллу аталарыбыз, ону учун да бир эки сёз , Милли Советни председателимен деп юрюйген Абсалитдинни ишлерини гьакъында язайым. Озокъда башгъа адамны терсин гёрсетме тынч болсада, тек мен оьзюмню язывумну «Душманынгны уьюне гирсенг кулеп чыгъарсан, ювугъунгну уьюне гирсенг йылап чыгъарсан» деген къумукъ айтывгъа ва китаплар язагъан «критик твой первый друг» деген айтывлагъа да асасланып язма сюемен, язгъанымны Абсалитдин терсине англап къойма болагъанын англасамда.
Биринчилей мен Абсалитдинни ишин англап болмайгъан агьвалат, неге о янгы Нац Совет къурма сюймейгени. Лигитивный болагъан кюйде Нац советде къуруп, сонг иш гёре эди буса, мен ва мени йимик башгъасы оьзюне гьеч сёз айтма болмас эди.
Экинчиси:
Китаплар язагъан кюйде адам терен масаланы чечмек учун, масаланы гьар бир яны он, йигирма йыл алдын тувма болагъан масалаланы чечювюню гьакъында ойлашынгъан Генеральный планы болма герек. О планда: гьар йыл, гьар ай, гъар гюн этилме герекли масалалар эсгерилеген кюйде . Беш- алты йылланы узагъында Абсалитдинни артына тюшюп юрюдюм, тек шолай планын гёрмедим. Ачывгъа айтагъанда йимик ойлашма да болур, тек гьар бир иши « гетген янгурну артындан ямучу алып чапгъанда йимик». Башгъалар башлап иш гёре, а биз буса олар этгенни онгарма ябушабыз. Уьчюнчюлей:
Англама болмайман неге гьар йыл , гьар съезд де топуракъ масала Генеральная цель болуп токътайгъанын. Топурагъы болмаса миллет болма болмайгъаны ва топуракъ масала чечилме гереги англашына, тек миллетибиз янгыз топуракъ масаладан къайры якъларда да сынтыкълама башлагъан . Шо гьакъда мен 19 .09.2014 йыл «Ёлдаш» газетде чыкъгъан «Эр гишиде эр къылыкълар болмаса» деген макъаламда Къумукълуну, Мычыгъышлыны ва Аварлыны яшавгъа чалышагъан къайдаларын урушдуруп язгъан эдим. Нечакъы миллетимни секме сюймесемде, гелтирген он мисалымда Къумукълум артда. Бу ерде: « Рауф, сен гьар гезик янгыз негативный янын язасан «,- дегенлей табылмай къалмас. Бу гьалныда англатайым. Арт йылларда китапханаларда практический психологиягъа багъышлангъан кёп-кёп гючлю китаплар бар. Шоланы авторлары бир авуздан айтып тура: «Адам алгъа барма сюе буса уялмай, къоркъмай оьзюню осал къылыкъларын аян этме герек,шода янгы яшав къурма сюегенлеге биринчи абат болуп токътай»,-деп. Менде оьзюмню язывумну кёбюсю шо китаплагъа асасланып язаман . Олай болгъанда биз янгыз топуракъ масалагъа илинип къалмай « Возрождение Кумыкской нации» деп Генералная цель салсакъ тюз болмасмы? Шону ичине топуракъ масала, тил ва дин масалалар, адабият ва маданият масалалар да гире. Китаплар язагъан кюйде : « От правильности сформулировки вопроса в основном зависит его решение».
Дертюнчючю:
Абсалитдинни артына тюшюп юрюйген йылланы ичинде бирде гёрмедим жыйылгъан ёлдашланы гьар бирини алдына гиччи масалаланы тапшуруп ва бирдагъы жыйылгъанда шоланы сорап . «Гьар биревге неге алдына масала салмайсан ва сонг неге сорамайсан?»,- дегенде- «булар гьукумат ишге гелмей чи, нечик булардан иш талап этейим «,-деп жавап къайтарды. Бу ерин де англама болмайман, сонг бойнуна гьеч бир масаланы алма сюймейген адамланы о заседаниялагъа чакъырып да не эте. Бешинчиси:
«Неге янгы Нац.Совет къурмайбыз ?»,-деп сорагъанда,- « бизин «Сыкълашыв» къурумубыз бар ода бизге таманлыкъ эте»,-деди. Бу ери де англашынмай. Бизин миллет жамият къырумланы санавуну кеплюгюнден Дагъыстанда биринчи ерде. Мен билегенлерин эсгерейим: Тенглик, Сыкълашыв, Оьзден, Ватан, Къараман гьали бирлери «Къумукъ тюз» деген къурум къурабыз деп де чалыша. Сонг «Сыкълашыв» къурум миллетни атындан сейлеме болагъан болгъандан сонг, олай болгъанда «Тенглик» яда «Оьзден» де миллетни атындан сейлеме башласа, арты не болур?
Алтынчысы:
2014 йыл оьтгерилген съездде, менде сайлангъан эдим Нац Советге Бабаюрт райондан вакил болуп. Беш-алты йылны узагъында Казбековада оьтгерилеген жыйынлагъа юрюп турдум. Шо йылланы ичинде англап болмай турдум, къачан Нац Советни жыйыны, къачан «Сыкълашывну» жыйыны. Артда янгыз «Сыкълашывну» жыйынлары оьтгерилме башлагъанда айтдым : «Мен «Сыкълашывну» члени тюгюлмен ва жыйынлагъа барагъанымны токътатдым. Неге бармай токътадым? Мен юрюген йылланы ичинде, «Сыкълашывну» председатели Сулейманов Зайнудин гьеч протокол язып гермедим . Диктофон орталыкъгъа салына, тек протокол язылмай. Ондан къайры ону къургъанлар: Акаев Абдулкъапур, Валиев Залимхан ва Шугаибов Пахрутдин айтагъан кюйде, «Сыкълашывгъа» гьар йыл башгъа – башгъа районланы вакили председательствовать этме герекли къайдада къургъанлар. Олай болгъанда англашынмай неге булар бир затны яза, амма яшавда буса Зайнутдин «таймасташ» болуп янгыз председательствоват этегенин. Теренден ойлашгъанда, Темиров Абдулмажит-агъай «Сыкълашыв» къурумгъа «О политическая организация тюгюл, о Уллу къумукъ очары» деп багьа берген сёзлерин , тюз де болуп токътай. Жыйынгъа гелген ёлдашланы гьарисине заданиялар да берип,сонг олар да этген ишине жавап бермей буса, «Сыкълашывну» жыйынларына «Уллу къумукъ очар» деп айтмай дагъы не ат айтма герекли?
Еттинчиси:
Мен школада охуйгъанда: «Декабрское восстание 1825 г проиграла из-за того, что у них не было связи с народом»,-деп бизге уьйрете эди. Нече керенлер Абсалитдинге ва Зайнутдинге айтгъанман: «Бир керен сама выездной заседание этип юртлагъа гелигиз, юрт халкъы бизин якъламаса онча уллу топуракъ масаланы нечик чечип боласыз, мен сизин Адильянгыюртгъа чакъыраман»,- деп. Мен чакъыргъандан не пайда,билмеймен къайсы клей булан булар Магьачкъаладагъы шанжаллагъа ябушдурулгъан, тек бир юртгъа сама бармадылар. Дагъы ягъын айтмагъанда юртдагъы халкълар оьзлени гьайын этегенлер адамлар барны англагъан бусада, кёп пайдалы иш болур эди.
Сегизинчиси:
Съездлерде кёплерден эшитемен: «Бизин миллетден министлер аз, бары гюч башгъа миллетлени къолунда, ону учун бизин яшавубыз артда къалгъан»,- деген ойну айтагъанланы. «Бал тутгъан бармагъын ялар» деп чи айта, озокъда башгъа миллетни гьакимлеринде де терслик болмай къалмайдыр. Магъа сораса о 10% бизин артда къалмакълыгъыбызны, къалгъан 90% биз оьзюбюз гюнагьлыбыз. Бир сама биз оьтгереген съездлерибизде, я депутат Народного Собраниягъа, я глава района ортакъчылыкъ этип чи нечикде, къумукъ районланы район депутатлары ортакъчылыкъ этип де гермедим. Сонг биз Казбековада да олтуруп кагъызлар язгъандан не пайда. Бир керен сама : «Я ёлдаш, сен халкъынг булан тюгюл бусанг неге халкъны башын чырмайсан»,-деп оланы алдына гесип масала салынмайгъаны англашынмай. Бу ерде яшавда болгъан гиччи мисал гелтирейим. Эрте йылларда Абсалитдин Бабаюртгъа геле деп, юртдан бир ёлдашымда булан жыйынгъа бардым. «Бары балагь биз сайлагъан бизин гьакимлерде,масаланы оланы алдына неге гесип салмайбыз?»,-деп сорагъанда,-«оланы къоюгъуз, олар гьукумат ишде»,- деп жавап берди. О сёзлени эшитген ёлдашым: «Бу адамны гьакимлерден яшавубызны талап этме умуту ёкъ,мен чи олай адамны артына тюшмеймен»,-деп дагъы жыйынлагъа гелмеди. Озокъда гьакимлер булан ябушма тарыкъ деп масала салынмай, тек неге Нац Совет олардан иш талап этме тартынагъаны англашынмай.
Тогъузунчусы:
Артда Бабаюртда этилген жыйынны . Бабаюртда жыйында этип Абсалитдин Хасавюрт районну «Аркъабаш» топуракъ масаласын чеме къарай. Буну мен бютюн тюп англамадым. Масала Хасавюрт районыки болгъан сонг, неге жыйын Хасавюрт районда оьтгерилмей? Хасавюрт шагьарда жыйын этме къоймай буса: Эндирейде, Яхсайда яда Ботаюртда жыйын этме неге ярамай. Шо юртланы бирисини сама главасы жыйын этме къоймай къоймас эди. Язывумны давам эте туруп эсиме гелди , эрте заманда этилген жыйынланы биринде Валиев Залимхан: «Пятигорскда неге жыйын этдинг, Дагъыстанда неге жыйын этмединг?»,-деп Абсалитдинге айып этгени . Къарагъанда куйге , Абсалитдинге сораса, гьакимлеге сез къайтарма ярамайгъангъа ошай, олар нечакъы терс бусада.
Онунчусы:
Неге Абсалитдин янгыз уллу масалаланы орталыкъгъа да салып, гиччи масалаланы чечме къарама сюймейгени англашынмай. Мен юртда «Община» къургъанман. Къургъандан не пайда, тек шону булан нечик миллет масалагъа кёмек этме болагъанын англап болмай:
«Къой, нечакъы сюймесемде, «Сыкълашывну» заседаниясы барып : гелигиз барыбызда шу гиччи масаладан пайдаланма къарайыкъ деп тилермен»,.-деген ойну алдыма да тутуп, эки хамисгюн алда болгъан заседаниягъа бардым. Жыйыны сагьат бирде башлана болсада ярым сагьат алда бардым,ким биле жыйынны алдында масаламны сейлеме болмасманмы экен деп. Барсам да булар:
«Рауф, не масала булан гелдинг, тегин чи гелмегенсендир?»,-деп сорама умуту ёкъ. Жыйын башланды ва повесткада уьч масала, биринчиси Новолак район къурма сюегенни масаласы. Мени масаламны орталыкъгъа булар салма сюймейгенни англагъанда: «Озокъда Новалак район къурма сюеген масалада бизге чечме тарыкълыдыр, тек шунда жыйылгъан , бир ерде де ишлемейген , уьч дерт пенсионерлени алдына , оьзюгюзню гючюгюз чатмайгъан уллу масалаланы орталыкъгъа да салып заманны йибергенче, гиччи масалаланы алгъа салып чечип уьйренсек пайдалы болмасмы?»- деген сезлеримни, Абсалитдин бек ушатмады. Китаплар яза «Только тот кто хочет и может решать маленькие дела, со временем научится решать дела большие» Къарагъанда куюне булар гиччи масалалагъа агьамият бермей, оьзлени гючю чатмайгъан уллу масалаланы орталыкъгъа да салып, бир уллу масалаланы чечген адамлар болуп юрюсе, булагъа болагъаны англашынды. Абдулмажит-агъай да булагъа «Уллу къумукъ очар» деп гьавадан алып ат къоймагъаны бу ерде толу белгили болду. «Туврасын айтгъан тувгъанына ярамас» деген къумукъ айтыв болсада, мен язгъанны Абсалитдин артыкъ ошатмасада, низамны бир ягъына Абсалитдинни хатирин, биревю ягъына миллетни хатирин салып урушдуруп, миллетни хатирин артыкъ гьисап этип шу язгъанымны язма борчлу болдум. «Ювугъум Абсалитдин, авруйман дейсен сонг кимдирда сени гючден председатель ишге тебереген»,-о бир яны. Бирдагъы яны алда бир керенде мен сагъа айтгъан эдим гьали бирдагъы такрарлайым, сенден миллет оьлчевде бизге генерал болмай. Шу ерде се сорагъанча, алда да сорагъан соравунга жавап да берейим: «Мени олай уллу ишни бойнума алма я гючюм, я билимим ёкъ». Тек сен гючюнг етишмейген ишни бойнунга да алып юрюмесенг, 800 минг адамы булангъы миллетден бир адам чыкъмай къалмас эди. Болма ярай о адам сагъа абур этип ортагъа чыкъмай турадыр. Сени йимик генерал болгъунча, гьеч башыбазны тутма адамыбыз ёкъ деп турсакъ да кёп пайдалы болур. Этеген ишлерингни «Сыкълашывну» атындан этме неге сюймейсен, о заман сагъа гьеч адамны сёзю болмас эди.
Язгъанымны барыныда жамын чыгъарайым. «Башгъаланы чы сегесен, оьзюнг шу масаланы чечивюн нечик гересен?»,-деп сорама сюегенлер арагъызда болмай къалмас, ону учунда оьзюмню ойларымны да язайым. Озокъда масала бек терен ва ону бир адам чечме болмас. Биринчилей герекбиз герти Нац Совет къурма. Экинчилей юртларыбызгъа барып, англатыв ишлер юрютме герек. Конфуций бир гиччи агьлюни масалаларыны чечивюне асасланып уллу гьукумат масалаланы чечме болгъан сонг, бизде герекбиз» «Методика самосовершенствование личности Ландау» деген методикагъа да асасланып, миллетибизни Дагъыстан миллетлени арасында болма герекли канзисине гётерегенни гьайын этме. Масала кёп къыйын, тек тюз ёлланыда къыдырып ,къоркъмай талмай ишлесек ,чечме болагъан масала. Алда бир язгъан макъаламда да эсгерген эдим гьали бирдагъы такрарласамда терс болмас . Бизге герек аз мезгилге Муса пайхаммарны елун къабул этме. Масаланы къыйынлыгъындан къоркъмай, талмай , тюз ёлланыда къыдырып, барыбыз бир болуп чалышма башласакъ, Аллагь бизге масалабызны чечеген ёлун гёрсетмей къоймас.
26 июль 2022йыл.
Рауф Магьмутов Адильянгыюрт.