О Булгаро-Чувашском Жречестве и Вере. Чăвашла Ăрăмçă-сăтăрçăсен ят словарĕ.
Что касается более ранней эпохи, когда традиционная Вера (религия) народов Поволжья, в том числе и чуваш менее была подвержена влиянию христианства, то у ряда авторов мы находим указания на существование у них и жречества, и культовых сооружений. О6 этом же свидетельствуют историко-этнографические материалы и отголоски жречества, как и наличие у предков чуваш — волжско-камских булгар, ритуальных сооружений-жертвенников.
Группы булгар, переселившиеся на Среднюю Волгу в самый ранний период, строили святилища, которые продолжали традиции зороастрийских культовых сооружений Ирана и Средней Азии и входили в одну общую систему архитектуры «природных» храмов. По ландшафтному расположению и архитектонике строений, размещавшихся на прямоугольной площади по сторонам света, чувашские Киремети также входили в эту же систему. У древних булгар(болгар) была «классическая» этническая вера-религия, связанная с почитанием предков и природы (культ небесных светил, земли, воды, леса). С возникновением классов и образованием государства, культ верховного Бога - Ҫӳлти Турӑ в Волжской Булгарии получил сильное развитие. Культ Турӑ (Тенгри) был связан с почитанием священных, густолиственных дубовых рощ, где как старейшину выбирали большое дерево. Булгары собирались к нему по праздникам в честь богов солнца, грозы, при проведении ритуальных обрядов — по случаю рождения и смерти сородичей, начала сельскохозяйственных работ, сбора урожая. На деревьях развешивали плоды и приносили в жертву животных. Для отправления обрядов имелись специальные служители культов — жрецы, знахари и особые хранители священных деревьев и мест молений.
Роль священного дерева в религиозном культе этносов Волжской Булгарии была настолько значительна, что его образ получил в последующие эпохи яркое выражение в произведениях художников, в устном народном творчестве, в национальном орнаментальном искусстве. Изображение плода священного дерева (дуба) символизировало плодородие, отвращало дурной глаз и являлось эмблемой счастливого брака. Изображение священного дерева в форме «древа жизни», украшения в форме желудя очень популярны в искусстве булгар. Серебряные и золотые подвески в форме плода священного дерева — желудя, являлись талисманами и символизировали благополучие, удачу и счастье. Поэтому наиболее часто деревом Киремет являлся - Дуб. Киремет по-арабски — «священное, запретное место», а в переводе с персидского — «добро». Многокомпонентный Киремет олицетворяет (в том числе) перво-твердь с древом жизни на нем, возле которой концентрируются духи предков. Телу предков булгары поклонялись на кладбище, а духов предков поминали (в основном старики и жрецы) на Киремети. Поэтому не может быть понятий «злой» или «добрый киремет» (это все поздния проявления, связанные с христианизацией). Сами булгарские жрецы и старики Киремет называли Ырӑ, т. е. «добро - добрым духом».
После начала принятия ислама - в Волжской Булгарии, которая (В.Б.) отличалась веротерпимостью (здесь наряду с мечетями существовали христианские церкви /муч. Авраамий Болгарский, муч. Федор и т. д./, были распространены зороастризм, тотемизм, «брахманская вера», имелись при каждом населенном пункте этнические храмы-святилища, священные рощи и «святые» ключи), начинаются и преследования приверженцев традиционных верований и религий, многие традиционные жертвенные места были уничтожены. Тогда же, надо думать, начались гонения и на самих служителей культа “языческой”- традиционной религии, как на более упорных хранителей старой веры.
Из заметок восточных авторов, писавших о волжских булгарах, можно заключить, что преследование служителей культа языческой религии и лиц, выделявшихся теми или иными способностями, со стороны приверженцев мусульманской религии продолжалось в течение ряда столетий. Так, другой арабский писатель Абу-Хамид Андалуси, посетивший Волжскую Булгарию спустя два столетия после Ахмеда Ибн-Фадлана, сообщает, что «каждые двадцать лет старухи в этой стране (в Булгарии) заподозреваются в колдовстве. Это производит сильное волнение в народе. " Тогда собирают старух, и, связав им руки и ноги кидают в протекающую там большую реку. Ту которая выплывает, считают колдуньей и сжигают, которая станет тонуть объявляют невинною и освобождают.” Тем не менее, известный венгерский путешественник монах Юлиан, побывавший в Волжской Булгарии в XIII веке, все еще сообщал: «Волжская Булгария — великое и могущественное царство с богатыми городами, но все там язычники».
Только в начале XIV века — при хане Узбеке — в качестве государственной религии был выбран ислам. Повсюду монголо-татарские ханы поддерживали и распространяли ислам. Правители Золотой Орды продолжали исламизацию покоренных народов Волжско-Камской Булгарии. Верхушка булгарского общества принимала ислам и разрешала свои проблемы, а местное население в основном оставалось приверженцем своих родовых верований-религий.
Помимо феодальной знати, которая нередко использовала народные движения в интересах собственной борьбы за власть в государстве, в этом движении принимали участие и отдельные группы служителей культа языческой религии, настроенные оппозиционно по отношению к мусульманской церкви. Вот эту-то часть служителей культа языческой религии, выступавшую поборницей старых верований и традиций и преследовала феодально-мусульманская реакция. При этом следует помнить и то обстоятельство, что служители языческой религии — жрецы — были людьми, выполнившими не только обязанности руководителей религиозных обрядов, но они же занимались и медициной, и ветеринарией, и астрологией и т.п. Так, например, они выступали как знатоки лекарственных трав, и других средств народной медицины. Знания о свойствах лекарственных растении и методы лечения передавались изустно от отцов детям, поэтому неудивительно, что занятие медициной, как и отправление религиозного ритуала, в течение веков являлось профессией знахарей и жрецов. Благодаря такому характеру своей деятельности, служители культа играли весьма важную роль в жизни общества и были почитаемыми авторитетами.
В эпоху “Волжской Булгарии и “ Казанского ханства”, несмотря на жестокие преследования, основная масса племени булгар-суваз и других примкнувших продолжала придерживаться старинных обычаев и обрядов языческой веры-религии. Не сразу удалось вытеснить старую языческую веру среди чуваш и русскому самодержавию вкупе с православным духовенством. Вот почему в течение первых столетий после присоединения Чувашии к Русскому государству в различных историко-этнографических источниках мы встречаем многие данные о языческой-традиционной вере-религии чуваш, в том числе и описание сооружений для “языческих” жертвоприношений и сведения о чувашских служителях культа. «Чувашские мурзы и князья должны были терпеть за свое язычество со стороны русских служилых людей. В 1628 году московское правительство приказало отобрать у некрещеных лиц крещеных людей. В последующее время было запрещено отбирать у инородцев поместные земли, если они приняли православие. Чтобы сохранить свои права на земли, владетельные особы из чувашей принимали христианство и постепенно сливались с русским элементом. Другие чувашские родоначальники сближались с татарскими князьями, чтобы совместно противодействовать ограничительным мероприятиям правительства. Чувашские мурзы Нижегородского края (и другие), упоминаемые под 1647 г., к началу XVIII века не существуют: они отатарились и омусульманились.
Фанатики христианства, являвшиеся орудием русификаторской политики царизма, со временем убедились, что ни путем увещеваний, ни посредством репрессий невозможно добиться внедрения православной веры в сознание нерусского населения. Тогда, стремясь все же ликвидировать “язычество”-традиционные верования, они стали разорять места “языческих” молений и жертвоприношений. Отцы церкви наивно полагали, что причиной живучести и стойкости “язычества” в среде «инородцев» являются киреметища, священные рощи, и достаточно их истребить, чтобы чуваши, мари и мордва перестали «почитать прежние иноверческие свои заблуждения» и начали исполнять «христианские обязанности».
Царские чиновники и миссионеры считали, что единственными виновниками возвращения новокрещеных в язычество являются жрецы-йомзи и другие служители древнего культа. В донесениях духовенства Нижегородской и Казанской епархий очень часто можно встретить сетования на то, что успешному усвоению чувашами христианского вероучения мешают йомзи: новокрещеные следуют «больше побуждениям имеющихся между ними потаенных ворожецов, называемых по-чувашски йомзей.» Таких «ворожецов» подвергали судебному преследованию, а некоторых из них заключали «на покаяние» в монастыри, а уличенных в агитации и сопротивлении, отправляли на каторгу и казнили.
Костюм булгарских и чувашских жрецов значительно отличался от костюма простых чувашских крестьян. К примеру, современная чувашская национальная одежда, в виде “шупăр”(кафтан) у мужчин, изначально был только одеждой служителей религиозного культа.
Глухие воспоминания из эпохи Казанского ханства, рассказывают о службе чувашских жрецов - йомзей и асамăç и у татарских ханов. Вот как гласит, например, легенда о происхождении Шинерской Киремети Орахча: «Пирĕн патра Шĕнер хĕрринче пĕр Орахча ятлă çын пурăннă, тет. Вăл питĕ пĕлекен асамçах пулнă, тет. Вăл Хусанти тутар патшипе питĕ туслă пулнă... Унта час- часах хăнана кайса çÿренĕ. Вилес умĕн Орахча пĕр уха пенĕ те хăйне çав уха ÿкнĕ çĕре пытарма хушнă ывăлĕсене. Вăл ухă вăрман уçланкине ÿкнĕ. Орахча вилсен, ăна çав уçланка пытарнă. Ун çине пĕр чул лартнă. Чулĕ халĕ те пур, çырни пирĕн пек мар». («В нашей местности на берегу Щинерки жил, говорят, один человек по имени Орахча. Говорят, что он был очень знающим волшебником. Он очень дружил с татарским ханом в Казани... Он часто ездил к нему в гости. Перед своей смертью он выпустил одну стрелу и наказал своим сыновьям, чтобы похоронили его там, где упала стрела. Стрела эта упала на поляне в лесу. После смерти Орахчу похоронили на этой поляне. На могиле поставили камень. Камень тот стоит и теперь, надпись сделана не по-нашему».
В отличие от колдунов, большинство которых скрывало свое занятие, йомзи не делали секрета из своей профессии. Наоборот, среди чувашского населения в прошлом, были известны случаи, когда имя того или иного йомзи, прославившегося своим “врачеванием” распространялось далеко за пределами его селения (хотя как всегда и во всем, были и плуты, мошенники среди них).
Если знахари-йомзи в старом быту чувашской деревни пользовались известной долей почитания и уважения, то колдуны-тухатмăши и другие лица, которым приписывалось занятие порчей и зловредными действиями, в глазах суеверных чуваш были опасными членами общества, и отношение к ним было настороженное и враждебное...
Ăрăмçă-сăтăрçăсен ят словарĕ:
Апăс — кĕлĕ йĕркине тытса пыракан. Кĕлĕ сăмахне пĕлекен. /"Апăс" — тутар, араб чĕлхинчен кĕнĕ сăмах. Абыз, хафиз — коран кĕнекинчи кĕлĕсене пăхмасăр калама пĕлекен/. Чăваш чĕлхинче кĕлмĕçе, мăчавара, юмăçа тата тухатмăша пĕлтерет. Чӳкри кĕлĕсене апăс каласа тăчĕ. Çӳлти Турăна, ырă усалсене, вилнисене пăтăпа, çăмартапа, вучаха шӳрпе сапса чӳклерĕ, Кĕлĕ хыççăн халăхпа пĕрле чӳклеме апатне çирĕ. Тутарстан тăрăхĕнчи чăвашсем юмăçа та "апăс" тесе калаççĕ. Апăс карчăк, апăс старик. Чăвашсем Христос тĕнне йышăнсан, XIX ĕмĕр тĕлнелле, апăссем хисепрен тухнă. Асамçă, асамăç, асаймăç — тухатмăш, юмăç. /Арабсен, тутарсен "азан" "кĕлĕне чĕнни" сăмахран чăваш чĕлхине кĕнĕ/. Чăваш чĕлхинче, тĕнĕнче тухатмăш ăнлава палăртать. Куç ӳкерекен, ăсран кăларакан, ăсран пăсăлнă çынна сыватакан. Ырă асамçă — ырă ĕç тăвакан, чирлĕ çынсене чĕртекен. Инкек лекнĕ çамрăк мăшăрсен çемйине йăпатса, тухатласа, кĕлĕ туса асамласа сывлăха тавăрма, йĕркене кĕме пулăшакан. Усал асамçă — усал ĕç тăвать. Асар-писер кăларса, ухмахланса, кĕлĕ туса курайман çын çине усал, ылхану ярать тет, ăсран кăларап тесе хăратать имĕш. Наука-вĕренӳ шайĕ ӳснă хыççăн асамçăсем хисепрен тухнă. Ашапатман карчăкĕ /старикĕ/ — 1. юмăç, эпи. 2. юмахри асамçă сăнарĕ. /Мухамед арăмĕн Айша, хĕрĕн Фатима ячĕсенчен, сăмахĕсенчен пулса кайнă/. Чăваш халăх пурнăçĕнче юмăçсем — сăтăр тăвакан, чире хăвалакан сăваплă паттăр, пурне те пĕлекен юмахри юмăç. Ăрăмçа, ăрăмçă, ăрăмчăк — кĕлмĕç. Пуласлăха пĕлекен. Юмăç. /Ырă, ырăм кирлĕ пуласлăх, тупăшлăх, чĕрĕлӳ ăнланусене пĕлтерекен сăмахран/. Чăваш ăнланăвĕнче ырă ĕç тăвакан, ырлăх яракан юмăç, ырă тухатмăш /волшебник/. Ăрăмчăк эпи карчăкĕ ăрăмларĕ, ачи чиперех çуралчĕ. Арăмçă старик вăрлăха кĕлĕ туса тĕтĕмлерĕ /тĕтĕрчĕ/, тыр-пул лайăх пулчĕ. Хальхи вăхăтра ăрăмçăсем, хисепрен тухнă. Ăстаçă — 1. ăсчах, ал ĕçне, килти ĕçе, çĕр ĕçне йĕркелесе тума пĕлекен. 2.Пĕлӳçĕ. Пур япалана пĕлсе, çирĕп те илемлĕ тума пултаракан. Ваттисем пурăна-киле ăстаçă-пĕлӳçĕсем пулса тăраççĕ. 3. Чир-чĕре пĕлсе сиплекен. Ĕçе вĕреннĕ çын ăстаçă пулать. Вĕруçĕ — юмăç, тухатмăш /вĕрет, "Сывлăша вĕрсе кăларать" ăнлануран пул- нă сăмах тесе шутлаççĕ/. Вĕрет-сурать вĕрӳçĕ, вут пуççипе хăмсарать. Вут çунтарса, юм-юмласа чирлĕ çынна сыватать. Шывпа сапса пĕрĕхсе шыв усалне хăвалать. Япаласем пăрахса ылхануна пĕтерет. Кĕлĕ туса çын кăмăлне вăй кĕртет. Вĕрӳçĕсем ытларах мĕнрен те пулин хăраса чирленĕ çынсене сипленĕ. Ĕмпӳ, емпечи — 1. асатте, ватă хисеплĕ çын; 2. ăрат аслашшĕ, ăрат пуçлăхĕ, пĕлуçĕ; 3. çĕршыв патши, пуçлăхĕ. Чăвашăн анлă ăнланăвĕнче халăх пуçлăхĕ. Çемье, ял-йыш шайĕнче — пурнăçа пĕлсе тытса пыракан хисеплĕ ватă çынна пĕлтерет. Ялти ватăсем, ĕмпечисем хăçан акана тухмаллине, хăçан мĕнле ĕçе пуçласа тумаллине пĕлсе ял-йыша каласа, хушса тăнă. Ĕлĕк пирĕн таврари ялсем ĕмпĕне /патшана/ пăхăнса пурăннă. Пирĕн ялта ĕмпӳ çурчĕ ларнă. Петĕр патша хыççăн сотниксем хуçаланма пуçланă. Халĕ ял ячĕ тăрăх кăна /Ĕмпĕрт Туçа/ Ĕмпӳ ялĕ пулнине пĕлетпĕр. Калтун — тухатмăш, асамçă. /Атăл тăрăхĕнче йăлана кĕнĕ сăмах/. Çывăх тухăçри авал пурăннă Халдей халăх ятĕнчен, венгр, грек чĕлхинчи "Холдус" /хăлтă/ сăмахран тухма пултарнă тесе шутлаççĕ /Фасмер словарĕ/. Чăваш сăмахлăхĕнче калтун — пурнăçа пăтратакан, пăсакан, çын çине ылхану яракан. Ку — усал калтун. Чирлĕ çынна тухату туса, хăлтă пăрахса, вĕсем мĕнле выртнине пăхса ылхану тĕпне-çыххине тупса ăна салатакан. Чирлĕ çынна чиртен çăлакан. Ку — ырă калтун. Калтунсем хăраса пулнă амак чирĕсенчен, усал сăмах, ылхан урлă пулнă чирсенчен çынна сыватнă. Халĕ экстрасенесене калтун тесе калаççĕ. Кĕлмĕç — авалхи чăваш тĕнне, йăла-йĕркери кĕлĕсене пĕлекен. /"Кĕлĕ ăсти" сăмаха пĕлтерет/. Мăчавар, юмçă, пĕлӳçĕ. Христос тĕнне йышăнсан кĕлмĕçсене шутран кăларнă. Килти ватăсем авалхи йăласене пăхăнса пурнăçа тытса пынăран кăна кĕлмĕç çинчен калакан ăнланусем халăхра сыхланса юлнă. Киремет пуçĕ, сыхчи, хуралçи, хуçи — авалхи тĕне пăхăнса киремет вырăнне, кĕлĕ вырăнне пăхса пурăннă çын. Ырă киремет — ырăсене асăнса кĕлĕ туса чӳклемелли вырăн. Хаяр киремет — усалсене асăнса ылхан ямалли е ылханран тӳнтерле кĕлĕ туса, хура тĕслĕ выльăх-чĕрлĕхе, кайăк-кĕшĕке чӳклемелли вырăн. Виçĕ-çичĕ çул хушшинче киреметре аслă кĕлĕ ирттернĕ. 12, 13 уйăхлă çулталăксене уйăрса палăртнă. Кашни киреметĕн хăйĕн хуçи, сыхчи пулнă. Вăл киремет лаптăкне пăхса, тасатса пурăннă. Унăн çурчĕ, хурал пӳрчĕ киремет тулашĕнче кăнтăр-хĕвел анăç енче ларнă. XVIII ĕмĕрсенче Христос тĕнне пăхăнакансем киремет çурт-йĕрĕсене, лаптăкĕнчи юпа кӳлеписене çунтара-çунтара янă. Киремете пăхакансене хăратнă, вĕсене ятран-сумран кăларнă. Куç пăвакан — 1. асамçă. Куç вăйĕпе çыннăн ăс-пуçне пăтратса унăн умне /пуçне/ тем тĕрлĕ курăмсем яракан. Ăсран пăсăлнă çынна чиртен сыватакан е курайман çынна куç пăвса хăратса ăсран пăсакан, тăнран кăларакан. 2. хальхи пек каласан гипнотизер, экстрасенс. Хăйне йĕркеллĕ тытакан, ăс-тăнпа пурăнакан çынна куç пăвакансем çĕнтереймеççĕ, вĕсене пăхăнтараймаççĕ. Мăчавар, мăчавур, мучавар — авалхи йăла-йĕркесене пĕлекен кĕлмĕç, пĕлӳçĕ. Иран чĕлхинче "муджевар", сăваплă çын. Кĕлмĕç /жрец/ тенине пĕлтерет. Хисеплĕ çын, йăла-йĕркене тытса пыракан, кĕлĕ вулакан, чук йĕркисене пĕлекен. Халăхпа ирттерекен уявсенче хисеплĕ ватăсемпе пĕрле сăваплă кĕлĕсене калакан. Пурнăçри, халăхри ырлăха ыйтакан. Çамрăксене пил паракан. Пĕлĕмçĕ /"пĕлекен" сăмахран/ — пурнăçри пулăмсене, ĕç-пуç тумалли майсене, йăла-йĕркесене, юмах-сăмаха тытса пыма /çыхса-салтма/ пĕлекен. Сиксе тухан ыйтăва, инкек-синкеке кирлĕ хурав парса е кирлĕ ĕç тусă майлаштарса ирттерсе яма пĕлекен. Халăхра пĕлӳçĕсене юмăç шайне хурса хакланă, чир-чĕртен сипленме пулăшакансем тенĕ. Хальхи пек каласан, вĕсем хăй вăхăтĕнчи ăсчахсем пулнă, вĕсемех халăхри юрă-ташăри ăсчахсем, юмах-халап авторĕсем. Сатăрçă /сăтăрçак/ — çынна сăтăр тăвакан. "Темĕн тĕрлĕ сăтăр пур, курайман çын сăтăрне çитни çук" /Н.И. Ашмарин, 11 том, 285 стр./ Усал тăвакансен ячĕсене пĕрлештерсе калакан ят сăмахĕ. Тĕшмĕшçĕ — асамлă çын. Тĕшмĕш пĕлмен, курăнман тĕнче çинчен /леш тĕнче çинчен/ калакан вĕрентӳ. Авалхи тĕрĕк чĕлхинче "тĕш" сăмахпа ыйăха, тĕлĕке /тĕшмĕрет/, ĕмĕтри е шухăшри курăма палăртнă. Ăсчахсем "тĕшмĕш" суя ĕненӳ, пуçри пăтранчăк, тĕрĕс мар шухăш тесе çыраççĕ. Чăваш сăмахлăхĕнче, ăнланăвĕнче — тĕшмĕшçĕ пулас пулăмăн, сиктерĕвĕн е улшăнăвăн пуçламăшне пĕлекенĕ. Асам майĕпе тухатса çав пулăма сиктерсе кăлараканĕ. Халăхра тĕшмĕшçĕсем çав асамлă тухатусене темиçе майпа /17 таран/ тăваççĕ тенĕ. Тĕслĕхрен: сăмах /кĕлĕ/ каласа, вĕрсе-сурса, шыв сапса, куç пăвса, япала пăрахса, çил тăрăх, усен-тăран урлă тата ыт. те. Вăхăт иртнĕçемĕн тĕшмĕш йăли, тĕшмĕшçĕсем пурнăçран тухса пыраççĕ. Тухатмăш — калтун, асамçă, юмçă. Тухату, пăтрату сăмахран тесе шутлаççĕ. /Араб чĕлхинче "дуьа" /туха/ — кĕлĕ тăваканĕ тенине пĕлтерет/. Тухатмăш япаласене пăтратса, çĕклесе пăрахса, вĕсем мĕнле выртни тăрăх, пулăм сăлтавне шырать. Шай ярса, çиппе çыхнă йĕп çине çăкăр хытти чиксе, вăл сипленме пынă çын аллинче мĕнле сулланса çаврăннине пăхса инкекĕн сăлтавне шырать. Кĕлĕ туса /сăмахсем каласа/, сипленме пынă çыннăн аллине тытса, унăн туйăмĕ тăрăх шар курнă çыннăн чир сăлтавне тупса сывлăх шанчăкĕ еннелле çавăрать. Юмахра тухатмăш хăйне тĕрлĕ им-çам, сĕлĕм, çу-вар сĕрсе улшăнса тĕрлĕ чĕр-чун пулма пултарать /йытă е кушак, сысна е сурăх/ тесе каланă. Кăмака умĕнче тыр-пул акса ӳстерсе, вырса, çапса-авăртса пăтă пĕçерсе çисе, мăрье витĕр /тĕнĕ витĕр/ вĕçсе тухса, уйăх таран вĕçсе улăхма, уйăха кăшласа çиме пултарать тенĕ. Тухатмăшсем çимĕк каçĕнче мĕлке е шăпăр, е шалча çине ларса çăва /çичĕ çăва/ çине пуçтарăнаççĕ тенĕ. Унта вĕсем кама мĕнле сăтăр тумалли çинчен калаçса татăлаççĕ-мĕн. Тухатмăшсенчен маларах ялта мĕнле те пулин сăтăр тусан вĕсем урăх яла вĕçсе каяççĕ тенĕ. Çавăнпа çимĕк каçĕнче ялти ачасем, çамрăксем пĕр-пĕрне сăтăр тунă. Ку йăла паянхи кун та сыхланса юлнă. Ваттисем вĕсене уншăн вăрçмаççĕ. "Авалхи йăла хушмасть", — теççĕ. Тӳре, тӳреçĕ — тĕрĕслĕхе тупакан, тӳрре кăларакан. Авал тӳреçе ырă усал вырăнне хурса хакланă. Ăна кĕлĕ туса асăннă. М.Федоровăн "Арçури" балладинчи Карчăк Микули: «Тӳр кĕллине тӳрлетме тиха тытса пусмалла», — тесе калать. Авал ялта, ăратра сиксе тухакан харкашусене ялти ватăсем, сăваплă çынсем е уйрăм тӳреçӳсем канашласа, сӳтсе явса тĕрĕслĕхе тупса татса панă. Çынсем пĕр-пĕрне асăрхаса пăхăнса пурăнччăр тесе вĕсене сăвапланма киреметре е кĕлĕ вырăнĕнче чӳк тума хушнă. Туреçĕ ял-йышри йĕркене пăхса тăраканĕ пулнă. Чукçĕ — 1. чӳк йĕркине пĕлекен. Ытларах чӳк ирттерме халăх укçипе, пурлăхĕпе илнĕ выльăха, кайăк-кĕшĕке кĕлĕ сăмахĕсем каласа, янаварласа пусса /чиксе/ параканĕ. Чӳкçĕ выльăха пуçĕпе хĕвел тухăç еннелле тăратать. Пусиччен кĕлĕ каласа ун çине шыв сапса е ун çинче çĕçĕ-пуртă шаккаса хăратать, силлентерет. Выльăх силленсен, унăн чунĕ ăна пăрахса тухать имĕш, выльăх чунсăр янавар пулса юлать тенĕ. Пуснă выльăхăн урисене тата хӳрине татман, пуç тирне сӳмен. Тирне шалча çине çыхса юпа çине тайăнтарса çакнă. Çынсем кайсан выльăх чунĕ çакăнта таврăнать, кайран кĕтĕве каять тесе шутланă. Чӳкçĕ пуснă выльăхăн юнне ăçта мĕнле тумлатмаллине, салмаллине пĕлнĕ, çут çанталăк ыррисене, вучахри вут-йыш туррисене кĕтĕве, выльăхă упракан ырăсене какайăн хăш пайне асăнса памаллисене пĕлнĕ. Чӳкçĕ выльăха калпак тăхăнса пуснă. Чӳкçĕ мăчаварпа, кĕлмĕçпе пĕрле чӳк туса ирттернĕ. 2. чӳк — çулталăкри халăхпа пĕрле ирттерекен кĕлĕсем, уявсем. Çурхи чӳксем — ака-суха чӳкĕ, /ака пăтти, ака сăри/; çуллахи чӳксем — ваттисене асăнни, çимĕк, çумăр чӳкĕ, хĕр аки, çинçе уявĕ/; кĕрхи чӳксем, /юпа уйăхĕ/, кĕрхи çимĕк, кĕрхи сăра; хĕллехи чӳксем — карта чӳкĕ, хĕрт-сурт пăтти /чӳкĕ/. Карачун эрни, кун таврăнни, кăшарни, хĕллехи ĕçкĕсем. 3. чӳк вырăнĕ — пĕрле пуçтарăнса ирттерекен кĕлĕ вырăнĕ, Киремет карти, Чӳк лапамĕ. Шай — 1. япаласен пĕр пек тытăмĕ, танлашăвĕ; 2. хускалмасăр тытăнса тăракан çакă; 3. çип-кантра çине çакнă йывăр капташка, ĕç хатĕрĕ. Платниксемпе виçевçĕсем усă кураççĕ. Тӳпепе çĕр кăвапи /умри тĕллев лаптăкĕн хĕреслĕхĕн вырăнĕ/ хушшинчи тӳрĕ тăрăма кăтартакан çакă; 4. юмăç, шай яраканĕсен тухату тумалли, тупсăм тупмалли ĕç хатĕрĕ. Вĕсем хăйсен шайне тĕрлĕ япаларан асамласа хатĕрлеççĕ. 1. Çирĕп çип çине, хĕлĕх çине хĕреслесе çăкăр сăмси çыхса çакаççĕ. 2. Çип тăхăнтартнă йĕп çине çăкăр хыттине чиксе лартаççĕ. 3. Çип çине пысăк тӳме йăлаççĕ. 4. Йĕс кайăкне çакаççĕ /Авал шай яркăчне йĕсрен тунă/. Икĕ кайăк пуçлă яркăча çип çине çыхса çакнă. Пĕр кайăкĕ ыррине, тепри усал пулăмне сăмсипе тĕртсе кăтартать тенĕ. Шай яракан — шай тăрăх юмăç яракан, юмăç пăхакан. Шайне алăк умĕнче, пӳрт варринче /кăвапи тĕлĕнче, мачча айĕнче/, сакай алăкĕ, тĕнĕ шăтăкĕ тĕлĕнче ярса пăхнă. Шай янă çĕре хăлтăсем, япаласем пăрахнă. Вĕрсе-сурса юмăç кĕллин сăмахĕсене каланă. Хăш сăмахра шай çав япаласен тĕлĕнче улшăнса сулланнине е чарăннине пăхса инкек янă усалăн тупсăмĕ тупăнать тесе ĕненнĕ. Юмăçа пынă çынна тĕшмĕшлесе юптарса каланă. "Шай çакна кăтартать, çапла тума хушать. Çапла тусан, çавăн чухлĕ укçа парсан инкек тухса каять" тесе ĕнентернĕ. Шапатан — юмахри асамçă. Ашапатман çинчĕн вулăр. Шенкерпи — юмçă /хĕрарăм/. Юмăçсен пуçлăхĕ. Ар, намăс йышши чирсене сиплекен, юмлакан. Юмахри сăнар. Юмахсенче ăна шапатан, ашапатман карчăкĕсем пулăшаççĕ. Эмелçĕ — сиплевçĕ, юмăç, пĕлӳçĕ. Эмелпе, тĕрлĕ курăк сĕткенĕсемпе чирлĕ çынна сиплекен. /Арабсен "амал" ырă ĕç сăмахĕнчен/. Эпи — йывăр çынсене ача çуратма пулăшакан. Эпи карчăкĕ, эпи арăм, эпи аппа. Авал ачасене ытларах мунчара е пӳртре çуратнă. Эпи арăмĕ /карчăкĕ/ çав вăхăтра йывăрланнă арăмпа юнашарах пулнă, çак кунсенче кирлĕ-пĕлнĕ таран ăна пулăшнă. Ача çуралсан кăвапине каснă, хыçне илнĕ. Виçĕ кунран кукамăшĕпе пĕрле ачине çунă, ят хунă. Килти йĕрĕхе чӳк тунă. Христос тĕнне йышăнсан ачана çиччĕмĕш кунра чиркӳре ят хурса тĕне кĕртеççĕ. Эпи карчăкĕ ача çураттарнă, çуратмалли арăмсен хушшинче пысăк хисепре пулнă. Ăна ялтан-яла лашапа илсе çӳренĕ. Медицина пулăшăвă аталанса çитнĕ май вĕсем пурнăçран тухса пĕтнĕ. Юмăç — çиплевçĕ, пĕлӳçĕ, вĕруçĕ, асамçă, тухатмăш тата ытти ятлă ăрăмçăсен е сăтăрçăсен ĕçне пĕлекен. /Им-юм - сиплев, юм сăмахсене ăнлантăрать, юмлать — сиплет, чир, инкек сăлтавне шыранине пĕлтерет. Юмăç, юм ĕçне тăвакан/. Ялти юмăç, таврари юмăç, паллă юмăç, суя юмăç, куçсăр юмăç, пурне те пĕлекен юмăç, ватă юмăç, юмăç карчăк, юмăç старик. Шай ярса пăхакан юмăç, ал тупанне пăхса калакан /яракан/ юмăç, карт ярса пăхакан юмăç тата ыттисем те. Тĕлĕнмелле, юмăçсем паянхи кун та пурнăçран тухса пĕтмен. Иккĕленекенсем темшĕн вĕсен патне пулăшу шырама каяççĕ. Тен, ĕмĕтри тĕнчене шаннăран. Халĕ вĕсене ытларах "сиплевçĕ", "гипнотизер", "экстрасенс" е урăхла ятпа асăнаççĕ.