РАГЬМУЛУ КЪЫЗ
(Ёммакъ)
Бир болгъан бир болмагъан Маликат деген бир гиччи къыз болгъан.
Оьзю чю о не эте буса, «мен де кёмек этемен», - деп къошулуп айланма эпсиз кёп сюе болгъан. Маликатны Гюлюш деген бир арив мишиги де болгъан. Гюнлени бир гюнюнде Маликат амайы да булан эчкилер сакълама юртну ягъасындагъы талагъа бара. Амайы къурдашлары булан ойнай туруп, эчкилер агъачгъа башалман гетип къала. Къызардашына: «Вёре, шу ерде тур!», - деп, амайы эчкилени излеме гете. Маликат чечеклер жыя, мишиги булан ойнай. Сонг ялкъып, гюкюк къычырагъан якъгъа багъып юрюй. О уллу къоз терекни келлесинде олтуруп, «Ма-ли-кат! Ма-ли-кат!», - деп къычырагъандай. Тамаша болгъан къыз къушну авазына юрюй туруп, йыракъгъа гетип къала. Мишиги бир Маликатны къолуна мине, бир ону алды булан чаба. Юрюй, юрюй о ерден чыгъагъан сувукъ булакъны уьстюне гелип къала. Шонда бетин-башын да жувуп, тойгъанча сув да иче. Шо мюгьлетде Маликатгиччи болуп къала. Гьали мишиги огъар гюлюк чакъы гёрюне. Гюлюш къызны дёрт де янында айлана, ийислей, не болуп къалгъанны англамай. Сонг къызны аркъасына да миндирип, юрюме башлай.
Бара-бара олагъа тамаша уьлкю ёлугъа. Ону чертлевюклери арекден де йыртыллап гёрюне, гиччиюлдузлардай. Ювукъ барып къараса, шишадан этилген. Къыз тамаша бола. Гюлюш созулуп, ал къолу булан бирине тие. Шонда уьлкю бутакъларын тербетип: «Кимдир мени емишимни сындырагъан?», - дей. Маликат мишигин аявлап: «Гьюрметли уьлкю, гечип къой, билмей болду», - дей. Уьлкю огъар: «Сен билмейген гьалиде кёп затлар бардыр», - деп жавап бере. Тек сен рагьмулу къызсан, гечдим», - дей. «Кёмек эт, аявлу уьлкю. Гёресен, оьзюм оьзюмню танымайман. Уьйге барагъан ёлну да тас этгенмен», - деп тилей Маликат. «Сувдан гелген, сувдан себеп де болажакъ. Къуруда яшайгъан балыкъны тап», - дей уьлкю. Шонда Маликат йыламсырай: «Мени мишигим де ач, мен де ачман. Аявлу уьлкю, сен айтагъан балыкъ къайда бола?». Уьлкю сёйлемей. Маликат оьз-оьзюне языгъы чыгъып, къычырып йылап йибере. Гёзъяшлары тийген бутакълар тербенип: «Онг мююшде гёрюнеген сокъмакъ булан гетерсен. Ёлда сагъа сют терек ёлугъажакъ. Терекни тамуруна чертсенг, сют булакъ ачылар. Сонг о айтгъанны этерсен», - дей.
Гюлюшге де минип, уьлкюге баракалласын да берип, Маликат о
гёрсетген сокъмакъ булан юрюй. Юрюй-юрюй ёлда огъар ап-пакъ терек
ёлугъа. Терекни япыракълары, бутакълары, гьатта тамурлары акъ. Маликат бу сют терек экенни англай. Терекни къыргъа чыкъгъан акъ тамурун башлап сыйпай, сонг астаракъ черте. Шоссагьат сют булакъ йимик агъылма башлай. Маликат башлап ялап къарай. Сют экенни билгенде, Гюлюшюн де ашата, оьзю де иче тойгъанча. Ашап тойгъанда, олар шо ерде юхлап да къала. Эртенинде, сютден де тоюп, ёл чыкъма сюе. Маликат: «Ёлгъа да яхшы эди», - деп ойлашып битгенче, сют терек огъар: «Сен рагьмулу къызсан. Ёлгъа мени эки япырагъымны ал, ач къалмажакъсыз», - дей. Маликат терекге савболлашып, баракалласын да берип, о гёрсетген ёл булан юрюме башлай…
Юрюй, юрюй гёк къонгурав чечеклер оьсеген талагъа етише. Онда
жиелеклер де ашап, ял да болуп турагъанда, хамхарти япыракъны тюбюнден йылайгъан тавуш эшитиле. Ювукъ барып къараса, гиччи, къара бакъа. «Агъач бакъа, неге йылайсан?», - деп Маликат, ону башын сыйпай. «Сен де бизин йимик тас сама болмадынгмы?». «Болдум», - деп, бакъа сынгъан аягъын гёрсетип йылай. Маликат ону Гюлюшню уьстюне олтурта: «Сен йырлап бажарамысан?», - деп сорай. Гиччи бакъа назик тавуш булан гюрюллеме башлай. «Нече де арив йырлай экенсен. Сен заман бир шулай гюрюллей тур, ананг эшитип, алдынга чыгъар», - деп Маликат ону гёнгюн ала. Аз да гетмей, йыракъдан ана бакъаны гюрюллейген тавушу геле. «Гюлюш, чалт юрю хари. Шо мени анамны тавушу», - дей агъач бакъа ва Гюлюшню къулагъыны артын хашый. Кепи гелген Гюлюш о тавушгъа бир чабып етише. Агъач бакъаны анасы яшындан бек сююне: «Мени къар холлам, алтын тобум», - деп йибере. Маликат о ушанагъан кюйге кюлкюсю геле. къайдан бола къар хола, къап-къара бакъа. Анасыны гёзюне о шолай арив гёрюнедир дагъы… Ажайы оьзюне ушанагъан кюйлер эсине тюшюп, Маликатны гёзъяшлары агъылып гете. Агъач бакъа Маликатгъа: «Сен рагьмулу къызсан, баракалла. Шу сокъмакъ булан юрю», - деп ёлну гёрсете. Гюлюш де, Маликат да юрюй, юрюй оьзенни ягъасына чыгъа. Маликат сув ичме сюе. Гюлюш огъар ихтияр бермей, сув алып гетер деп къоркъа, шинчеки зат чы. Оьзенге оьзю гирип, аз да гетмей гиччи балыкъ тутуп геле. «Не заман адамшавлу эт ашамагъаным», - деп эринлерин ялай туруп, ал къоллары булан балыкъ булан ойнай. Маликат мишигине: «Нечик арив балыкъдыр!», - деп, ону оьзенге теберип сала. Гюлюш хонтурланса да, къурдашына тынглай. Сонг сют япыракъны да эки соруп, юхлама ята. Эртен тез оьзенден уллу балыкъ чыгъып: «Кёп савбол, сен рагьмулу къызсан. Оьзенни арии янына чыкъмагъа кёмек этейим, уьстюмден юрюрсюз», - деп балыкъ сай ерни табып ята. Маликат да, Гюлюш де сыргъалай, тайхалай туруп, оьзенни ари янына чыгъа. Юрюй юрюй олар къуруй турагъан кёлню янына геле. Маликат Гюлюшню уьстюнден тюшемен деп, айланагъанда, аз ариде лайны хоталайгъан бёрю гёрюне. Ювукъ гелсе, о лайдан балыкъ чыгъарып геле. Маликат да, мишиги де тамаша болуп къарай. Маликат чы яхшы гёрейим деп турагъанда, Гюлюшню уьстюнден дёгереп тюше. О кёлню сувуна аягъы тийгени де бир бола, алдагъы Маликат болуп къала. Къыз бу ишге бек сююне, мишиги де сююнюп мырыллай, бетин-башин ялай. Маликат бёрюге ювукъ бара. Ону ал къолуна тегенек гирген экен. Чыгъартып болмай талчыгъып тура. Маликат аз да къалмай тегенегин чыгъарта. Бёрю ял болуп къала. «Сен рагьмулу къызсан. Айт, мен сагъа не къуллукъ этейим?», - дей. Маликат оьзю тас болгъан кюйню, ажайын сагъынгъанны, ёлну тапма къуруда да яшап болагъан балыкъ кёмек этежек деп айта. Бёрю къызгъа оьзю тутгъан балыкъны бере туруп: «Ма гьали, ал. Шу болма ярай сен айтагъан балыкъ. Муну аты анабас. Бу къуйругъуну, къанатларыны кёмеги булан къуруда сюйкелип бола», - дей. Маликат балыкъны къолуна алып: «Аявлум, кёмек эт!», - деп тилей. Балыкъ огъар: «Сен рагьмулу къызсан. Мени авзумдан алтын юзюк бар, ал шону. Шо сагъа ёл гёрсетежек. Уьйге етишгенде, столну уьстюне салып, той согъуп, бийитип де къарарсан», - дей. Маликат юзюкню алмалы да бола, о къолундан тюшюп, алды булан дёгереме башлай. Нечакъы чапса да, я Маликат, я Гюлюш ону артындан етишме болмагъан.
Юзюк дёгерей, олар чаба артындан Маликатны ажайы яшайгъан уьйлеге етише. Маликат гелген, табулгъан деген хабаргъа сююнюп, сав юрт жыйыла. Маликат гёргенлерин тёкмей-чачмай айта. Амайы да тура огъар: «Мен сени дагъы алып бармайман агъачгъа», - деп. Бирден эсине тюшюп, Маликат юзюкню столда накъыра согъуп бийите. Юзюк дёгерек айлангъан сайын, столну уьстюне къайдан гелсе де бир ерден алтын акъчалар тёбе болма башлай. Уллу акъча тёбени сав юртгъа пайлагъанда да артыкъ къалгъан дей. Рагьмулу къызны яхшылыгъындан юртну халкъы арив яшама башлай. Бийип битгенде, хоншудагъы къатын юзюкню бармагъына тагъып къарама сюйген. Юзюк ондан сыпдырылып, атылып Маликатны бармагъына гирип къала.
Бир-бирде оланы тут терегине гюкюк къонуп: «Ма-ли-кат! Ма-ли-кат!», - деп къычыра бола. О таныш тавушну эшитгени белги мишиги: «Гюкюк, Гюлюшмен, барбыз-барбыз», - деп жавап къайтара дей.
Рукъият Устарханова