Бу яшавда кёп тамаша ишлеге ёлугъасан. Бизин ата-анабыз: « Гишини малына гезюнг бакътырма, Аллагь сагьа берген малгъа шюкюрлюк этип яша»,- деп уьйретгенге болма ярай, башгъалар бизин малгъа сутурлукъ этегенин англагъанда, шо гъалгъа бек тамаша болагъаным. Гьукуматыбыз демократиягъа абат алгъанына сююнюп де битмеген эдик, гьали о демократия « вседозволенностгъа» айлангъанын англап гелегеник. О гьал буса бек къоркъунчлу. Совет девюрде халкъ арада не сейлеме ярай, ярамайгъанын биле эдик буса, гьали ким не сюйсе яза ва ким не сюйсе сейлей, бир биревге абур сый деген ой, гьеч биревге тарыкълы болмайгъан болуп къалды. Американы давдан сонг йыллардагъы разведуправлениясыны башы Аллен Уэлш Даллес о йылларда алдына салгъан планы, «Россияны ичинден таба бузмакъ» деп, гьали яшавгъа чыгъып турагъанлыгъы гьис этиле. Айтма сюегеним, Дагъыстан парламент Къумукъ тюзде ,оьз башына къурулгъан 200 ден де артыкъ юртлагъа статус берип, бизин топуракъланы елеме сюегенине къарсалавубыз басылып да битгенче, башгъа якъдан мычыгъыш къардашларыбызда бизин топуракълагъа сутурлукъ этегени арт йылларда аян болуп геле. Гюнлени биринде А.В.Твердый язгъан « Топонимический словарь» гёзюме тийип, шону охуп къарадым. Шо словарны охугъандан сонг эди : «Даллесни кёп эрте заманда къургъан планы яшавгъа чыгъып геле экен»,- деген ой гелип , шу макъаламны язма урунгъаным. Оьзюню словарында, бу ёлдаш, янгыз Дагъыстандагъы тюгюл, савлай Темиркъазыкъ Кавказдагъы юртланы тамурун ким салгъан ва оьзенлеге атлар къайдан тагъылгъанын аян этип язгъан. А.В.Твердый язагъан кюйде Хасавюрт ва Бабаюрт райондагъы юртларыны аслам пайын мычыгъышлар кюрчюсюн салгъан болуп токътай. Гьали, гьюрметли охувчулар, гелигиз ойлашып къарайыкъ Твердый жыйгъан материалны бир адамгъа жыймакъ учун нечакъы заман тарыкъ болажагъыны гьакъында. Мен айтаман: « Шо эсгергенче юртланы тарихин герти гьалда язмакъ учун бир Твердыйны яшавуну мезгили нечикде, он Твердыйны яшавуну мезгили де азлыкъ этер». Негер асасланып мен булай язаман? Озокъда гьар юртгъа да барып, биринчи ёлукъгъан адамгъа да сорап, шону айтгъанына да асасланып, Александр Васильевич этген къайдада, язса бир адамны оьмюрю тамамлыкъ этер, амма айры бир юртну герти тарихин язмакъ учун да, кёп заман тарыкълы бола. Яшавдан мисал гелтирейим. Мен Адильянгыюртлуман, юртда община Гьукуматыбыз демократиягъа абат алгъанына сююнюп де битмеген эдик, гьали о демократия « вседозволенностгъа» айлангъанын англап гелегеник. Огьал буса бек къоркъунчлу. Совет девюрде халкъ арада не сейлеме ярай, ярамайгъанын биле эдик буса, гьали ким не сюйсе яза ва ким не сюйсе сейлей, бир биревге абур сый деген ой, гьеч биревге тарыкълы болмайгъан болуп къалды. Американы давдан сонг йыллардагъы разведуправлениясыны башы Аллен Уэлш Даллес о йылларда алдына салгъан планы, «Россияны ичинден таба бузмакъ» деп, гьали яшавгъа чыгъып турагъанлыгъы гьис этиле. Айтма сюегеним, Дагъыстан парламент Къумукъ тюзде ,оьз башына къурулгъан 200 ден де артыкъ юртлагъа статус берип, бизин топуракъланы елеме сюегенине къарсалавубыз басылып да битгенче, башгъа якъдан мычыгъыш къардашларыбызда бизин топуракълагъа сутурлукъ этегени арт йылларда аян болуп геле. Гюнлени биринде А.В.Твердый язгъан « Топонимический словарь» гёзюме тийип, шону охуп къарадым. Шо словарны охугъандан сонг эди : «Даллесни кёп эрте заманда къургъан планы яшавгъа чыгъып геле экен»,- деген ой гелип , шу макъаламны язма урунгъаным. Оьзюню словарында, бу ёлдаш, янгыз Дагъыстандагъы тюгюл, савлай Темиркъазыкъ Кавказдагъы юртланы тамурун ким салгъан ва оьзенлеге атлар къайдан тагъылгъанын аян этип язгъан. А.В.Твердый язагъан кюйде Хасавюрт ва Бабаюрт райондагъы юртларыны аслам пайын мычыгъышлар кюрчюсюн салгъан болуп токътай. Гьали, гьюрметли охувчулар, гелигиз ойлашып къарайыкъ Твердый жыйгъан материалны бир адамгъа жыймакъ учун нечакъы заман тарыкъ болажагъыны гьакъында. Мен айтаман: « Шо эсгергенче юртланы тарихин герти гьалда язмакъ учун бир Твердыйны яшавуну мезгили нечикде, он Твердыйны яшавуну мезгили де азлыкъ этер». Негер асасланып мен булай язаман? Озокъда гьар юртгъа да барып, биринчи ёлукъгъан адамгъа да сорап, шону айтгъанына да асасланып, Александр Васильевич этген къайдада, язса бир адамны оьмюрю тамамлыкъ этер, амма айры бир юртну герти тарихин язмакъ учун да, кёп заман тарыкълы бола. Яшавдан мисал гелтирейим. Мен Адильянгыюртлуман, юртда община къуруп битген сонг Атлы боюнлу общинаны ёлбашчысы Гьажигиши» : Рауф, шогъар къошуп юртунгну тарихинде язсанг пайдалы иш болур эди «,- деген сезюнден сонг , йылны башындагъы оьзюмню оюм янгыдан янгырды. Бу йылны язбашында, алдыма шо ой гелип къабурларыбыздагъы эсги сынлардагъы язывланы охуп къарайым деген ой гелди. Къамыш арада юрюйгенде сынланы адашдырып къоймайым, гьарисине сыр булан номерлер салайым деп, къабурларыбызда 817 эсги сын тапдым. Шу ишни яшавгъа чыгъармакъ учун бир жумалар ишлеме тюшдю. Ону булан да иш тамамланмай, гьар сындагъы санавланы гёчюрюп тетрадгъа язма тюше. Ондан къайры сынларда араб гьарплар булан язылса да гьар устаны язывун англамакъ да къыйын бола. Шоланы билейик деп, юртлум Махмудов Руслан кёплерин телефонгъа суратын алып:» Хасавюртда билегенлеге сорайым»-деп алып гетседе, охувдан англайгъанланы тапма болмады. Сонг мен биревлерден таба Хасавюртлу Исмаил Ханмурзаев( тарихчи) булан таныш болуп , ол магъа бир нече сындагъы язывланы охума кёмек этди. Ону буланда юртну тарихин язма магьлуматлар азлыкъ этегенге , Магьачкъаладагъы архивден артыкъ магьлумат тапмагъан саялы танышларымдан таба Владикавказ, Тбилиси архивлерден къыдырма умутум бар. Гьюрметли охувчулар, мен этген ишимни гьар бир ерин тындырыкълы гьалда язагъанымны маънасы макътанайым деген ой булан тюгюл, мени аслу мурадым охувчулагъа англатмакъ бир юртну тарихин герти гьалда язмакъ учун йыллар булан ону уьстюнден ишлеме тюшегенин. Гьали гелигиз А.В.Твердый оьзюню словарында жыйгъан чакъы магьлуматны жыймакъ учун нечакъы адамгъа оьмюр тарыкъ болурну ойлашайыкъ. Мен санайгъан кюйде юз йыллар азлыкъ этер. Макъаламны язмакъны маънасы словарны авторунда миллетчилик гьис этилегенин аян этмек. Бир нече ерине де агьамият берейик ону словарындагъы магьлуматлагъа анализ эте туруп. Бу язагъан кюйде Бабаюртну, Къазиюртну , башгъа гиччи юртланычи эсгерипде турмайман, барында мычыгъышлар къургъан деп эсгере. Ондан къайры Чагъаротар, Адильотар ва олай башгъа ерде къолланагъан « отар», деген сёз мычыгъышлар хуторгъа «котар» деп айта ва шондан алынгъан деп эсгере. Бу ерине мен бек тамаша болдум: « Къумукълар хуторгъа» отар» деп айта»,- деп туврадан язса болагъан магьлуматны, мычыгъышлар булан къошма ёл излеп:» Мышыгъышлар хуторгъа «котар» деп айта»,- деп яза. Сонг бу ёлдашгъа тарихчи тюгюл «миллетчи» деп айтсакъ терс болуп токътармы? Александр Васильевични ишине гьар бир якъдан багьа берсекде, этген иши бирёвлени заказына гёре язылгъаны гьис этиле. Бу «миллетчи», нечакъы къаст къылып Хасавюрт, Бабаюрт району топуракълары мычыгъышланыки болгъан деп къыйышдырма къараса да, тек бир язгъаны бирисине рас гелмейгени гёрюнюп тура. Тамаша тюгюлмю юртланы атларын мычыгъыш тилге таклиф этме болгъан адам , амма Хасавюрт ва Бабаюрт районну топракъларындан агъагъан дерт : Акъташ, Ярыкъсув, Ямансув ва Яхсайсув оьзенлени атларын оьзюне тарыкъ къайда да таржума этме болмай, къумукъ тилде язгъаны. Сонг бу гьалны, бу ёлдашны ишин нечик англама болабыз , юртлагъа мычыгъыш ат тагъагъан, амма оьзенлеге къумукъ атлар тагъылгъан деп язагъан . А.В.Твердый язгъан словар бизин учун бек къоркъунчлу болуп токътай, неге десегиз, сизде билеген кюйде адамны сознаниясы да ва подсознаниясы да бола. Буну аслу мурады бу гьалны оьсюп гелеген яш оьрюмлени подсознаниясына гийирмек. Психологлар язагъан кюйде адамны подсознаниясы йимик гючлю компьюторну гьалиге бир адам да ойлашмагъан ва адамны подсознаниясы гьар бир гергенни, эшитгенни ва охугъанны гьеч бирин унутмай яза. Гележек наслуланы подсознаниясына Твердый язгъан магьлуматлар гирсе, оланы ондан чыгъарма бек къыйын болур. Даллес ва олай башгъаланы алдына тутгъан мурадлары яшавгъа чыгъып А.В.Твердыйны йымик миллетчилер орталыкъгъа чыкъгъанына мен онча тамаша да болмайман, тамаша боламан мен бизин Къумукъ тарихчилер, булай ишлеге неге англатыв макъалалар язмайгъанына. Адам дюньягъа яратылгъан мезгилни ичинде, гьар бир адамны этилген зиянчлы ишлери, заманы гелип, аян болмай къалмагъан. Умут этемен бизин миллетни ичинде де герти тарихчилер табылып , бу ёлдашны ишини гьакъында да герти макъала язып, буну тилини тюбюндеги ойларын аян этер деп .
12 тунлу 2021йыл ,Рауф Магьмутов, Адилянгыюрт.
ДЛЯ ПРОСМОТРА СПИСКА ВСЕХ ПУБЛИКАЦИЙ НАЖМИТЕ НА ДАННУЮ СТРОКУ.