Нанэуэс зи жьыгъэм щIэфыж нанэ зэлъа цIыкIут. Гъатхэр къихьэу, дыгъэм къару гуэр зэригъуэту, шхыIэну иIэр къыщIихти, иныкъуэм тесу, адрейхэр зришыхьэкIауэ и дэкIуеипIэм къытетIысхьэт. Щхьэзакъуэу псэут, Iыхьлы гъунэгъуу иIар здэкIуэжа кхъэ лъахэм хуэкIуэ лъагъуэ закъуэр и кIэтIий бынжэу щIы кIэрахъуэм къытенэжат. ЖиIэр и нитIым къищыжтэкъым, къоплъми, къыппхырыплъым хуэдэт, абджым укъыхэщIыкIа нэхъей. Сэрати, си илъэс пщыкIущым срахужьэу, щхьэтегъэупIэ сымыгъуэтмэ, абы и деж сыдыхьэт. Езыри къызэжьэу щыс нэхъей, си щхьэ гъумыр и куэбжэм зэрыкъуэсшиикIыу, псалъэ аркъэныр къидзти къыфIидзэт.
- А, тIатIууэс, - НанэуэскIэ щIеджэхэр, псоми я цIэм «уэс» зэрыпигъэувэрат, и цIэ дыдэр и нэхъыбэм, езыри яхэту, ящIэжтэкъым. – А, тIатIууэс, модэ плъэт, мо Меикъуэ и джабэ куэщIым щыслъагъур мэл хъушэ, хьэмэрэ мывэкIэху?
Сыбгъэдыхьэти, си нэхэр згъэзэву зы дакъикъэкIэ сыплъэт Нанэуэс здигъэлъагъуэмкIэ, сыкъэкIуэху абыкIэ фIэкI симыгъаплъэми. Джабэ куэщIым мэли, мыви – зы хужьыгъэ иттэкъым.
- Мэл хъушэщ, Нанэуэс! – шэчыншэу жысIэт, нэгъуеинэу скъузахэр хъурей сщIыжа и ужь.
- Хьы, - жиIэт езым, и Iупэ пIащIэхэр зэтрикъузэу. – Къэбгъуэтамэ, Тхьэ, мэл хъушэ! Сэ сызэрыфызыжьу нэхъыфIу солъагъу – мывэкIэхущ ар. Хьэфиз кIэрахъуэ!
Сэ аргуэру зэ сыплъэт, сыкъыхуеплъэкIыжти, арэзы сытехъуэт сызэры-хьэфиз кIэрахъуэм. ЕтIуанэ махуэм сыкIуэу ар дыдэмкIэ къызэупщIмэ, «МывэкIэхущ, Нанэуэс, мывэкIэхущ» жысIэт. Арщхьэ нанэр абыи арэзы ирихъутэкъым.
- А укъэнэжарэт, уэ, сыт хуэдэ мывэ?! Мэл хъушэщ ар, я кIапэ гъэшхахэр ягъэкIэрахъуэу! А ягъэкIэрахъуэм хуэдэу унэфырыплъэщ уэри! – жиIэти пиупщIыжт.
Сэрати, а зэманым иджыри сыщIалэфIыIуэти, арэзы сытехъуэт, Нанэуэс и нэхэм сыкъыщытхъут, си щIалэфIагъми си гур иризгъэфIыжауэ сыбгъэдэтIысхьэти сепсалъэт. IэлъэщIымрэ, абы и щIагъ щIэлъ щхьэфIэпхыкIымрэ къызэшэкIа и щхьэ цIыкIум афIэкIа шхыIэнхэм къыщIэмыщу къоуэршэрт. А теубгъуа псор къыщIемыхуэбэкIымкIэ уеупщIмэ, нанэм накIэ налъэхэр къришэхти, зигъэтхьэмыщкIафэт.
- Алыхь мыгъуэ, мы щIымахуэм Iейуэ щIыIэм сисащи, зысхуэмыгъэхуэбэж. ЩIымахуэ щIыIэ Iейт, ауэ къызэрымыкIуэу, - ар здыжиIэж къудейм къэтхытхт, щIыIэм зэрисар игу къэкIыж нэхъей.
Ар жиIэурэ, гъатхэри блэкIт, гъэмахуэри кIуэт. ШхыIэным я нэхъ Iувыр къызэрешыхьэкIауэ дыгъафIэм хэст зигъафIэу.
- Нанэуэс, иджыри къэс ухуэбэжакъэ? Мазищ ен хъуауэ ухэсщ дыгъэ жьэражьэм? – жыпIэу уеупщIмэ, ари идэтэкъым.
- А джаур лъакъуэпсыгъуэ, щIымахуэр къэсмэ иджыри щIыIэм себгъэсыну ара?! ХуабэкIэ си Iэпкълъэпкъыр згъэнщIын хуейкъэ!
Нанэуэс и щхьэгъусэри, и къуитхури зауэм хэкIуэдат. «А мы дунейжь цIапIэм фи дзыхь евмыгъэз мыгъуэу хъыджэбз къэфлъху! Хъыджэбз! И нэхъуей къыщипхъуэу, зауэу къежьэмэ, фи къуэ цIыкIухэри ффIишхынщ!- яжриIэт и унэр хузэщIакъуэну, ягъэшхэну хьэблэ нысэ худыхьэхэм. Нысэхэр абы е игъащтэрэт, е игъэмэхъашэрэт, «тобэ, тобэ, Алыхьым жимыIэкIэ!» жаIэурэ къыдэжыжт. Нанэуэс щIымахуэкIэ щIыIэм ису жиIэми, хьэблэр къыхуэсакът, пхъэ гъэсын къыхуашэт, хьэблэ нысэхэм зытрагуэшэжауэ, махуэм зэ шхын хуабэ къыхуахьт, езым иупщэфIым къыщымыгугъхэу.
Арами, нанэм щIыIэм ису жиIэт.
- А мыгъуэ, псэр зыхэфха жыгым цIыхур игъэхуэбэжыну, ауэ жывоIэ армыхъу! – яхуидэтэкъым. Хьэблэри чэнджащэ, чэнджащэри, «ар жьыгъэращ щIыIэ езыгъэсыр» жаIэри бэяужащ. И унэр хуабэт, и ныбэ изт – абы нэхъыбэу цIыхуми сыт къыпхуащIэфынур? Щхьэж езым и унагъуэ Iуэхум щIегъанэ.
Нанэуэс и щхьэгъусэмрэ и къуэхэмрэ я хъыбархэм мащIэу сыщыгъуазэт, цIыхухэм яIуатэу зэхэсхами, езым къызжиIэжами. Зауэр къыщежьэну илъэсым и гъатхэм и щхьэгъусэ МотIэ я пашэу, и къуитхум мыIэрысэ зырызыхэ гъэпщкIуауэ хасат.
- Зэман бзаджэтэкъэ ар езыр, зэман бзаджэт, - жиIэт нанэм. – Мэл, былым щыгъэтыжауэ, жыг къудей куэду хэпсэу ядэтэкъым…
- Ахъу! Хэт зымыдэрт, Нанэуэс? – згъэщIагъуэт къызгурымыIэу.
- Влястым, влястым идэтэкъым. Псори кIэлъхуозым зэхуахусат, хэт и былыми и мэли, шыи, шыди яIар зэхурагъэхусри, цIыхур махуэм къэтэджмэ, кIэлъхуозым лэжьакIуэ дэкIт, армыхъу я пщIантIэ ялэжьыни дэлъыж мыгъуэтэкъым.
- А зиунагъуэрэ, - цIыхухъу псэлъафэ гуэрхэр къэсщыпауэ, зызгъэлIу жысIэт сэри. – А зиунагъуэрэ, псори Iрахамэ, атIэ, жыги сыт щIыхрамыгъасэрт?
- Жыг хэзысэр абы елэжьынущ, кIэлъхуозым хуэлэжьэжыну? Арат жаIэр бэракъ плъыжьыр зи хьэдэтепхъуэу щIалъхьэжхэм. Храгъасэ щыгъэтыжауэ, зи деж итхэм яйр къыфIратхъыжт.
Сэ ар къызгурыIуэтэкъым, ауэ зызущэхут.
- Ей, тIатIууэс, мы дунеижьым делагъэ Iэджи щызокIуэ. Вляст зыIэщIалъхьа цIыхур мышынэжмэ япэ хьэдзакъэн мэхъури, къару къратам и нэр къыщипхъуэмэ кхъуэ мэхъу, кхъуэ!
МотIэрэ и къуэхэмрэ жыг хасахэм я цIэхэр яфIищыжауэ псэут нанэр.
- А сызэрахьэкIын, кIуэи ТIохъуэ и жыгым зы мыIэрысэ къысхупычыт, - жиIэти сригъэкIуэкIт. ТIохъуэ зи анэцIэр – Хъудалэ и цIэу и къуэ нэхъыжьрат. Абы кърагъэшэн хуейуэ зауэр къежьащ. Езыр, зэрыжаIэжымкIэ, щIалэ бгъэрыхьти, и къарум хамэ къуажэ щIалэхэри къыщышынэт. И адэм и гъусэу зауэм дэкIащ. «ТIохъуэ зауэм докI! ТIохъуэ зауэм докI!» - жаIэт къуажэм, зы дзэзешэ цIэрыIуэ гуэр ирагъажьэ нэхъей. Абы и гъусэу зи бын дэкIхэм я гур нэхъ уэмт, нэхъ хъума хъункIэ гугъэт. ТIохъуэ и IэштIымымкIэ нэмыцэ танкыр имыущэбыфыну я фIэщ хъутэкъым. «Ей, ТIохъуэ дэкIыу, нэмыцэхэр зыщыгугъыжыр сыт?» - жаIэт лIыжьхэм загъэгушыIэу ар щрагъажьэм. Ауэ загъэгушыIэми, жаIэм я фIэщ зэрыхэлъри плъагъут. А зиунагъуэрэ, атIэ, ТIохъуэ хуэдэ дапщэ дэс адыгэ къуажэхэм? Хамэ къуажэхэм щэ? А псор зэхуэсмэ, нэмыцэм я шхужьыр ирамыгъэпкIмэ!
Ауэрэ Хъудалэ кIэлъыдэкIащ и къуэшхэри – МэмутIэ, Есын, Щомыхъу, Гъэунэ жэуэ. Псоми нанэм зыщ яжриIэрт: «ТIохъуэ къэвгъуэти, абы и гъусэу фыщыIэ. Фи щхьэ фыщымыгугъ. Абы и унафэм фыщIэт!» Ар жызыIэр Нанэуэс къудейтэкъым. Къуажэм щыщу зауэм дэкIым ТIохъуэ къагъуэту абы зрагъэзыну быдэу я пщэ иралъхьэрт. ТIохъуэ и къарумрэ и лIыгъэмрэ я гур игъэфIт, абы я быныр къихъумэну щыгугът. АтIэ дауэт! АпхуэдэлI! ЗэрыжаIэжымкIэ, нэпс къудамэ къезыгъэх бзылъхугъэхэм ешхыдэт цIыхухэр « ТIохъуэ дежщ здэкIуэр, сыт хьэдагъэ щIытепщIыхьыр» жаIэу.
Ауэрэ, иужьым дэкIахэм я кIэм ита хьэблэ сабэр тIысыжын хущIыхьа-хущIэмыхьа жэуэ Нанэуэс похоронкэ къыхуахьащ. «Фи къуэ Хъудалэ лIыгъэ хэлъу зауэри хэкIуэдащ» жэуэ итт тхылъым. ТIохъуэм и хьэдагъэр щызэхахым къуажэр умэзэхащ. Нанэуэс Iэубыд къыхуэкIуэ бзылъхугъэхэр я макъ утIыпщауэ гъыт, ягъеижри ТIохъуэ и закъуэтэкъым, я щхьэгъусэ, дэлъху, къуэ дэкIахэри укIыпIэ зэрихуар ягъейт. ЛIыжьхэми я щхьэр фIэхуат. ТIохъуэ хуэдэ щаукIыфакIэ, ар сыт зауэ гуащIэ, зиунагъуэрэ?! Абдежщ зауэм и хьэлъагъыр цIыхухэм къащыгурыIуар.
«МэмутIэ ейм зы мыIэрысэ къысхупычыт, тIатIууэс. Есын ейм, Щомыхъу, Гъэунэ…» ЩIалиплIри зэраукIа хъыбарыр зэкIэлъхьэужьу къыхуахьащ Нанэуэс. Иужьым МотIэ ейри къыкIэлъахьэсыжащ. МыIэрысейхэр гъатхэ къэс гъагъэти зэрыкIт, Нанэуэс нэхъ цIыкIу хъуурэ кIуэт. Къытехьэлъэн и мащIэт абы?
Ауэ, гъэщIэгъуэныр аракъэ, и щхьэгъусэм и жыгым мыIэрысэ къыпысчыну зэи къызжиIэтэкъым. Абы щIэх гу лъыстакъым, щылъыстэми сеупщIащ абы и щхьэусыгъуэмкIэ.
- Аннна, сымыгъуэрэт, - къысхуигъэщIэгъуащ Нанэуэс и фIэщыпэу. – Си лIым и мыIэрысэ къызэти сыгъэшх жэуэ дауэ сымыукIытэу бжесIэн уэ цIыхухъушхуэм!
Сэ ар згъэщIэгъуащ, ауэ а псалъэхэм я кууагъэр къызгурыIуакъым. Дэ хабзэ тщIэжрэт? Хабзэу дэ къыднэсар ди адэжьхэм я шы лъэгум къыщIэхуа мащIэрт. Илъэсхэр кIуэт, и къуитхум я мыIэрысэхэр къыхуесхьэкIыурэ езгъэшхт, абыхэм якIэлъемыкIуэкIыжыф нанэм. Жыгым къыпсчуи идэтэкъым, щIым къехуэхарат къызигъащтэр. «Езым къыуатращ пшхын хуейр, армыхъу уэ узыхуейракъым».
Еуэри еджапIэри къэзухри, япэ курс сыщыхъуа бжьыхьэм нанэ и деж лъагъунлъагъу сыхуэкIуащ. СыщIалэ къэзышэнт, сигукIи си щхьэкIи сызыхуэарэзыжу, сыдэплъей афIэкIа, сызытеувэ щIыгур щыIэуи сымыцIыхуу къэскIухьт. Зэрыщытам нэхърэ нэхъ цIыкIуж хъуауэ шхыIэн бацэхэм къыхэплъу дыгъафIэм хэст. ГъащIэм нэхъри зэIиша си щхьэ гъумыр куэбжэм зэрыкъуэсшиикIыу къэджащ.
- А, тIатIууэс, уэра ар? Мо Меикъуэ ищIагъ джабэ куэщIым итыр сыт хужьыгъэ, тIасэ?
Си гур зыкъом щIауэ зымыIыгъа IэфIыгъэм иубыдри, сфIэфIыбзэу сыбгъэдыхьэри шхыIэнхэм къыщIишиикIа и баш псыгъуэм здигъэлъагъуэмкIэ сыплъащ. Меикъуэр зэрымеикъуэт, абы и щIагъ джабэ куэщIми зы хужьыгъэ Iэбжьани иттэкъым.
- Уэрей нанэ, мывэкIэху лъэгум мэлхэр махъуакIуэри теткIэ,- си ныбжьым хэхъуэри, си щIалэфIагъри икIат сэри. Хъыджэбзхэм «убзаджэжьщ» жаIэти, сэри а псалъэм халъхьэ IэфIагъыр зызгъэлIмэ згъэныщкIуу сыпсэут.
- АI…- Нанэр къысхудэплъейри зэгуэрми дришейуэ сымылъэгъуа и накIэ кIапэхэр лъэтэным хуэдэу хигъэлъэтащ. Зыри къэмыхъуа хуэдэ, си нэгур щынэ хъупIэу слъэщIауэ сыщытт сэри.
- Сытыт, Нанэуэс? – си напIэхэр сабий быдзафэу зэтезгъауэри сеплъащ сэри. Нанэм и Iупэхэр зэтрикъуза афIэкIа зыри жиIакъым, и щхьэр нэхъ куууэ шхыIэным щIигъэпщкIуа армыхъу. Зы сыхьэтыфI дызэбгъэдэсати, тIуми зыри жытIакъым. Дыгъэр щхьэхынэу кIуатэт. Зэманыр къыздэувыIа нанэм и пщIантIэм ныбжьхэр кIыхь щыхъут.
- Хэт и мыIэрысэ къыпхуесхьэкIын? – сыщIэупщIащ нанэм сыхуеплъэкIри. Нанэр Iупэ зэтекъузауэ къызэплъащ, армыхъу зыри жиIакъым. Иджыри къысхуэарэзытэкъым. Сэ секIуэкIри псоми мыIэрысэ зырыз къыпысчри къыхуесхьэкIащ.
- Мыр уи къуитхум я зырызщ,- жысIэщ мыIэрыситху хуэзгъэтIылъри, лъэныкъуэкIэ аргуэру зы мыIэрысэшхуэ ягуэслъхьэжащ. Жыгхэр гъэмахуэ мыIэрысейти, къапыкIэхэр армырами щабэт, бжьыхьэкум деж пIастэм хуэдэу хъут, уи Iупэр ялъэIусмэ къыгуэхуу. МыIэрысэхэр щилъагъум Нанэуэс и гур къызэкIужри, къэIэбащ. КъыздэIэбэми и Iэр къэувыIащ.
- Мы еханэр сыт хуэдэ тIэ? – щIэупщIащ ар, а упщIэм и жэуапыр сэр нэхъей щхьэгъум хъужу и гу къуагъым къыхукъуэплъами.
- Уи щхьэгъусэм ейщ. МотIэ…
Нанэм и Iэр дэпым хэIэба нэхъей ипхъуэтэжри, шхыIэнхэм и щхьэ цIыкIур нэхъри щIикуащ. Ди адэр къызэлъэIуат нанэм пхъэ хуэскъутэнуи, къалэм дэзэшыхьа си Iэпкълъэпкъыр зэрыкIри, сфIэфIыпсу пхъэ гуэрэн къызэтезгъэлъэлъащ. Бахъэр къысщхьэщихуу нанэм сыкъыбгъэдэтIысхьэжащ. Ауэ абы и зыщIыкIэм зихъуэжат. Къэхъуар къызгурыIуэтэкъым.
- Нанэ, усымаджэу ара?
Нанэм жэуап къызитыжакъым, и щхьэр шхыIэным къыщIэмыщыжу щIигъэпщкIуа армыхъу. ЗытIэкIурэ сыщысауэ си нэр мыIэрысэхэм ятехуамэ… Тхур щылът. ЛъэныкъуэкIэ згъэтIылъа МотIэ ейм и ныкъуэр гуэшхыкIат. Си гур къэдзакъэри дзажэм къедзэкъащ. Псори гурыIуэгъуэт. ЗытIэкIурэ щэхуу дыщысыжа нэужь, зыкъэсIэтыжащ. ФIэхъусыр есхыжауэ зыкъыщезгъэзэкIыжым, си кIэнтIыIум нанэм и башыр «тIомпI» жэуэ къытеуащ. Сыкъащтэри сызэплъэкIамэ, башыр зыIыгъ и Iэ цIыкIури и щхьэри къыщIигъэжауэ къызэплът и нэхэр къысхуигъэбзаджэу.
- Ахъу, Нанэуэс, укъызэуауэ ара? – згъэщIэгъуэпащ, губжьын щыгъэтыжауэ, зи псалъэ Iей зэхэзмыха нэуэжь цIыкIум сеплъри.
- НтIэ сыт къыпщыхъурэ, щхьэмытIэжь! Алыхьыр къеIэбыхыу къыптеIэба уи гугъэ?!
- Ахъу, Нанэуэс, сыт къызэрызлэжьар?
Нанэм и нэхэм афIэкIа къэмынэу, Iэри, башри, щхьэри шхыIэным кIэщIигъэпщкIуэжри къыкIэщIэпсэлъыкIащ.
- Мывэ кIэхум хэт мэл хъушэм папщIэ! – жери и нэхэр къысхуигъэхъуэскIащ. Ауэ а хъуэскIым нэгъуэщI гуэри хэлът мыгурыIуэгъуэу. Ар… ГуфIэт-зо! ГуфIэ хъуэскIт. Ину сыбакъуэу сыкъыздыдэкIыжым, сыкъэувыIэри, пхъэ гуэрэнри езгъэлъэгъуащ имылъагъу нэхъей.
- Мы щIымахуэм щIыIэм уисынкъым, Нанэуэс, сэ иджыри сыкъэкIуэнщи пхуэскъутэнщ. Нанэм и щхьэр къыщIигъэжщ, шхыIэн кIапэхэр и дамэхэми тридзри и Iэхэр къытрилъхьэжри къэтIысащ, зэи зэрызмылъэгъуауэ. МыIэрыситхумрэ зы ныкъуэшхымрэ хуеплъэкIащ, иужьым сэ къызэплъыжащ.
- Ей, мыгъуэ, си къуэ цIыкIухэр щIы фIыцIэ щIагъым щIыIэм ису щIэлъу, сэ фи пхъэмрэ фи дыгъэмрэ сигъэхуэбэжыну…
Ей, дуней бзаджэ. Дуней делэжь. ЦIыху дапщэ бгъэныщкIуу къызыжьэдэбдзыжа? Нанэм и пщIантIэм сеплъыхыу сыкъыдэкIыжри, абы и ужь илъэс дапщэ темыкIами, сызыхуэмыарэзы мы дунейм си щхьэр хуэсIэту и нэгу сыщIэплъэжакъым. ЩIым телъ мыIэрысэ мыхъумэ, жыгым къыпачаи сшхыжкъым.