Мифтің, аңыздың не екендігін, оның айырмашылығы мен ұқсастығын бағамдап, саралап, көптеген ғалымдар өзіндік анықтамасын беріп кеткен.
«Миф» деген сөзді жұрт екі түрлі, біріне-бірі кереғар келетін мағынада түсінеді. Баспасөз беттерінде осы «миф» деген сөздің «ертегі сияқты, яғни өтірік, жалған, ойдан шығарылған, қиял» мағынасында берілгенін байқаймыз. Ал, шындығында «миф» деген сөздің нақты мағынасы осы келтірілгендерге қарама-қарсы. [1,24]
Мифті аңыздан, ал аңызды тарихи әфсанадан айыру – қиын іс. Көп жағдайда, аңыздар негізінде шынайы, тарихта болған оқиғаларға жатады [2,6]
Ғалым Сейіт Қасқабасов осы фольклор туындыларының жанрлық, типтік бөліністеріне біршама көп көңіл бөлген болатын. Бұл тарапта фольклортанушы бірнеше ғылымдардың тоғысуынан барып, бір нәрсенің шығуы жайлы сөз етуге болатындығы жайлы айтады.
«Барлық атаулар – тарихта орын алған оқиғалардың немесе құбылыстардың нәтижесі. Сол себепті, олардың шынайылыққа барынша жақын бастапқы семантикасын тану үшін ғалымдарға қалпына келтірудің тек лингвистикалық әдістерінен өзге тарих пен этнографияда терең білімдерді меңгеру қажет етіледі. Тарихты білмейінше одан кейін туындаған, тіпті, жаңа географиялық атауларды түсіну мүмкін емес.
Бірақ іс жүзінде болған тарихи тұлғалармен, әйтеуір бір заманда орын алған оқиғалармен байланысты көптеген аңыздар бар, ал қазіргі таңда оның барлығын құжат жүзінде дәлелдеу қиын, сол себепті ол оқиғалар аңыз оқиғаларға айналған, бірақ қазіргі заман оқырмандарына сонысымен қызықты. Мысалы, сондай аңыздар қатарына кейінгі авторлармен – ұлы дана және композитордың музыкалық және фольклорлық мұрасының комментаторларымен және түсіндрушілері жазған Қорқыт ата туралы аңыздар.
Аңыздар - өзінде халық қиялы ісжүзіндегі материалдарды еркін пайдаланып, оқиғаны өз еркінше түсіндіретін халық ауыз әдебиетінің ерекше жанры. Аңыздардың елеулі бөлігін қайғы-қасіретпен, сүйген жүректің өлімімен, бір бірінен айырылуымен аяқталатын махаббат тарихтары құрайды, солардың қатарында Айша бибі сұлудың, Балқаш қыздың, Баян сұлу мен Қозы Көрпеш аңыздары жатыр». [2,8]
Бұл келтірілген пайымдауларға қоса Орынбай Жанайдаровтың жіктелісін салыстырмалы түрде көрсетуді жөн көрдік.
«Адамның қиялдан, ойдан шығарған барлық көне дүниелері мифтер, аңыздар және ертегілер болып үш жанрға жіктеледі. Бұл жанрлардың ортақ сипаттары көп-ақ, дегенмен, оларды бір-бірінен бөлектеп, өзгешелеп тұратын бірқатар ерекшеліктері де баршылық.
Ертегілер – тұнып тұрған қиял-ғажайыптар: жануарлар адамша сөйлеседі; батырлар жау әскерімен ғана емес, айдаһарлармен, жын-перілермен және басқа да халық қиялы тудырған жалмауыз-құбыжықтармен шайқасады.
Аңыздар нақты тарихи оқиғаларға негізделеді. Біздің баба жұртымызға соғыс сала келген қаһарлы парсы патшасы Кирді тас-талқан етіп жеңген сақ патшасы Томирис туралы аңыз – соның мысалы.
Ал ежелгі мифтердің ертегілер мен аңыздардан айырмашылығы, мифтердің мазмұнында ертедегі халықтардың жаратылыстық-ғылыми және тарихи таным-түсініктері көбірек ұшырасады. Бұған мысал ретінде жердің жаратылуы жайлы немесе барлық атаулының «Әлемдік жұмыртқадан» шығуы жайындағы көне үнділік мифті, болмаса жер жүзін топан су басуы туралы мифті келтіруге болады». [3,4]
«...Миф – ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы Шындығы, басқаша айтқанда – «шын» деп есептелінген, тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі Ақиқаты. Миф – әрине, тарихи айғақ емес, бірақ бір нақты тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан, тарихи негізі, қисыны бар, яғни, бұл жағынан «ақиқат» деп есептеуге болатын дүние» – деп Серікбол Қондыбай миф ұғымын шындыққа, ақиқатқа жақындығын көрсетеді. [1,25]
Ал, Орынбай Жанайдаров бұл тарапта мифтердің тіпті діни сипатқа жақындығы жайлы былай деп жазады: «Мифтер - адамдардың дүниетанымының көрінісі. Ертедегі адамның санасы мифологиялық сипатта болған. Сол замандарда табиғат құбылыстарын түсіндіру үшін абыздар мифтерді пайдаланған (мұндай білімдарлық ғұлама абыздарда ғана болған), мифтік бейнелер арқылы жаратылыстың сырлары мен шығу тегін ұғынуға тырысқан. Сондықтан мифтерде бағынбағандарды жай оғымен жаралайтын құдайларға үлкен мән беріледі. Алайда адамдарға көмектесетін, кесір-кесапаттан құтқарып, отпен жылытатын мейрімді құдайлар да кездеседі». [3,5]
Айта кететін жайт, мифтік қаһармандардың өмірде болу-болмау ықтималдығы өте төмен, сондықтан болған оқиғаны «шын» деп қабылдаудың өзі қиындық туғызады. Ғалым Орынбай Жанайдаров бұл жайлы өз пікірін былай деп білдіреді: «Кейбір тарихи тұлғалар әдеби немесе ғылыми шығармаларда мифтік бейнелерге айналатын немесе керсінше болатын жағдайлар да кездеседі. Қорқыт ата, Алаша хан бейнелері осындай. Олардың өмірде шын болғандығына кейбір зерттеушілер үлкен күмәнмен қарайды. Себебі, олардың есімдері тарихи шежірелерден табылмай отыр...» [3,4]
Ендігі көтерер мәселеміз ол – осы аңыз-мифтердің функционалдық жағы болмақ. Бұл жайындағы фольклортанушы ғалымдардың пікірлері бір арнада тоғысады деуге болады, себебі әрбір ғалымның негізгі түйіні ол мифтің, аңыздың, эстетикалық және тәрибелік мәнінің зор екендігі жайлы. Мәселен: «Аңыз жанрының басты мақсаты – тыңдаушыға елдің өткені туралы немесе бұрын өмір сүрген атақты адамдар жайлы хабар беру. Демек, аңыздың негізгі фунциясы – танымдық, содан соң тәрбиелік». [4,27-28б.]
Сейіт Қасқабасов фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына (пайда болуына да) қарай үш топқа бөліп қарастыруға болатынын айтады. Бірінші топты танымдық мақсат көздейді. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің, адамды қоршаған нәрселелердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың мінез-құлқын көрсетеді (мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар) деп түсіндіреді ғалым. [2,39] Ал, екінші топқа мағлұматтық мақсатты көздейтін шығармалар жатады. «Мұнда айтушы өз басында болған ғажайып оқиғаларды немесе естіген хикаясын әңгімелейді.» Келесі, үшінші топты құрайтын әңгімелер көркемдік-тәрбиелік мақсатпен айталады. «Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған болып келеді» дей келе, автор бұл сөздерін былай толықтыра түседі: «Бұл сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара жоқ. Олар өзара тығыз байланысты» деп түсіндіреді ғалым. [2,39]
Қазақ фольклорының прозалық жанрларын ғылыми негізде саралау – ұлттық фольклортану ғылымы үшін аса маңызды әрі жауапты іс. Сейіт Қасқабасовтың айтуы бойынша, қазақ халық әдебиеті үлгілері көп жиналғанына қарамастан, кейбір жанрдағы шығармалар үлгілері солғындалып қалған. Атап айтқанда: лиро-эпостық, батырлық жырлар, мақал-мәтелдерге көп көңіл бөлінген де, ал енді біреулері бір-екі нұсқадан алынған да, сондықтан осындай жанрларымыз бар деп айтуға келмейді. Мысалы, хикая,миф, топонимикалық аңыздар.
Сонымен қатар, фольклорлық жанрлар ұзақ уақыт бойы бірге өмір сүру кезінде өзара байланысып, бір-бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсу арқылы түгел бір жанрлық жұп құрайтын тұстары бар және ол фольклор ғылымын зерттеуде біраз қиындық туғызып тұр. Мәселен, орыс халық прозасында сказка, былина, предание, легенда, сказ сынды жанрлардың ара-жігі ашылған. Ал, қазақ халқының тұрмыстық, географиялық тағы да басқа ерекшеліктеріне байланысты орыстың предание сөзі қазақтың аңыз сөзімен сәйкес келмейтіндігін Сейіт Қасқабасов дәлелдеп береді. Сол сияқты Еуропа халықтарының миф термині қазақ жағдайында олар қолданған мағынадан сәл өзгешелеу болу керектігін айтады. «Қазақ қоғамы, қауымы, тұрмыс-тіршілігі, бүкіл болмысы Еуропа елдерінен өзгеше, соның нәтижесінде оның фольклоры да басқаша. Тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті қазақ еліне ұқсас жұрттың да фольклорында «миф» термині еуропалықтар түсінігіндегі миф емес» дейді ғалым. [2,57-58]
Ауыз әдебиеті нұсқаларында сақталып келген әр жанрдың сақталуының бірден-бір жолы, ол халық санасында мейілінше әсерін қалдыру. Бұл жайлы Сейіт Қасқабасов былай деп жазады: «Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегі, хикая мен әңгімедегі баяндалатын оқиғалар айтушы мен тыңдаушыларға, жалпы көпшілікке шын болып көрінуі тиіс, өйтпеген күнде ол шығармалардың ел үшін құны болмайды». [2,68] Сонымен қатар, «Аңыздар тобына кіретін жарнлардың басты ерекшелігі - олардың көркемдік жағынан қарапайымдылығы мен тыңдаушыларды барынша иландыратындығы. Бұл – біріншіден. Екіншіден, аңыздық проза жанрларының бас нысанасы - ғибрат, білім беру, яғни олар танымдық қызмет атқарады». [2,70]
Ғалым бұл тұста жәй әңгіменің адамдар арасында ауыздан‑ауызға тарау арқылы алдымен хиқаяға, содан соң аңызға айналу арқылы жанрдың даму сатысын көрсетеді. Және бұл жанрлардың бір ғана дәуірде, бір ғана қоғамда тумайтындығын айта келе былай дейді: «Ал миф олай емес. Миф – тек алғашқы қауымның ғана жемісі, ол кейінгі замандарда тумайды, керісінше мифтік (яғни «киелілік») қасиетін жоғалтқан соң ертегіге айналып кетеді» деп түсіндіреді ғалым. [2,71]
Ежелгі көне мифті алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған, оның оқиғасы мен мазмұнына кәміл сенген. Мифте қиял бар деген түсінік біздерде ғана, ал мифтік дәуірдегі, мифтік санадағы адам оны таза шындық деп қабылдаған. Демек, бұрын қазақтар өздері айтатын мифтер мен аңыздарға сенген. [2,74]
Бұл айтқандарға қоса миф пен аңыздың мына ерекшеліктеріне мән бердік:
Біріншіден, миф те, аңыз да ол болған жайтты хабарлайтын әңгіме. Бірақ мифпен салыстырғанда аңыз шынайы, тек дәлелденбеген болып есептеледі.
Екіншіден, екеуі де ауызша тарауына байланысты өзгеріске ұшырауы, бірнеше нұсқалы болуы мүмкін.
Үшіншіден, мифтің ерекше белгісі ретінде қасиеттілік, құпиялылықты айтуға болады. Қазіргі таңда мифтің бұл белгілері кері түсініліп, қиялмен ұштастырылған, фантастика, өтірік семаларымен төркіндес болып жүр. Тегінде, адамның құсқа, аңға немесе тасқа айналуы шындық деп түсінілген, сол себепті мифті халыққа белгілі бір ақпарат беру үшін ғана емес (мәселен «Келіншектау» аңызы), сонымен қатар алдын-ала ескерту, сақтандыру, тіпті қорқыту мақсатымен пайда болғандығын айту керек.
Төртіншіден, миф – өте көне. Ол адамға табиғат, жаратылыс, құдайлар туралы ой қозғай бастаған сәтінде қажеттілігін өтеу үшін көмекке келген білім десе болады. Ол белгілі бір адамдар тобырын бас қосуға, бірігіп күн көруге, халықты басқаруға арналған ең көне құрал. Мифтің бұл функцияларын кейін дін атқара бастады. Бірақ дін қараптан-қарап пайда болмайтындығын, ол өзінен бұрынғы сенімдерге негізделетіндігіне орай, мифтің кейбір элементтері дінге сіңісіп кетеді. Мысалы, Қызыл теңіздің Мұса пайғамбардың алдында қақ айрылғаны жайлы аңыздар бұл сөзімізге дәлел. Егер де бұрын мифтерде әке жақсылығын бағаламай, қарғыс алған қыз тасқа айналып кетсе, кейін хадистерде ата-анасын құрметтеген адам жұмаққа түседі деген сенім болған. Яғни, мифте болған қорқытулар, кейін дінде фәни дүниедегі істер бақиға барғанда есепке түсерін ескертетін формаға ауысты, ал мағынасы өзгеріс таппады: адами құндылықтарды үйрету, әлемдік тәртіпке салу, иландыру арқылы адамдарды басқару сияқты қызметі сол қалпында қалды.
С.Қасқабасов мифтік санадан қазіргі санаға өту барысында мифтер қалай өзгеріске ұшырағандығы жайлы былай пікір қозғайды:
«Өмір жылжып, қоғам дамыған сайын адам мифтік санадан біртіндеп арыла бастап, жаратылысты, табиғатты тануда енді бұрынғы мифтік түсініктермен қатар күнделікті тәжірибеге де сүйенетін болған. Соның нәтижесінде, сондай-ақ адамның білуге деген құштарлғының арқасында енді ежелгі дәуір жандары аспан шырақтарын білуге тырысқан, өзін қоршаған табиғатты түсінуге күш салған, маңайындағы аң мен жануарлар сырын ұғуға ұмтылған.
Міне, сөйтіп ол әр түрлі түсіндірмелі мифтер туғызған. Бірақ бұл мифтер алғашқы қауымдағыдай жалаң қиял топшылау мен мифтік санаға ғана негізделмейді, тіршілік тәжірибесіне де сүйенген. Осы қатардағы мифтер тобына аспан денелері туралы (космогонические), аңдар мен құстар жөнінде (этиологические) адамдар мен рулардың шығу тарихы жайындағы (генеалогические) мифтер жатады. Мұнда бір ескеретін жай: жалғыз жануарлар жайындағы мифтер ғана этиологиялық емес, түптеп келгенде мифтің барлық түрі этиологиялық, яғни себептік болып келеді. Тек жануарлар жайындағы мифтер өте түсіндірмелі-себепті болады: мұнда «неге?» деген сұрақ қойылып, миф сюжеті соған жауап ретінде құрылады. Айталық, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Бөдененің құйрығы неге қысқа?», «Қоянның ерні неге жырық?», т.т. Рас, бұл мифтер өзінің алғашқы «қасиетті» сипатын әлдеқашан жоғалтқан, сондықтан олар көбінесе ертегі деп танылып келген. Әрине, бұлардың бізге жеткен түрі ертегі болуы мүмкін, бірақ сюжеттің түп негізіне қарасақ, олар алғаш кезде миф болғаны айқын сезіліп тұр. Кейінгі замандарда сакральдық сипаты жоғалған соң, олар екі аңның немесе жәндіктің қақтығысы туралы күлкілі әңгіме, бертін келе ертегіге айналып кеткен...» [5,85]
Яғни ғалымның айтуынша мифтік түсінік әлсіреген шағында, адам өзін табиғаттан бөліп қарастыра бастаған кезде миф ертегіге айналған. Бұнымен толықтай келісеміз, себебі, шыны керек көзі ашық, көкірегі ояу адамды бұндай қиял-ғажайып әңгімелер таң қалдыруды қойды, тек жас өспірімдер ғана әжесінің айтуымен естіген Ер Төстік, Алып Ер Тоңға, Толағай сынды ертегілерге сенетін болды. Бұл дегеніміз мифтік сарындағы мәтіндер жоғалмай, тек басқа формаға ілескендігінің белгісі деп білеміз.
Аңыз бен мифтің, әпсана мен ертегінің айырмашылығын сараладық, ендігі мәселе қазақта аңыз болсын, миф болсын барлығы бір сарынмен «аңыз» аталуында. Барлығына мәлім «миф» қазақ сөзі емес, грек сөзі. Осыған орай қазіргі таңда қазақ фольклорында бұлардың ара-жігі ажыратылып жүргенімен, кезінде мифтің жеке атауы болмаған, барлығын бір ауыздан «аңыз, әңгіме» деп атадық, сол себепті, мифтік сюжетке құрылған көптеген мәтіндердің атауында «аңыз» сөзі қатар жүргендігін байқауға болады. (Домбыра туралы аңыз, Шайтан-тиек аңызы т.б.)
Қазіргі таңда фольклордың басты проблематикасы ауыз-әдебиеті нұсқаларының кезінде жазылып алмай, бүгінде аз жетуі деп білеміз. Бірақ кез-келген жазылған дүниені шындық деп айтудан аулақпыз, себебі оның кім, қашан жазып, ол ақпаратты қайдан алғандығын біле білмеуіміз мүмкін. Мәселен, біз Қорқыттың өмірде болған адам екендігінде, Қорқыт жайлы жазылған ескерткіштегі ақпараттың шынайылығында, қобыздың кім жасағандығы жайлы ешқандай пішіп айтарлық дәлеліміз жоқ, тек қана Қорқыттың образы халық санасында тереңнен тамыр тартқан идея екендігі жайлы сөз ете аламыз.
Қорқыттың өлімге қарсы тұруы, мәңгілік өмір сырын іздеуі, ислам дініне қарсы шыққандығы, табиғатпен, тылсым күштерді билегені жайлы түрлі аңыз-әңгімелерді халық санасы туғызуы, сол кездегі қажеттілік деп білеміз. Яғни, халыққа сенім қажет болды. Бұрын бұл қызметті тәңірге табынушылық атқарса, кейіннен бұл міндет аңыз-тұлғаларға жүктелді.
Сөзімізді қорытындылай келе, мына пікірге тоқтадық.
"Миф" деген жанр қазақта ертеден бері бар, алайда, оның атауы аңыз тұғын. Миф - ертедегі адамдарға жаратылыс құбылыстарын түсіндіру үшін, қоғамдық қатынасты реттеу үшін, діни ұғымдарды пайдалана отырып, кейде қорқыту, кейде жай ғана баяндау тәсілімен жасалған әңгіме жанры.
Бертін келе мифтік сарыннан алшақтап, аңызға көштік. Аңыз әңгімелерді таза шындық деп көру - дұрыс емес, ол да, миф тәріздес түсіндіру үшін қолданылған, сонда да, оның танымдық--тәрбиелік мәні, функционалдылығы мол екендігін ұмытуға болмайды. Аңыз әңгімелердің пайда болуы жайлы жоғарыда айтып кеткенбіз, алдымен әңгіме туындайды, одан кейін ол хикаятқа ілесіп, кейіннен аңызға айналады. Яғни, бастапқы әңгіме неғұрлым ұлғая берсе, халық арасына кең тараған болса, соғұрлым оның халық үшін маңыздылығы арта түседі. Әңгіме - жай ғана екі адам арасындағы сөз болса, аңыз - дүйім жұртқа белгілі оқиға.
Ертегі, бұл да түсіндіру, үйрету, қорқыту мақсатымен баяндалған әңгіме. Бірақ, ертегі жанры санасы әлі қатпарланбаған жасөспірім балаларға арналғандықтан, арасында шынайы фактілерге негізделмеген, қияли, өтірік, ешқашан орын алмаған және болуы мүмкін емес заттар мен құбылыстар болуы мүмкін.
Әпсана да дәл ертегі сынды, бірақ мұнда нақты материалдық дұниелер, қолмен ұстап, көзбен көруге болатын атрибуттардың бар болуы, оны ертегіден ажыратып тұрады. Қысқасы, ертегі таза өтірік әңгіме деуге болады, ал әпсана, өтірік араласқанымен, шынайы болған оқиғаға келеді, өйткені, әпсаналарда тау мен тастың, көл мен өсімдіктің т.т. пайда болу себебі мен жолдары көрсетіледі. Мәселен, біз Қорқыттың тарихта болған, шынайы адам екендігін дәлелдей алмасақ та, әпсаналарда айтылған деректерге сүйене келіп, оның "ойлап тапқан" аспабын әлі күнге дейін қазақ халқы арасында сақтап келеміз. Демек, Қорқыт сондай алып болмаса да, 300 жыл өмір сұрмесе де, дүниеге келгенде күн-күркіреп, найзағай жарқылдамаса да, қобызды біреу ойлап тапқан. Ал, аспаптың "киелілік" мәнін дәріптеу мақсатында, халық осындай аңыз-әңгімелерді тудырып, ауыздан ауызға таратып отырған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – А.: Дайк-пресс. 2004ж. 504б.
2. Қасқабасов С. – Астана:Фолиант,2014. Т1. Қазақтың халық прозасы. Зерттеулер. – 320бет.
3. Жанайдаров О. Қазақ жерінің 100 аңызы –Алматы; «Сораба» қоғамдық қоры. 2013. Қаз., орыс., ағыл. 1-том. – 240б.
4. Жанайдаров О. Ежелгі Қазақстан мифтері. Қазақстан балалар энциклопедиясы. – Алматы: «Аруна» баспасы, 2006. –252бет.
5. Қасқабасов С. Жан азық. Астана: Аударма, 2002. – 583б.