Уильям Тиндейл Англия тарихини кескин ўзгартира олган ислоҳотчиларнинг сардори ва уларнинг маънавий етакчиси бўлган эди. Тиндейл Янги Аҳдни инглиз тилида нашр этган биринчи одам ҳисобланади. Тиндейл ҳақиқий олим ва даҳо эди, саккизта тилни шунчалик яхши билардики, уларнинг ҳар бири ўз она тили деб ҳисобланиши мумкин эди. Уни кўпинча «инглиз тилининг меъмори» деб аташади (ҳатто Уильям Шекспирдан ҳам кўпроқ), чунки Тиндейлнинг кўплаб иборалари ҳозиргача инглиз тилида ҳали ҳам қўлланилмоқда. Тиндейл Муқаддас китоб, яъни Инжилни дастлабки замонавий инглиз тилига таржима қилди.
У биринчи бўлиб Гутенбергнинг кўчма босмахонасидан фойдаланиб, инглиз ёзувларини чоп этди. Муқаддас китобни таржима қилишдан ташқари, Тиндейл аввал католик черкови, кейин қирол Генрих VIII асос солган англикан черкови томонидан бидъат деб ҳисобланган фикрларни ҳам нашр эттирди. Унинг Инжил таржимасида ушбу қарашларни тарғиб қилувчи эслатмалар ва шарҳлар мавжуд. Тиндейлнинг таржимаси ҳукумат томонидан тақиқланган ва Тиндейлнинг ўзи 1536 йилда Генрих VIII ва Англия черкови агентларининг ташаббуси билан 1536 йилда ёқиб юборилди. Аммо Тиндейлгача ҳам бир неча киши Инжил таржимаси учун ёқиб юборилгани ва ҳалокатга юз тутганига тарих гувоҳлик беради.
Инжил таржималарининг қонли тарихи
Инжил дунёдаги энг кўп таржима қилинган китобдир. Бироқ Муқаддас китобнинг таржимаси қонли тарихга эга ва уни таржима қилишга журъат этганларнинг кўплари ҳалокатга юз тутди ва аёвсиз жазоланди...
Жон Уиклиф
1427 йилда Папа Мартин Жон Уиклифнингқолдиқларини қабрдан қазиб олиб, гулханда ёқиб, дарёга ташлашни буюрди. Ҳолбуки, Уиклифнинг вафот этганига 40 йилдан ошиқроқ вақт ўтган эди. Аммо унинг қилмиши ҳали ҳам оғир жиноят деб қаралди.
Жон Уиклиф (1330–1384) XIV асрда Англияда энг буюк мутафаккир бўлган. Ўша пайтда черков ҳукуматда кўпроқ кучга эга эди ва Уиклиф қанчалик кўп Рим билан алоқада бўлса, черков шунчалик ғазабланди. Уиклиф черков папалиги коррупцияга ботган ва унинг манфаатларини илгари сурган деб ишонди. Уиклиф ўз фикрлари ёзилган варақалар чиқара бошлади, унда у бойлик ва ҳокимиятга интилиш ўрнига, черков камбағалларга ғамхўрлик қилиши керак, деган фикрни илгари сурди.
1377 йилда Лондон епископи Уиклифдан унинг олдига келишини ва сўзлари учун ўзини тушунтиришини талаб қилди. Суд Уиклифни мутлақо еретикликда айблади. Еретиклик – черков қабул қилган қарорлар ва диний ташвиқотларни нотўғри деб ҳисоблаб, бошқа йўналишдаги оқим таклиф қилишдир. Уиклиф фитна айби билан айбланиб, уй қамоғига олинди ва кейинчалик Оксфорддаги Баллиол коллежидаги хўжайини лавозимидан кетишга мажбур бўлди. Уиклиф Муқаддас китоб ҳамма учун бемалол фойдалана оладиган ҳолатдаги манба бўлиши керак, деб қатъий ишонди. У саводхонликни камбағалларни озод қилишнинг калити деб билди.
Муқаддас китоб, яъни Инжилнинг баъзи қисмлари илгари инглиз тилига таржима қилинган бўлса-да, ҳали тўлиқ таржимаси мавжуд эмас эди. Лотин тилини билмайдиган ва ўқий олмайдиган оддий одамлар фақат руҳонийлардан ўрганишлари мумкин эди. Жон Уиклиф ёрдамчилари билан Инжилнинг айрим қисмларини инглиз тилига таржима қилишга эришди. Аммо черков 1391 йилда, ҳатто Инжил таржимаси якунига етмай туриб, инглизча Инжилни тақиқлаш ва нусхаси бўлган ҳар қандай кишини қамоққа олиш тўғрисидаги қонунни чиқарди. Қонун лойиҳаси муваффақиятсиз тугади ва инглизча Инжил анча кенг тарқаб кетди. Аламзада черков марҳум Уиклифни таъқиб қилишда давом этди ва унинг суякларини қабрдан қайта қазиб олиб ёқишни буюрди. Аслида Уиклиф 40 йил олдин инсультдан вафот этган эди.
Ян Гус
1402 йилда Чехияда янги асирга олинган руҳоний Ян Гус черковда хизмат қилиш учун Прагадаги минбарга тайинланди. Ўша даврдаги Европада тарқалган Уиклифнинг тарқатилган қоидаларидан илҳомланган Гус ўзининг минбаридан черков ислоҳотларини тарғиб қилиш ва черковдаги коррупцияга қарши курашишда фойдаланди. Уиклиф сингари Гус ҳам ижтимоий ислоҳотларга фақат саводхонлик орқали эришиш мумкин деб ҳисоблар эди. Лотин тилида эмас, балки чех тилида ёзилган Муқаддас китобни одамларга бериш жуда зарур эди. Гус бир гуруҳ олимларни йиғди ва Инжил таржимасига киришиб кетди. Тез орада биринчи Чехия Инжили пайдо бўлди. Бу иш учун уларни «Дажжолнинг шогирдлари» деб аташди. Тез орада Гус бидъат учун ҳибсга олинди.
Констанса шаҳрида бўлиб ўтган Ян Гуснинг суди тарихга энг ажойиб воқеалардан бири сифатида кирди. Бу кўпроқ карнавалга ўхшарди.Чунки бунга бир неча минг одам гувоҳ бўлди. Ян Гус 1415 йил 1 июлда ёқиб юборилди. Унинг ўлими унинг тарафдорларини қўзғолонга ундади. Руҳонийлар ва черковларга ҳужум қилинди. Бир неча йил Богемия фуқаролар уруши ҳолатида эди. Бунинг ҳаммасига Ян Гуснинг Муқаддас китобни чех тилига таржима қилгани сабаб бўлган эди.
Уильям Тиндейл
Инглизча Инжилга келсак, ўлдирилган энг таниқли таржимон Уильям Тиндейл эди. Бу XVI асрда Генри VIII тахтдалигида юз берган эди. Уиклифни таржимаси ҳали ҳам тақиқланган ва қўлда ёзилган нусхалари қора бозорда мавжуд бўлса-да, уларни топиш қийин ва жуда қиммат эди. Кўпгина одамлар Муқаддас китобда нима дейилгани ҳақида ҳали ҳам тасаввурга эга эмас эди. Аммо типография анча оммавий ҳолга айланди ва Тиндейл замонавий таржима қилиш вақти келганига ишонди.
У буни яратиши мумкинлигини билар эди. Унга керак бўлган ягона нарса бу — маблағ ва жамоатчиликнинг қўллаб-қувватлаши эди. Тез орада у Лондонда ҳеч ким унга ёрдам беришга тайёр эмаслигини англади. Ҳатто унинг дўсти, Лондон епископи Кутберт Тунстал ҳам. Черков маъмурлари бу ҳақда ғамхўрлик қилди ва Тиндейл йўлига хилма-хил тўсиқлар қўйишди. Германиядаги диний муҳит камроқ босим остидалигини ҳис қилган Тиндейл у ерда ўз режасини амалга ошириш учун кўпроқ имкониятга эга бўлишига ишонди.
Шунинг учун у Кёльнга борди ва таржима устида иш бошлади. Аммо маълум бўлишича, бу ҳаракат ҳам хато эди. Кёльн ҳали ҳам Римга содиқ архиепископнинг назорати остида эди. Уильям уларнинг босмахонага бостириб киришларини билди. У қоғозларни йиғиб, қочиб кетди. Ушбу воқеа кейинги бир неча йил ичида бир неча бор такрорланди. Кейинги бир неча йилни Тиндейл инглиз айғоқчилари ва Рим агентларидан қочиш билан ўтказди. Аммо у Муқаддас Китоб бўйича ишни якунлашга муваффақ бўлди ва тез орада унинг нусхалари Англияга келди, албатта, ноқонуний равишда. Таржима тугалланди.
Англияда кардинал Волси Тиндейлнинг Инжилига қарши кампания ўтказди. Тиндейл ёки унинг трансфери билан алоқаси бўлган ҳар ким хавф остида эди. Европада Тиндейл билан учрашган руҳоний Томас Хиттон Муқаддас китобнинг икки нусхасини мамлакатга яширинча олиб кирганини тан олди. Уни бидъатда айблашди ва тириклайин ёқиб юборишди.
Тиндейл билан яхши таниш бўлмаган Томас Бил ҳам тириклайин куйдириб юборилди. Билни биринчи бўлиб Лондон епископи томонидан судга берилган ва 1529 йилда қамоқдан озод қилинди. Аммо 1531 йилда тахтдан воз кечганида у Норвич епархиясининг канцлери Томас Пеллес томонидан қайта ҳибсга олинди ва жиноий жавобгарликка тортилди ва Норвич шаҳри яқинидаги дунёвий ҳокимият томонидан ёқиб юборилди.
Айни пайтда Тиндейлнинг дастлабки тарафдорларидан бири бўлган руҳоний Ричард Байфилд қозиққа боғлашдан олдин доимо қийноққа солинди. Оксфорддаги бир гуруҳ талабалар эса зиндонда чирийдиган бўлди.
Тиндейлнинг охирги тақдири ҳам аянчли бўлди. 1535 йилда унга отасининг пулини ўғирлаб, йўқотган ёш аристократ Генри Филлипс хиёнат қилди. Тиндейл Англия савдо жамоатчилиги ҳимояси остида Антверпенда яширинган эди. Филлипс Тиндейл билан дўстлашди ва уни кечки овқатга таклиф қилди. Улар инглиз савдогарлари уйидан бирга чиқиб кетаётганларида Филлипс эшик олдида довдираб ўтирган бир неча қароқчини чақирди. Улар уни ушлади. Тиндейл 1536 йил августда бидъат айблови билан айбланиб, бир неча ҳафтадан сўнг ёқиб юборилди.
Тиндейл 1525–1526 йилларда Янги Аҳдни инглиз тилида нашр этган биринчи шахс эди. Ушбу биринчи нашрнинг фақат битта тўлиқ нусхаси борлиги маълум ва бу нусха учун Британия музейи 1948 йилда икки миллион доллар тўлади!