Беренче ваҡиға [1-се б.].
1920-нче йылда мин йөрөй-йөрөй үземә бер тиң иптәш таптым. Бу минем иптәшем комсомол булып, йәш иде. Бу комсомол иптәшем минем үземдән бер ничә генә йәшкә кече иде. Бу минем миптәшем Моратов Шакир исемле иде. Бу минем иптәшем Шакир бик аҡыллы һәм бик йөрәкле булып, бер нәрсәдән дә ҡурҡмай бик смелый иде. Бу минең иптәшем Моратов Шакир белән бер ничә йыллар бергә йөрөй-йөрөй, бу Муратов бер ваҡыт йөрөй торғач, үзләренең түбән очта, йәғни үзләренең мәсчетләренә барып керә. Мәсчеткә керсә күрә, шүрлектә төрлө-төрлө тузылған китаплар. Шундан суң Моратов Шакир икенче бүлмәгә чығып басҡычҡа менәргә уйлады. И басҡычтан түбәгә менеп китте. Түбәгә менеп ҡараса, мында күрә төрлө-төрлө китаплар һәм төрлө-төрлө ҡағызға язылған төрлө-төрлө языулар. Моратов Шакир бу языуларға ҡарап ҡайусын [2-се б.] алырға белмичә бер ҡалын ҡағызға язылған яхшы ғына ҡалын үзе дә китап сыман булып язылған. Моратов Шакир бу языуны ҡулына алып ҡараса, мыны уҡый. Уҡыса бу Аблай бабаның үз ҡулы белән язған тарихи языулары була. Бу языуны Моратов уҡый, уҡыса бик күңеленә ятышлы булып, уҡыған сайын уҡыйсы килә. Бу тарих шундай була. Бу Аблай бабай үзенең элек ҡайда йәшәгән, мында килмәстән элек ниндәй ваҡиғалар булған, барын да шушы үзенең тарихи булған дәфтәренә яза барған. Бердән бер көнне Моратов Шакир бу тарихи языуларны миңә күрсәтергә алып килгән. Шундан суң Моратовның ҡулындан алып, мин дә бу языуларны уҡырға башладым. Чын-чындан бу языу Аблай бабайның үз улы белән язылған тарихы була. Шундан суң бу тарихны мин бер ярты сәғәт [3-сө б.] ҡарап уҡыдым да, Моратов Шакирдан сорадым: «Иптәш Моратов, син бу языуны миңә бер-ике көнгә биреп тор инде», – дидем. Бу минем иптәшем Шакир бу языуларны миңә бирмәкче булды. Чөнки бу языуларны мин иркенлектә уҡып чығып ниләр язылғанын аңлайсым килә. Шундан суң Моратов Шакир миңең сорауға ҡаршы килмәде. «Ярый-ярый», – дип әйтте. Ана шул уҡ сәғәттә миңә бу языуларны биреп, үзе ҡайтыу яғына юл тотто. 82 Баштан тотоп азағына ҡәдәре уҡып чығырға тура килде. Шундан бу тарихны уҡып чыҡҡанның суңында мин аңладым, ничек Аблайның ҡаян килеп чыҡҡанын һәм ничек төзөлгәнен. [4-се б.].
Икенче ваҡиға
Бер ваҡытны Аблай бабай үзенең йәшәй торған Түбәләк дигән ауылда йәшәгән. Шунда йәшәгән ваҡытта уйланып йөрөййөрөй, бу ауылдан чығып, йәғни бу ауылны ташлап китергә миңә ваҡыт житте, дип уйлана. Бу Аблай бабайға үзенең алама йортларын ташлап китергә бер дә жалкослы булмады. Аблай бабай әйтә: «Чөнки безнең мында рәхәт юҡ, йәғни мындан рәхәт ғүмер һәм рәхәт тормош эзләргә кирәк, дигән фекергә килде. Шулай булса да бу Аблай бабай бу үзе йәшәгән Түбәләк дигән ауылны ташлап чығып китте, ди. Ике ат жигеп һәм ике арба, һәм сығыр ике баш һәм сарыҡ бер ничә баш. Бу малларны тағып аҡрын ғына юлға чығып киттек, ди. Бабайның үзенең семьясы да: беренче бабай, икенче ҡарчыҡ Бәлхиә. Өчөнче Аблай бабайның үзе белән бер туған энесе Балтач булған. Андан суң тағы ике улы булған: бересе Зилайыр, икенчесе Туҡтағол. Андан бер ҡызы була. Бу ҡызның [5-се б.] исеме Гөлниса була. Буларның ауылдан чығып киткәндә яз көнө, сулар ташып бөткәч. Шундан суң килә-килә килеп життеләр Ҡазансы дигән бер алама ғына бристенгә. Мындан бер ничек булмаса да чығыу өчөн паром белән чығыу кирәк. Хаҡ биреп булса да азыраҡ. Шундан суң паром йөрөтөүче урысны күреп, көйләп паромға тейәлеп чығып киттек Иделне. Шундан суң килә-килә, ял итә-итә, ат ашатып, юлда чәй эчеп, тағы ҡузғалып китәбез. Шундан киләкилә тағын бер үзәнгә килеп ҡундыҡ. Мында ҡызынып, тамаҡ туйдырып, иртә тағы ҡузғалып киттек. Шундан суң килә-килә тағы бер су буйына килеп життек. Бу су буйы бик жәмле һәм бик матур һәм ағачлыҡ. Аблай бабай әйтә: «Бу үзән минем күңелгә бик охшады булды. Сезгә ничекдер», – дип жауап бирде бабай. Шундан суң минем хатыным булған кеше, йәғни Бәлхиә [6-сы б.] әйтә миңә: «Ҡарт бу урын минем дә күңелгә бик озшады», – дип жауап бирде. «Булмаса без мында туҡталырға кирәк», – дип жауап бирде. 83 Һәм дә: «Без мындан да жәмле урын таба алмайбыз», – дип әйтте. «Без шушында урынлашырға кирәк», – дип әйтте. Һәм туҡталдылар. Йәғни, безнең шушы Аблай ауылы урынында элек бер кемдә аяҡ басмаған йәнлектән башҡа. Бу урын буш жир булып ҡына ятҡан. Безнең бу «Аблай» дигән сүз бер кешенең исеме була. Бер Аблай ҡартның төп нигезе Ҡыйғы районы Тәбәләк дигән ауылда йәшәгән. Шундан суң Аблай бабай мында килеп нигез ҡора. Бу бабайның урыны күпер башы, Ильяс урыны була. Бу урын бөгөнгөсе көндә сельмаг урыны була Бу Аблай бабайның үзенең тыуып-үскән ауылы бик йәмсез һәм бик ҡараны бер ҡотсоз ғына ауыл [7-се б.] була. Шуға күрә ул мында чығып китеп, бәхет эзләп, бер үзәнгә килеп, бәхетне табып, шунда тороп алып китәләр. Бу Аблай бабайның үз семьясында барлығы алты кеше була. Беренче була бабай, икенче – ҡарчыҡ, өчөнче – улы Зилайыр, андан тағы икенче улы Туҡтағол исемле була. Тағы бер энесе була, үзе белән бер туған Балтач исемле. Андан суң бер ҡызы була Гөлниса исемле. Бу Аблай бабай үзләренең алам-салам ызбаларын һәм күпме-азмы ҡалған нәрсәләрен ташлап китте. Бер дә улар өчөн жәл булмады. Чөнки былар мында игелек күрерлек булмағач, мындан безгә китеү хәйер дип чығып кителәр.
Өчөнчө ваҡиға
Бу безнең Аблай бабамызның бер туған энесе бар иде. Шулай итеп бер үзәндә күпме торғандан суң, бу Балтач дигән егет нәрсәдер исенә төшөп уйланып, Аблай бабайдан айырылып, үзе теләгән бер яҡа чығып китә. [8-се б.]. Су түбән яғына таба чығып йүнәлде. Бара-бара, уйлана-уйлана, ҡайда барыу билгеле түгел. Хәтсез генә юл алғач, ял итә, шундан суң анда бу күрә бер ничә йорт барын. Бу Бaлтач дигән жигет бара-бара, барып житте бу алда күренгән ызбаларға. Ну, нәрсә эшләргә дип уйланып тормича, бу Балтач бер йортҡа керә. Керсә, бу йортта күрә бу Балтач дигән егет бик матур бер ҡызны. Бу ҡыз руски адәм була. Шулай булса да бу минем энем булған Балтачҡа бу ҡыз мөхәббәтле һәм чын күңеле белән ғашыҡ булған. Хәзәинды ни эшләргә кирәк. Бу ике йәшнең бер-бересен чын мөхәббәте төшөп, тәмам ғашиҡ булыштылар. Бу ҡызның әтисе белән әнкәсе быларға хай- 84 ран ҡалып, ҡарап тордылар. Бу ике йәш бер-бересенә чын мөхәббәт булып, бер-беренә ҡарап һәм дә хайран булып, үзләренең былай булырына хайран ҡалып тордолар. [9-сы б.]. Шул ваҡытта егеткә ҡыз әйтә: «Ну, егет, син мосолман, ә мин руский», – ди. «Безнең ике динебез. Ничек ризалашабыз», – дип ҡыз жигеткә сорау бирде. Шундан суң егет әйтә ҡызға: «Әгәр дә синең миңә мөхәббәтең камил булса, мин синең динеңә керәмен», – дип жауап бирде. Шундан суң бу жигетнең бу сүзен Маруся дигән ҡыз ишеткәч, ҡыз бер аз уйланып торғандан суң, Маруся дигән ҡыз әйтә: «Ярай, алай булғач, мин синенке, син миненке», – дип, ҡул биреп, ҡулларын ҡулға тотоношоп, ҡысып жибәрмичә чын мөхәббәт арҡасында бер ничә минутлар һуштан язып, һушсыз булып, яталар. быларның мөхәббәте шул ҡәдәргә көчле һәм шул ҡәдәре мөхәббәт булыуларына хайран ҡалып бер ни дә әйтә алмадылар. И шул көйгә бу ҡыз белән егет бер-бересенә ҡушылып, [10- сы б.] тамам донъяда булған шатлыҡның иң беренчесе быларда булды. Азаҡ чиктә бу ҡызның атасы Василий Иванович һәм анасы Мария Павловна икесе дә риза булып бу ике йәшне, йәғни егет белән ҡызны ҡауыштырырға уйладылар. Хәзер бу ҡызның атасы ҡаяндыр бер попны табып һәм чаҡырып ҡайтты, һәм дә икенче көнне поп килә. Хәзер бу поп килеү белән бу жигет берлән ҡызны чиркәүгә алып барырға булдылар. Ярар, быларны хәзер поп чиркәүгә алып барып, чиркәүгә кереп, былардан рөхсәт сорадылар, ризасызмы, дип. Бу ике йәштән ризалыҡ сорап быларны икесендә татарча әйткәндә чуҡындырдылар. Шундан суң үзләренчә никах уҡып, эшләрен бөтөрөп, ҡайтырға чыҡтылар. [11-се б.]. Шулай итеп бу Балтач дигән жигеткә Тапорин дип исем ҡуштылар. Бөгөнгө көндә ул Ҡушнаренков дип йөрөтөлә. Ә шундан аларға ғүмерлек мөхөббәт һәм ғүмерлек бәхет белә ғүмер кичереп, шунда вафат булалар. Ә безнең Аблай бабай аңа ғүмерендә бер мәртәбә дә бармады. Ә шулай уҡ ул яҡҡа боролоп ҡарамады. Чөнки ул заманда 85 дин шул ҡәдәре көчле һәм шул ҡәдәре дин ҡәдерле булған. Һәр кемнең үз дине үзенә ҡәдерле булған. Бу Балтачның шуңа барып кереп, динендән язғанын, кеше арҡылы ғына ишетеп, дөрөсләп, шулай тарихҡа языла бу сүзләр.
Дүртенче ваҡиға
Хәзер Аблай бабамызның ҡызы житте. Һәм кейәүгә бирергә ваҡыт житте. Бердән бер көнне бу Аблай бабамызның ҡызына башҡорт килде ҡаяндыр. Язмыш инде. Бу егетнең чын исеме була Ҡүчәрбай исемле була. [12-се б.]. Бу жигеткә бу Гөлнисаны бирергә уйлап, бабай ҡортҡасы белән киңәш итеп, уйланышып, бу жигеткә бирергә уйладылар. Шундан суң күпме-азмы ваҡыт эчендә бу Гөлниса дигән ҡызны бу жигеткә бирделәр. Һәм шул уҡ ваҡытта ике йәшне ҡауыштырға, туй ясап, икесе чын булып, ғүмерләре шат вә рәхәт ғүмер кичереп, тыныч, бәхет белә ғүмер итеп, Ҡүчәрбай исемле ҡала. Бу Гөлниса илән Ҡүчәрбай дигән жигет шунда ғүмер кичереп шунда вафат булалар.
Бишенче ваҡиға
Бу Аблай баба мында килгәндә илле йәшлек була. Һәм аның хатыны Бәлхиә 45 йәшлек була. Бу безнең мында килгән Аблай бабайның беренче килеп узған утырышлары үзләренә һәм күңелләренә бик охшады һәм бик күңелле булды. Булар мында килә яз көне, йәғни искечә апрель числасының егерменче көнөндә килеп, мында Аблай исеме [13-сө б.] яулап алалар. Бу Аблай бабаның беренче килеп утырғанлығы белән ауылыбызның да исеме Аблай булып ҡалған. Бу Аблай бабай хәзер мында көн күрергә теләй. Ничек булса да тырышып, аз ғына чирәмне йырҡалап, ачып ашлыҡ чәчеп һәм тамаҡ туйдырырға кирәк дип бодай һәм соло чәчеп һәм тары чәчте азыраҡ. Бу ашлыҡлар бу йыл Аблай бабайның бәхетенә ҡаршы бик уңды барсы да. Аз булыуына ҡарамастан бик уңдылар бары да. Ҡая ғына барсаң да урман, ҡая ғына барсаң да таллыҡ һәм сазлыҡ. Хич бер аяз жир юҡ. Ниндәй генә ағач кисергә теләсәң бары да бар. Бер әдәм дә юҡ. Шулай итеп бабай урманны кисеп, ташып кирәкле ағачлар китереп абзар һәм ызба салып керде. Бу Аблай бабайға 86 тынғылыҡ юҡ. Көнө-төнө эшләй. Аблай бабайның Түбәләктән алып килгән нәсел малы [14-се б.] бар иде. Шуларны урчетеп, арыу ғына көнкүреп, шулай башлап алып китте. Хәзер инде бабай йылдан йыл жирне күберәк чәчә һәм йылдан йыл игенне күп чәчеп, уңышны күп ала башлады. Шулай итәитә бабай бер ваҡыт чығып китә урманға. Урманда йөрөй-йөрөй барып чыҡты бер алма ағачлыҡ урманына. Бабай мыны күреп хайран ҡалып ҡарап тордо да бу алма ағачының алмасы бик шәп күренә. Чөнки алманың житеп килгән ваҡыты ғына була. Шундан суң бабай алманы бер ничәне өзөп, кесәсенә алып салды ҡортҡаға күрсәтермен, дип. Бу алмалы жирнең урыны Алмалыҡүл дигән жирдә була. Бу Алмалыҡул дип исем шундан ҡалған исем була. Бу бабайға бу тормошо, йәғни бу урын тамам күңеленә охшады. Тормош күңелчә булып яхшы ғына байып китте. Бер ваҡытны бу тирәдә бер ауылда булмаған. Только Аблай ғына була. Ул да булса бер Аблай бабай, бер [15-се б.] бабай мында килә 1548 йылда. 1583-нче йылда вафат була. Ә Бәлхиә ҡортҡа бабайдан ике йыл элек үлә. Бу ваҡытларда Аблайда һич кем булмай. Бары да Сөн буйлары гел ағачлыҡ һәм сазлыҡ, керерлек булмай һич бер, «Яңы чабар» буйлары тоже шулай уҡ ҡара таллыҡ булған. Һәм дә «Сәйет ҡулы» урыны урман булған. Ҡара таллар ҡачҡы ятырлыҡ, чоҡорға төшөргә ҡурҡырсың. Шул ҡәдәре лаплыҡ һәм төрлө хайуанлар һәм йылан-чаян ятҡан урын булған. Аның, йәғни бу Аблай бабайның сыны бик достоин һәм ҡулбашлы булған. Аның ауырлығы биш бот 35 ҡадаҡ булған. Үзенең язып ҡалдырған тарихында Аблай бабай бик таза башҡорт булған. Ул үзе шулай жабай кеше булса да анарға берәр бүре йәки башҡа берәр йыртҡыч хайуан очраса йәки монарға ҡаршы һөжүм итәргә теләсә, бабай янында йөрөтә торған хәнжәрен алып, сүзсез чабып йәки чәнчеп үтерә булған. [16-сы б.]. Шундай ғәйрәтле һәм ҡеүәтле булған, шулай уҡ бер нәрсәдән дә ҡурҡа белмәгән. Бер ваҡытны Аблай бабай чығып китә сунарға ат менеп. Йөрөй-йөрөй бер бик ҙур бүре килеп чыҡты. Бабай бу бүрене күргәчтә, дәһшәтендән ғәйрәтләнеп, бүрегә ҡаршы чабып, барып житә дә, и барып житеү белән бүре туҡтала да. Бүре туҡтап, ҡаршы ырылдап торғанда бабай бүренең өстөнә жығылып төштө. 87 Аны шул уҡ ваҡытта бабай бүренең ауызына уң беләген бүренең ауызына тығып ебәрде. Ана шулай уҡ бабай бүренең өстөнә менеп утырып, жиңле беләге бабайның бүре ауызында. Шулай итеп, бүренең хәле бөтөп, хәлдән тайып бүре үләргә мәжбүр була. Шулай итеп, Аблай бабай бүрене үлтереп, ат ҡойроғона тағып, алып ҡайта. Шулай итеп, Аблай бабай үзенең йәшәгән ваҡытта ҡай бер урынларға исем атап ҡалдырған. [17-се б.]. Андан «Атжитәр ҡулы» диләр. Бу чоҡор буйында Аблай бабайдан суң аты бик начар була. Бу ат белән ауылдан чығып утынға бармаҡчы булып, бу ат белән бара-бара, урманға барып житә алмай. Буш буйы белән генә ҡайтып керә. «Атжитәр ҡулы»на житкәч, бу кешенең бу начар булған, аты чирләп үлә. Бу кеше, шулай итеп, утын алып ҡайта алмай. Буш буйы белән генә ҡайтып керә. Шуңа күрә, бу «Атжитәр ҡулы» дип исем бирелгән. Ҡарауыл тауы дигән тау безнең тирәдә бик мәшһүр тау була. Безнең «Ҡарауыл тауы» дигән тау борон замандан ҡалған исем була. Минем атам һәм ҡартатайлар әйтә иде. Шушы Ҡарауыл таудан Аҡъятыу Ҡарауыл тауындан суғыш ҡылып ятҡанлар, дип әйтәләр иде. Минем атам һәм минем ҡартинәй әйтә торған иде. Пугач яуы суғыш ҡылып йөрөгән шушы тауларда. Минең ҡартинәй әйтә торған иде. [18-се б.]. Берәр иске әйбер булса, андай нәрсә Пугач яуындан ҡалған нәрсә, дип әйтә торған ине. Минем ҡартинәй 1915-нче йылны үлде 99 йәшендә. Мин бәләкәй генә чағымда шул сүләгән хәтердә ҡалған. Анлар миңә сүләгән сүзләре Пугач яуы дип. Алтынчы ваҡыға Шундан суң бу Аблай бабай ҡызын кейәүгә биргәндән суң бер ничә йыл торғач, үзенең зур улы Зилайырға әйтә: «Улым Зилайыр, өйләнергә кирәк, йәки булмаса кәләш алырға кирәк, Зилайыр», – ди. Улы, йәғни Зилайыр бер аз уйланып торғандин суң улы әйтә: «Ярай, әткәй, алау булғач», – ди. «Мин иртәгә үзебезнең торған яҡҡа чығып китермен», – ди. Шундан суң: «Үземә охшаған ҡызны алып ҡайтырмын», – дип жауап бирде. «Ходай кемне насип итсә, шуны алырмын», – диде. «Чөнки безнең бу тирәдә яҡын ауылда юҡ бит», – ди. «Ана шулай уҡ белеш-таныш та юҡ», – дип жауап бирде. 88 Бабай, йәғни әткәсе әйтә: «Ярай, алай булғач, бар, бар», – дип әйтте. [19-сы б.]. «Үзеңә охшағанны, берәр ҡызны алып ҡайт», – дип жауап бирде. Зилайыр: «Алла насип итсә, алып ҡайтырмын», – диде. Шундан суң бердән бер көннө Зилайыр бер ат жигеп, үзенең тыуып-үскән яғына таба чығып китте. Шундан суң бара-бара, барып житә үзләренең торған Түбәләк дигән ауылға. Шунда ҡарай-ҡарай, ҡараса бу ауылның урыны ғына ҡалған, бер кеше дә юҡ. Ҡайсы ҡая, ҡайсы ҡая таралып бөткәндәр. Бу эшне күреп Зилайыр озаҡ ҡарап хайран ҡалды. Шундан суң бунда йыраҡ түгел бер-ике ауыл булса кирәк. Бу ауылларға барып, йөрөй иде элек. Шуңа күрә бу ауылны белеп, күреп барды. Мына барып бер фәҡир генә кешенең ҡызына барып, кереп, сүләшеп Зилайыр белән ризалашып, бер-бересенә мөхәббәтләре төшөп, никах уҡытырға уйладылар. Шунда булған бер ҡартны алып килеп, никах уҡытып, бер-ике кич ҡунаҡ булып, ҡызны Зилайыр үзенең торған [20-се б.] ауылына, йәғни Аблай дигән сүз, бер ничә көнләрдән суң Аблай ауылына ҡайтып керәләр. Булар ҡайтып керделәр. Әткәсе белән әнкәсе күреп, йүгереп ҡаршы чығып, бик шат күңел белән ҡаршы алалар. Шулай уҡ үзе белән бер туған энесе Туҡтағол дигән жигет тә йүгереп ҡаршы чыға. Бик шат күңел белән ҡаршы алып. Һәм дә килеуе белән Зилайыр дә бик шат булдылар. Бу ызбада булған халыҡның күңелләренә ике яҡтан да бербересенә охшашдылар.
Жиденче ваҡиға
Хәзер инде бер Зилайырның энесе Туҡтағол да житкән жигет булды. Хәзер инде бу жигеткә дә кәләш алырға ваҡыт житте. Хәзер бабай бер ваҡытны әйтә Туҡтағол улына: «Улым, сиңә дә хәзер кәләш алырға ваҡыт житте», – ди. Уйланырға кирәк инде миңә дә, дип сорау бирде. Шундан суң Туҡтағол әйттә: «Алыуын алырбыз, только ҡаян алырға», – дип әйтә. «Мында бездә яҡын тирәдә ауыл да юҡ, шәһәр дә юҡ», –. [21-се б.] дип әйтә. Аблай әйтә улына: «Улым, Туҡтағол, ағаң шулай чығып китеп, алып ҡайтҡан иде», – дип: «Син дә шулай, сиңә 89 дә шулай Ходай Тәғәлә берәр ердән туры китерер әле», – дип жауап бирде. Туҡтағол бер аз уйлағач: «Рәхмәт әйтеүеңә. Мин китәм фәлән яҡҡа чығып», – ди. Атасы Туҡтағолноң бу сүзенә риза булып ҡала. Туҡтағолдоң хәтерендә ҡалған икән, йәғни ишеткәне бар икән шундай бер ауылны. Су турында бер яхшы зур ғына Түреш дигән ауыл бар икән. Шунда барып ҡарарға кирәк, ди. Шулай итеп, Туҡтағол бер ваҡыт шушы Түреш яғына чығып китә. Шундан суң, бер ничә сәғәттән суң бу Түреш дигән ауылға барып керде. Бу ауыл Туҡтағолға бик матур һәм бик күңеленә охшады. Чөнки бу ауыл башҡорт ауылына ҡарағанда арыуыраҡ мосолман тойолдо. [22-се б.]. Бер, йәғни бу ауылда бер ничә көнләр йөрөп, бу Туҡтағол дигән жигет үзенең язмышына ҡаршы бер ҡызны эзләп тапты. Бу ҡыз үзе бер фәҡирерәк кенә кешенең ҡызы булған. Жигет бу ҡызны күреп, күзе төшкәч тә, Туҡтағолноң күңеленә бик матур һәм бик охшашлы булды. Чөнки ҡыз бик матур һәм бик чибәр. И шулай уҡ Туҡтағол да үзе һәйбәт егет була. Таза егет була. Ярай, хәзер жигет белән ҡыз икесе ҡапма–ҡаршы килеп, бик һәйбәт сүләшеп, тормошҡа чығарға риза булдылар. Шулай итеп, былар бер-бересенә чын мөхәббәт белән сөйөшөп, һәм дә бер-бересенә ғүмерлеккә вәғәдә ҡуйып, донъяда шат вә рәхәт ғүмер кичереүгә ҡул бирештеләр. Ҡайғысыз, хәсрәтсез генә ризыҡ белән паҡ ислам динендә аҡлыҡ, паҡлыҡ белән ғүмер кичерергә насип булсун, дип былар зур шатлыҡлар белән шатланышып, әбей һәм бабай белән саулашып, [23-сө б.] юлға чығып китәләр. Шундан суң, бер ничә сәғәттән суң Аблайның атасының йортона ҡайтып керәләр. Йорттағы ҡалған халыҡ быларны күреп, шат күңел белән ҡаршы алалар. Бик шатланышып ҡаршы алдылар. Бу бабай мынан әбейгә дә һәм башҡа өйдә булған ағажиңгәйләренә дә бик мәхәббәтле күренделәр. И былар тағы бергә-бергә тырышып эшләп көнкүрергә һәм сызғанып эшкә тотондылар. Хәзер инде быларға ҡайусына ызба кирәк, ҡайусына абзар, кирәк, ҡайусына мунча кирәк. 90 Булыр хәзер урманны күп кисеп, ҡороч күкрәк тимер белән саф булған үзләренең көче белән тормош ҡорорға башладылар. былар һәр бересе һаман көндән-көн, йылдан-йыл ишәйә баралар. Көндән-көн күбәйә баралар. Шулай итеп, Аблай бабайның үзенең улларындан таралған балалары күп санға житте. Шулай итеп, тарала-тарала, быуынбыуынға таралған [24-се б.] халыҡның саны күпер асҡы яғындағы халыҡ, төмәнгә ҡәдәре бер атадан таралған халыҡ, дип белерсез. Күрдегезме, дуслар, Аблай бабай ниндәй йөрәкле һәм ниндәй тәүәкккәл булған үзенең заманында. Һич бер әдәм аяҡ басмаған жиргә килеп бер үзе, йәғни үз семьясы белән көнкүреп һәм тормош ҡорған. Уйлап ҡарағыз әле, шундай юҡлыҡ заманда үзенең саф булған көчөнә ышанып, йәғни безнең Аблай ауылына дан ҡазанып ҡалдырып, мәңгелеккә сүләргә тарих итеп ҡалдырған. Рәхмәт булсын, Аблай бабай, сиңә, рәхмәт булсын аның бөтөн булған семьясына. Шулай итеп, Аблай бабай мында килгәндә була 50 йәшлек. Вафат булғанда 85 йәшендә була. Андан ҡалған балалары донъяда рәхәт ғүмер кичереп, күп санға, семья ишәйеп, шулай итеп, Аблайда халыҡ шундан үрчеп киткән башҡорт исемендә ҡалған халыҡ. [25-се б.].
Сигезенче ваҡиға
Шундан суң, бер ничә йыллардан суң Тапоринға йыраҡ түгел бер Ҡалтай дигән бер татар ауылы бар икән. Шушы Ҡалтай ауылындан бер Фәхри исемле кеше йәшәгән. Бу Фәхри ҡарт нәрсәдер уйлап, бердән бер көнне үзләрендән ҡуйып, йәғни мындан рәхәт тормош эзләргә чығып китә. Бу Фәхри ҡарт үзләрендә йәшәгән ваҡытта көнкүреше бик яҡшы бай була. Аның маллары да бик күп була мында. Бу Фәхри бабай бу безнең тирәне бер заман килеп күргән икән. Шуның өчөн бу безнең Аблай дигән урынға килеп утырырға уйлап, анан килеп ултырған. И мында килеп, бик яхшы, ныҡ итеп икмәк чәчә башлаған. Фәхри ҡарт мында килгәч, үзенең малларын су эчерергә үзенә йыраҡ түгел бер күл бар икән. Шул күлдән бөтөн булған малларын шул күлдән су эчереү [26-сы б.] өчөн шушы күлне жайлаштырған. 91 Бу күлгә исем биргәнләр Фәхри күле дип. Бу Фәхри ҡарт мында килеп, хәтсез торғач, бик күп ашлыҡ чәчте. Буның маллары да бик күп булған. Арыш күп чәчә һәм солы, һәм бодай һәм башҡалар. Бу Фәхри бабайның бәхетсезлегенә ҡаршы һауа шарттары начар була. Икмәкне бер аз жыйнағандин суң, арышларны суғып бөтөрделәр. Ә башҡа сабан ашлығы шул көйгә күбесен яланда ҡалды. Ҡайусы зуратта ҡайусы чумәләдә, ярар, хәзер Фәхри бабайның маллары бик күп булған. Шуның өчөн ашатырға мал кормы бик күп кирәк булыу сәбәпле, һәр көннө, хәзер инде ҡыш көн булды. Малларға азыҡ бөттө, йәғни салам бөттө ашатырға. Хәзер ни эшләргә, дип уйлап тордо да тағы яланда ҡалған соло һәм бодайны суҡмайча малға ашатырға башладылар. Шулай итеп, бу суҡмаған солы белән бодайны ашата- [27-се б.] ашата сигез йөз арба бодай белән солоны ашаттылар. Ул ваҡытта һауа шарттары начар булыу сәбәпле хәзерге кебек машина көчө юҡ. Һич бер мөмкинчелек юҡ. Шулай итеп, Фәхри бабай бу йыл 800 арба соло, бодайны ашатып, малларны тәрбиәләп, үтермичә ҡыш чығара. Ҡыш буйына яландан ташып, ҡалған ашлыҡларны мал кормы ясап, рәхәт чыҡты. Бу Фәхри бабайның урыны була, йәғни утырған урыны дигән сүз, хәзерге көндә Шәүкәт урынында була. Шунда йәшәп, ғүмер кичерә, 80 йәшләрендә вафат булып, Аблай ауылында йәшәп, аның ничек тормошо, шулай ҡала ғүмергә суләргә.
Туғызынчы ваҡиға
Бу Фәхри бабайдан суң тағы бер ничә йыл үткәч, Түреш дигән ауылдан бер Исәнбирдин ҡарт килгән Аблайға. Исәнбирдин дип йөрөтөлә. Әле дә шушы шушы фамилиялы кешеләр бар төрлө ерләрдә. [28-се б.]. Бу ҡарт Түрештән килгәндә үзенә туры юл ясап, ағачларны кисеп килә. Бу юл, әле дә бу юлны «Бабай юлы» дип йөртәләр. Азамат тауының турындан юл салған килеп, ағачларны кисеп, юл ясап килгән. Шулай үзенә туры юл салған. Бу юл «Сәғит юлы» дип йөрөткәнләр. Бу бабай юғары очның мишәр таралмасы була. Шушы Сәғит бабайның нәсел таралмасы була. Бөтөн булған юғары очның халҡы аның балалары булып санала. Бу Исәнбирдин дигән фамилия Түреш дигән ауылда да һаман бар. 92 Анан безнең ауылдан төрлө яҡҡа таралған кешеләр, ҡайысы ҡая, ҡайысы ҡая, йәки шәһәрләрдә булсын, шушы Исәнбирдин дигән фамилияның күп. Бу безнең бабамыз Сәғит дигән кешене күп сүләп булмай. Чөнки бу ҡартның озон итеп сүләргә тарихи жәһәттән бер дә сүләрлек ҡызыҡлы эш тә, үз ғүмерендә тарихи сүзләр һәм башҡа бер [29-сы б.] мәғлүмәте булмаған. Ғади ғына бер кеше була. Үз көче белән көн күреп, артыҡ бай да булмаған. Шуның өчөн шулай ҡысҡача ғына сүләргә туры килә. Шушы безнең юғары очның халҡы, йәғни күпернең юғары яғы дигән сүз, бөткәнче Сәғит бабайның нәсел-ырыуы була. Ҡалтайдан башҡасы.
Унынчы ваҡиға
Бу Исәнбирдин нәселе, йәғни Сәғит бабайдан суң, бер ничә йыл торғандин суң бу Аблайға тағы бер төрлө халыҡ килеп чыға. Төмән дигән халыҡ. Бу төмән дигән халыҡ Тамбовски губернадан килеп утыралар. Ул заманда алар гел русча ғына сүләшкәнләр. Чөнки алар яғында татар халҡы булмаған. Шуның өчөн русча тел булған аларда. Бу безнең ауылға килгәч, йәғни бер ничә йыллардан суң [30-сы б.] булар бер мәчеткә жыйылалар (ғәйеткә). Бер төмәннең мулласы әйтә. Жәмәғәт, ди, мәчеттә русча сүләшергә ярамай, дип халыҡҡа аңғарта. Бары хәзер халыҡ килеп бөттө мәчеткә. Хәзер мулла артҡа ҡайырылып ҡарап, халыҡҡа әйтә: «Мин, жәмәғәт, әйтәмен, ди. Шундан суң мулла хәзер ниәт әйтә. Аллаһҡа ниәт ҡылдым, ике рәҡәғәт ғәйед намазыны бер ауыздин әйтергә», – ди. Халыҡҡа: «Аллаһу Тәғәлә, Аллаһу әкбәр», – дип әйткән иде. Арттан бер мужик ҡычҡыра: «Пастой, мулла, пат сиңәргә упал», ди. (Мулла): «После сабираешь, Аллаһу әкбәр», – дип йығылып китә. Бу халыҡларның тоже бик күп сүләп булмай. Чөнки бу төмән халыҡның тарихи жәһәтендән ҡызыҡсынып сүләрлек ғәмәлләре юҡ. Шуның өчөн ҡысҡача ғына быларны да үткәреп жибәрергә туры килә. Бу халыҡларға земләмир жирне бүлеп биргән. Безнең белән бергә түгел. Жирләре башҡа, үзләренә басу билә диләр. [31-се б.]. Шулай булса да бу төмәнләр падишаһ ҡарамағында ышанычлы кешеләр булған. Чөнки ул заманда салдат алардан ғына алғанлар. Безнең халыҡтан салдат алмағанлар. Без инде ничекдер ышанычсыз бер кешеләр булғанбыздыр, дип уйладым. Йәки башҡача берәр ни булғандыр. 93 Шул заманда алар халҡы 25 йыл хезмәт иткәнләр. Һәм һәр бер салдат 25 йыл хезмәт итеп, ҡартайып ҡайтҡанлар. Бу, уйлап ҡарасаң, бер кешенең ғүмере бит. Безнең халыҡлар ул ваҡытта рәхәтләнеп, тыныч ҡына ятҡанлар. Безнең халыҡтан салдат алына башлаған, только 1874-нче йылдан башлап ҡына салдат ала башлана. Бу төмөн халҡы бик үткер һәм русча сүләшергә бик усал һәм оста булғанлар. Әгәр дә безнең халыҡҡа Уфадан йәки башҡа берәр ердән бер-бер руски начальник килсә, русча суләшергә төмән халҡын алып килгәнләр. Алардан башҡа русча сүләшеүче булмаған. [32-се б.]. Ул заманда безнең татар йәки башҡорт халҡында рус телендән һич бер мәғлүмәт булмаған. Үз ауылындан башҡа һич бер жиргә чығып йөрөмәгәнләр. Шуның өчөн рус телен белеүче булмаған. Ә ҡарасаҡ, хәзерге көндә бер бәләкәй генә бала да рус телен бик яхшы өйрәнә һәм сүләй белә. Сорасаң, һич бер аптырап тормай жауап бирә. Чөнки уҡыу хәзер бик көчле һәм бик телдән мәғлүмәтләр керә. Һәр бер телдән үрәтәләр. Хәзер рус телен дә алға ҡуйыла шуның өчөн. Чөнки безнең бөтөн булған фән һәм техникаларны рус теле белән аңғарталар. Һәм языулар бары да рус хәрефе белән языла.
Ун беренче ваҡиға
Безнең Аблай ауылының күрше межник, йәғни төн яҡлап бер бай була. Бу байның исеме Харис була. Бу байның утырған урыны Күсәгәй ауылының түбән очонда үзенә башҡа бер хутор була. Бу Харис дигән байның жире бер ничә йөз дисәтинә [33-сө б.] жирләре һәм күпме дисәтинә урманлары булған. Бу Харисның 6 малайы була. быларның маллары бик күп. Атлар һәм дә сығыр хайуанлары, һәм дә сарыҡлар. Бу бай үзенә башҡа көтөүче яллап үзенең жирендә көттөрөр булған. Бу малларны бер фәҡир генә бәндә жәй буйы үзенең жирендә көтөп йөрөй булған. Көтөүче малларны көтөп йөрөгән ваҡытта арып-талып, азыраҡ малларны туплап, ял итәргә туҡтаған, икән. Шул ваҡытта теге Харис бай килеп чыға да бу ял иткән ваҡыттағы көтөүчене: «Нигә малларны туплап тороп ашатмича йоҡларға яттың», – дип көтөүчене ҡыйнап торғозоп жибәрә. Бичара көтөүче нишләсен суң, аның мындан башҡа бер барыр урыны да юҡ. Аҡырып жылап, малларны урындан ҡузғатып, алып китә. 94 Жылай-жылай шулай бу байда бу фәҡир ғүмер кичерә. Түзә һәм михнәт эчендә һәм ҡайғы, хәсрәт белән донъяда шулай ғүмерен үткәрә. [34-се б.]. Түзә һәм михнәт эчендә һәм ҡайғы, хәсрәт белән донъяда шулай ғүмер итә. Һәм дә бечән ваҡытлары житкәч, бу бай фәҡир халыҡларны жыйып алып чыға. Бу бай бечәнлеккә алып барып күрсәтә: «Менә шундан фәлән жиргә ҡәдәре чабарсыз», – дип. Бу фәҡир халыҡлар чаба-чаба, көн буйына арып-талып, кичкә табан тамам арып, хәлдән тайып бөтәләр. Бер ничә көнләр чабҡандин суң, бу Харис байның зур улы Хәлил исемле иде. Шул Хәлил исемле улы яхшы ат менеп ҡулға ҡамчы тотоп, печән чабыучылар янына килеп чыға, ғәйрәт ороп, әйтерсең генералмайор килеп, теге печәнчеләрнең дә бу Хәлилдән ҡурҡып һәм ҡотлары очоп бик тырышып-тырышып чабалар. Бересендән бересе уйланып: «Миңә сүз әйтмәсә ярар иде», дип. Ҡайсы бер ваҡытларында бу Хәлил үзе яратмаған, йәки ҡай бер ваҡытта Хәлилгә азыраҡ против берәр сүз әйтсә, бу Хәлил бу хезмәтчеләрен ҡаты ҡыйнаған. [35-се б.]. Бу байның жирләре бер ничә йөз дисәтинә булған. И бик күп урманлары да булған. Бу бай бер ваҡытны уйлады шулай. Үзенең жирләрен күпме бар барын да ҡанау белән ҡазытып и әйләндереп алырға уйлады. Ана шулай уҡ күпме-азмы ваҡыт эчендә бу бай ике бик фәҡир генә кешеләрне яллап ҡанау ҡазытырға ҡушты. Үзенең бар булған жирләрен әйләндереп алырға. Бай быларға хаҡны шулай сүләште. Сажины биш тин көмөшкә. Ҡанауның буйы өч аршын, иңе аршын ярым, йәки ике аршын була. Ҡайбер урыны урыны белән бер сажин жирләре дә бар. Ҡай бер печәнлек, йәки шундай батылыҡ, йәки саз буйларын тирән ҡазытҡан. Ҡай бер урынларда тирән ҡазылған ҡанауларға көз көне атлар һәм башҡа маллар да төшөп-төшөп үлгәнләр, ди. Ну, бит, бу байға сүз әйтә алмайсың. Бу ҡанау ҡазый торған кешеләрнең исемләре: Бересе Гаян, икенчесе Рөстәм исемле кешеләр булған. [36-сы б.]. Бу кешеләрнең тормошо шулай була. Бер генә ҡолач читәндән үрелгән һәм балчыҡҡа ҡатырылған ызба була. Икенчесенең тож бер мунча кебек кенә бастырыҡ жыуанлығы ағачтан салынған ызба була. Бу фәҡир ике кешенең ызба түбәләре булмай. Өй түбәсенә үләнләр чығып, чәчкәләр атып утыралар. Өй түбәсен ябарға мөмкин булмаған. Мин үзем дә бәләкәч 95 чағымда, йәш ваҡытта ҡырда йөрөгән ваҡытта шушы ҡанау ҡазыучылар янына барып чыҡтым һәм былар белән сүләштем. Мин алар янына барғанда нәҡ төш ваҡыты иде. Бу ике кеше чәй ҡайнатып торалар иде. Чәйнүккә мәтрүшкә салдылар. Мәтрүшкә ҡайнап чыҡҡач бу чәйне алар бик хозурланып эчеп алып киттеләр. Мына шулай итеп, озон көн буйына байның тирән булған ҡанауын ҡазыйлай. Мына, иптәшләр, күрдегезме, элек тормош ничек булған һәм ничек фәҡир халыҡларны байлар үзләренә ҡол ясап [37-се б.] эшләткәнләр. Ярай бер заман 1917-нче йылда минем йәш ваҡытым, йәғни үсеп килгән жигет ваҡытым ғына иде, революция чыҡты. Хәзер без мыны ишетеп бик күп йәш уҡый торған уҡыучылар һәм дә бер мулла бу малайларны эйәртеп. Һәм дә патшаның сүрәтен бер жеп белән тишеп, тағып, бер уҡыучы малай бу сүрәтне сүрәп алып килә. Мин дә быларны күреп эйәрдем. З генә барабыз да бик ҡаты тауыш белән ҡычҡырабыз: «Йәшәсен революция, ура», дип, йә (икенче) «Йәшәсен хөрриәт, ура», дип. Шундан суң урам буйындан йөрөп-йөрөп бер мәдрәсә янына килеп, муллабызны туҡтатып, азыраҡ доклад сүләп бөтөрде дә патша сүрәтен барыбыз да бер юлы шау итеп, патша сүрәтен тартҡалашып өзгәләп бөтөрдөк. Шулай итеп, Николай патшаны без йәш үсмер балалар юҡҡа чығардылар. [38-се б.].
Ун икенче ваҡиға
Бер заман 1919 йылны беренче мәртәбә килеп, бу Харис байның малайларына контрибуция салдылар. Бик ҡаты итеп. Бу ваҡытта инде бу Харис бай үлгән иде. Шушылай булса да бу байның хатыны ире бай үлгәч, үзе ҡамчат бүрек кейеп, үзе ирендән нығыраҡ хезмәтчеләрне асраған. Шулай итеп, бу ҡарчыҡ бер ничә йыллар шулай азапланып килде дә совет власы бик көчәйеп китеп, быларны раскулачивать итеп, барын да тар-мар китереп бөтөрдөләр. Бу Харис байның зур улы Хәлил иде. Ул кешегә пима төпләп һәм башҡа шундай эшләр эшләтеп, аҡтыҡ ғүмерендә асылынып үлде. Һәм анан бар иде бу Харисның хатыны бу ваҡытта исән була. Бу ҡарчыҡ инде торорға урыны юҡ, ашарға юҡ. Шулай итеп бу ҡарчыҡ аҡтыҡ ғүмерендә хәйер эстәп, кеше бусағасы төбөндә ачҡа үлде. [39-сы б.]. Күрдегезме, иптәшләр, донъялыҡта чаҡта фәҡирмескенне һәм аның ҡанын эчеп йөрөгән өчөн бу кешеләр 96 донъялыҡта үзләренең язмышларын күреп үлделәр. Бер ваҡытта да кешегә алай грубый ҡыланырға ярамай. Һәм мин тегеләй, мин былай булам дип боронны күтәреп, кешене санға санамича, ул донъялыҡта үзеңә дә шул көн килеп житкәнен көтөп тор.
Ун өчөнче ваҡиға
Элгәре патшалыҡ заманында да халыҡның көнкүреше бик ауырлыҡ белән һәм бик юҡлыҡ белән тырышып, бик аҡчаға мохтажлыҡ булған. Чөнки иген сатса бик арзан һәм башҡа нәрсә сатса тағы бик арзан булған. Только кем өчөн генә суң бу рәхәт булған. Ана шул хәйерчене талап, жирен, суын һәм үзен ҡоллоҡҡа ҡалдырып шулай жафалағанлар. Шул кешеләр генә рәхәт йәшәгәнләр. Минем әткәйнең душ булмаған. Йәғни атасындан ҡалған ике душ булған. Шушы ике душны дүрт малайға бүлеп алғач, [40-сы б.] бу бит һәр бер кешегә ярты душ ҡына тейә. мына шушы ярты душны биләп кенә, йәғни ашлыҡ чәчеп, күпме донъяда рәхәт ғүмер кичерерсең. Минем әткәмнең жире булмағач, яз көне була башласа байларға барып жир сорай иде. Ул байның үзендән артҡан ҡайда негодный жире бар, шуны бирә уртаҡ чәчәргә, былай сатып бирмәй. Ҡайда йомран оясы, ҡайда ҡаҡ тау башы, шуны ғына бирә ул. Бу жирләрдә бер дә ашлыҡ булмай, йә йолҡабыз, йә ураҡ белән чүпләп чығабыз. Революциядан элек 60 йыл жир бүленмәгән. Шулай итеп, 60 йыл үлде душын биләп килгәнләр. Шушы патшалыҡ заманында бер буразнада жирсез кеше бик күп иде. Менә шушы бер буразна да жире юҡ кешегә бизрәүзни (безревизный) дип йөрөтөлә иде. Йәки анарға әйтәләр иде, раждун (новорожденный) диләр иде. Бу жирсез кешегә башҡа чығыу өчөн утырырға урын бирмәйләр иде. Бик ҡыйынлыҡ белән генә ҡайсы [41-се б.] бер кешенең ярты урынын сатып алып ҡына утырғанлар. Миҫал өчөн әйтеп үтәргә кирәк, минем әткәмнең жире ярты ғына душ булған. Анарға утырырға урын бирмәгәнләр. Ну, хәзер нишләргә кирәк, дип уйлағанда, уйлап йөрөй-йөрөй, бер ваҡытта безнең тирәдә бер фәҡир генә кеше була. Шаһбаз исемле. Бу кеше, йәғни Шаһбаз әткәйгә әйтә икән: «Баязит, мына минем ярты урынға утыр, әллә ҡая барма», – дип әйтә икән. Шундан суң бу Шаһбаз ҡарт белән сүләшеп һәм килешеп 12 йыл срок белән мының ярты урынына килеп утырабыз икән. Ул ваҡытта безнең почет булмады. Чөнки безнең жир юҡ, утырған урыныбыз да кеше урыны бит. Чөнки байлар донъясы, 97 байлар законы булған. Үзе тырышып, көн күреп килгән кешегә көн күреү бик ҡыйын булған. Бу Шаһбаз ҡарт безнең әткәйдән бер ничә йәшкә зур булған. Шуның өчөн ул ҡартның душ булған. [42-се б.]. Душ кешегә урын бар дигән сүз. Шундан суң безнең әтинең ун ике йылға сатып алған ярты урынының йылы тулып бөткәч, былар безне тағы урындан ҡыуалар. Шундан суң безнең әткәй Шаһбаз ҡартҡа тағы бер ничә сум аҡча өстәп тора. Шундан суң тағы бер аз басылып торалар былар. Шундан суң тағы бер ничә йыллар торғач, тағы аҡча бирәбез. Андан суң озаҡ тормайча революция чығып, жирләр тар-мар килеп, шулай итеп, без дә хәзер жирле кеше булып, донъяда шат вә рәхәт йәшәп, ғүмер кичерәбез. И шулай итеп егерме өч йыл Совет хөкүмәтендә минем әткәм гүмер итеп, 1940-нчы йылны вафат булды. Шундан суң 41-нче йылда суғыш чығып, суғышҡа алынып киттем. Суғышта дүрт йыл йөрөп, исән-имен йөрөп ҡайттым. Мин ҡайтҡанда минем ғаиләм бик йончоу һәм бик ашау– эчеүгә һәм дә кейем-салымға да бик юҡлыҡ белән килгәнләр иде. Балаларым да бик ваҡ иде ул ваҡытта. [43-сө б.]. Шуның өчөн хатыным бер үзе алты баланы колхозда эшләп тамаҡларын туйдырырға һәм дә өст-башларын да кейендерергә, бу балаларны ҡарау аңа бик жиңел булмаған. Шундан суң мин ҡайтып үзем атлар ҡарарға кердем. Шулай итеп, килә-килә йылдан-йыл, көндән-көн һәйбәтләнеп китте. Хәзер инде безнең Советлар Союзында шул ҡәдәре без рәхәт, и шул ҡәдәре иреклек, ничек әйтергә дә мин сүз таба алмайым. Чөнки хәзер аяҡҡа кейә торған чабата бөтте. Итек һәм читек, туфли, черуак. Шуларны генә кейәбез. Хәзер инде әллә мең төрлө аяҡ кейеме кейәсең. Ашамлыҡ тоже шулай, теләсәң нәрсә ал, бары да бар. Шикәр һәм варенья йыл буйына житә. Ашар бодай күмәче, аҡ күмәч дигән сүз. Бу күмәчне безнең әти-әниләр төшөнә дә кермәгән. Элек туҡмачҡа да арыш ҡушып ҡына басҡанлар. [44-се б.]. Хәзер инде бөтөн эшне машина эшләй. Ураҡ урған, печән чапҡан, бөтөнөсе хәзер йыл әйләнәсенә эшләп киләсең дә, шундан суң ғына бер юлы бодайны тоҡҡа тейәп аласың. Бу бодайларны элек Әхмәтсадиҡлар ғына булған бит. Үз үземә уйлап, хайран ҡалам. 98
Ун дүртенче ваҡиға
Мин үзем хәзер 64 йәш тула. 1900 йылғы тыуған йылым. Хәзер мин 60-нче йылдан бирле колхозда пенсионер булып торам. Айға миңә бирәләр 4 сум һәм дә хатынға бирәләр тоже дүрт сум. Бу безгә биргән колхозның пенсиясы чәй һәм шикәргә полны житә. Бу безгә бик ғәйеп хазина булып тора. Шикәрне бик мул ашасаҡ та хәзер безгә житә. Шуның өчөн без көтәбез алдағы көннө, тағын да мынданда артыҡ рәхәт донъяны. Хәзер алдағы көнләрдә колхозларда һәм совхозларда пенсиялар тағы артыуын сүләйләр. [45-се б.]. Бу ваҡытта без тағы еще рәхәткә ҡалырға, дип торабыз, Аллаһ бирсә. Донъяның тынычлығын теләп, шатлыҡ белән донъяның һәм дә ғүмернең тыныч, бәхет белән йәшәүебезне теләп торабыз. Бу безнең колхозда ихлас күңел биреп көчөн жәлләмичә эшләгән кешегә ҡартайғач, безгә пенсия бирә. Әгәр дә ҡартлыҡта аҡчаң бөтсә, бер тин дә табып булмай. Шуның өчөн без бу пенсия алған сайын рәхмәт уҡып, шатлыҡ белән тынычлыҡ, бәхет бир, дип Ходайға шөкрана ҡылабыз. Безнең Аблай ауылында түбән очта бер мулла бар иде. Бик яҡшы, бик түбәнчелекле иде. Ҡаршы килгән ваҡытта әллә ҡаян ҡычҡырып алдан сәләм бирә торған иде. Менә шулай итеп донъяда йәшәгән ваҡытта яхшы булсаң, яҡшылығыңны күрәсең. Алама булсаң, аламалығыңны күрәсең. Мин ҡайчан Уфа шәһәренә барамын. [46-сы б.]. Барсам миңә трамвайға йәки автобусҡа утырырға тура килә. Шундан суң килеп кергәч ә миңә йәш кенә ҡызлар һәм жигетләр сикереп тороп урын бирәләр. «Әйдә, әйдә, бабай, мынауында утыр», – дип үзләренең урынларына утырталар. Минем өчөн бу бик зур ғәнимәт һәм бик зур бәхетлеккә санала. Минем өчөн. Ә без ауыл жирендә алай түгел. Ауылда кечелек юҡ. Әлә ҡайчан шулай булыр. Бездә үзенә урын булса, кеше өчөн ҡайғы юҡ. Только үзе өчөн ҡайғыра. Бу безнең мында сүләгән ваҡиға буйынча шәһәр белән ауыл бер булырға, дип сүләйләр. Только ҡайчан булыр анысы безгә мәғлүм түгел. 99
Ун бишенче ваҡиға
Минем йәш кенә ваҡытым иде. Мине әткәй жибәрде бер байның магазинына бер ҡадаҡ шикәр алырға. 20 тин аҡча бирде. Шундан суң магазинға бардым. [47-се б.]. Магазин бикле иде мин барғанда. Көтәм-көтәм, чығыучы юҡ. Шундан суң, бер ничә ваҡыттан суң Әхмәтсадиҡ дигән бай ҡайтып керде ҡаяндыр. Бу бай ҡайтҡач та ялт-йолт ҡаранды да. Мин бу байға әйттем: «Хажы бабай, миңә бер ҡадаҡ шикәр бир әле», дип әйтәм. Бу миңә: «Ә, ярар», – диде. Бу магазинның бер башында склад иде, тотошо эшләнгән. Хажи бабай килеп, складҡа ачып керде. Мин дә аның артындан барып склад ишегендән ҡарап торам. Ҡарасам, ни күзең белән күрәсең, мында төрлө-төрлө затлы әйберләр күп. Стенада һәм идәндә бик күп. Мин бу ваҡытта ун йәшлек бала идем. 1910-нчы йылда була бу ваҡиға. Бу складтағы әйберләрнең төр-төр белән әйтеп үтергә туры килә. Уҡа читле ҡамзол, йәғни жифәктән булған атлас күлмәкләр һәм алтын сырғалар. [48-се б.]. Һәм түшәк, ястыҡлар да бик күп мында. Мин шушы әйберләргә ҡарап, хайран булып, шаҡ ҡатып тордом. Мин бу әйберләргә ҡарап аптырадым. Бу ниндәй әйберләр икән бу, дип, бу әйберләрне ҡайсыдыр ки, тирә яҡтан, йәғни ауыллардан бөтөн булған фәҡир халыҡлар бу әйберләрне икмәк алыу өчөн заҡладҡа салғанлар, икән. Һәр бер әйбергә үзенә күрә потлап арыш ашау өчөн, ҡай бер әйбергә привод ҡайышына ярты пот, ҡайысына 2 пот, ҡайысына 5 пот, һәр бер әйбернең хаҡы бар, әйберенә ҡарата хаҡ ҡуйып, икмәк биргән күпме срок белән, көз көнө икмәк житкәч, китереп түләргә. Бу әйберләрне теге фәҡир халыҡ заҡладҡа салып арыш алғанлар, икән, ашау өчөн. Йәй дә житсә икмәк булмай, түләй алмай. Ҡай бер арыуыраҡ кеше икмәк китереп, әйберен алып китә. Ә күбесе ала алмай, теге әйберләр шул көйгә заҡладта ҡала. [49-сы б.]. Азаҡ чиктә ул байда ул закладтағы ятып ҡалған әйберләр шул көйгә. Азаҡ читкә ул байда ул закладта ятып ҡалған әйберләр ҡая булып бөттөләр икән. (Ғәжәп). Мин шуны күрдем. Шундан суң бай складны бикләп магазинға керергә килде. Магазинны ачып миңә бер ҡадаҡ шикәр үлчәп бирде дә мин егерме тин аҡчаны анарға бирдем. Шул миңә дүрт тин аҡчаны ҡайтарып бирде. Шундан суң мин бер ҡадаҡ шикәрне алып һәм дүрт тин аҡчаны ҡулға тотоп ҡайтып киттем. 100 Алып ҡайтып шикәрне әткәйгә бирдем. Шундан суң чәй эчергә утырабыз. Әткәй безгә шикәрне һәр беребезгә бармаҡ башы кебек кенә ваҡлап бирә. Без инде ул бармаҡ башы кебек шикәрне чәй эчкәч азаҡтан ғына ҡабабыз ауызны тәмләп ҡуйыу өчөн генә. мына элек без үскәндә донъяның тарлығы һәм донъяның ярлы фәҡир чаҡлары бар иде. [50-се б.]. Һәм ҡысыҡлығы шул ҡәдәре булған. Әле без бөгөнгө көндә шикәрне алабыз 2–3–5 килолап. Шулай уҡ чәй эчкәндә чәйгә дә салабыз, ҡабып та эчәбез. Чөнки шикәр күп алырға аҡча да күп, бер ваҡытта да аҡчадан өзөлгән юҡ. Чөнки без хәзер күптән бирле колхозда аҡчаға эшләйбез. Шуның өчөн аҡчаға эшләгәч, һәр кемдә аҡча бар. Безнең колхоз арасында йәки булмаса колхоз канторында утыра торған ҡайсыдар ки шунда кешеләр бар. Йәғни бер кеше барып керсә, бер кешегә күтәрелеп ҡарамайлар. Бердән берендә генә ҡарап торалар. Без бит бар, безнең дә хоҡуҡ бер тигез. Шулай булғач, грубыйлыҡ күрсәтергә бер кемгә дә ярамай. Кемнең кем булыуына ҡарамастан. Чөнки безнең Совет законы йәки коммунистический партия алай булыуны бер дә яратмай. Мин үзем күп очрадым, күп учрежденияларда [51-се б.] булдым. Мындай грубыйлыҡны бер урында да күрмәдем. Безнең электән ҡалған бер мәҡәл бар. «Татар түрә булса, чабатасын түргә элә», – дигәнләр. Безнең ауыл жирендә шулай грубыйлыҡ бар. Ә шәһәр жирендә андай грубыйлыҡ һич бер күрмәссең. Барып керәсең: «Әйдә, бабай, әйдә, рәхим ит», – дип торалар. Урынларындан тороп, урын биреп, түбәнчелек ҡылалар.
Ун алтынчы ваҡиға
Патшалыҡ заманында ут мәжлесе шулай булған. Бөтөн булған хатын-ҡызлар кич утырғанлар. Житен һәм сүс эрләп озон ҡыш буйына житен, сүс жебендән киндер суғып, өс-башларына киндердән суғып кейгәнләр. Бу ваҡытларда суҡыр ут йәки ҡыуыҡлы ут яндырғанлар. Азыраҡ эрәте бар кеше ҡыуыҡлы ут яндырырған. Фәҡир кеше суҡыр ут яндырырға да аптырап торған. Бу жеп эрләү шундан килеп чыға. Тауар бик аз була. [52-се б.]. Хаҡы бик ҡиммәт була. Шуның өчөн тауарны алырға аҡча юҡ. Безнең өчөн житен сүс эрләп, һәр кем дә эрләгән житен киндер суғып кейергә туры килә. Бу инде фабричный тауардан ике өлөш артыҡ жетди суҡҡан киндер. Шулай итеп, элекке халыҡ бик интегеп ғүмер кичергәнләр. И ҡыз бирсә 5–6 ҡат күлмәк, ыштан биргәнләр кейәүгә. 101 Гел киндер күлмәк, киндер ыштан булған. Элек күрше булмаған егет күрмәгән. Жигет ҡызны күрмәгән. Хәзерге көндә ҡарайыҡ инде без. Һәр бер хужалыҡта электр уты янып тора ялт итеп. Шул ҡәдәре электр уты ялт итеп торса да безгә хатын-ҡыз да жеп эрләгәне юҡ. Йәки булса да бер генә хатын-ҡызлар да ҡул эше эшләгәне юҡ бит хәзер. Шул ҡәдәре рәхәткә ҡалды бу Совет законында йәшәгән халыҡлар. [53-сө б.]. Мин ҡайчан үземнең ҡортҡа белән сүләшеп үтырабыз. Вот, бу электр уты элек булса иде. Халыҡ төн буйына йоҡламайча житен эрләп чығар иде, дип сүләйбез. Дөрөсендә шулай бит. Элек чыра яндырып, йәки суҡыр ут белән яндырып, бөтөн булған эшләрен башҡарғанлар. Хәзер андай жеп эрләү, йәки булса да киндер суғыу дигән нәрсәләр юҡ. Нәрсә кирәк булса, магазинҡа барасың да аласың. Ыштан кирәкме, күлмәк кирәкме, йәки сиңә башҡа берәр төрлө тауар кирәкме. Ниндәй генә әйбер кирәк булса да магазинда туп-тулы тауар. Тегеүле кейем һәм метрлы тауарлар һәм ят кейемләр, шулай уҡ ашамлыҡ һәм эчемлек һәм төрлө-төрлө емештән ясалған вареньялар. Һәм повидлолар магазин тулы. Баш тығыр урын юҡ. Көндә килеп, тулып тора, ҡая ҡуярға урын да юҡ. Складлар да тулы запас тауар белән. [54-се б.].
Ун житенче ваҡиға
Патшалыҡ заманында йорт салыу шул ҡәдәре булды. Ярлы кешеләр читәндән үреп ызба ясағанлар. Чөнки аның бүрәнә алып, йәки урмандан бүрәнә кисеп, йәғни ташып, йорт салыу бик читен булған. Ә инде өч йәки ике баш ат жигеп, ике сығыр сауған кешенең ҡай бересе генә Идел буйындан бүрәнә сатып алып, таш китереп салғанлар. Элек Тапориндағы байлар Ҡараиделдән башҡортлар сал төшөрөп байларға сатҡанлар. Һәр бер бүрәнәне 20 тин белән биреп киткәнләр. Ә байлар ул 20 тингә алған бүрәнәне 60 тингә сатҡанлар халыҡҡа. Ә теге башҡорт байға сатҡан сал аҡчасын эчеп бөтөрөп, тағы менеп киткән бүрәнә алып төшөргә. Шулай итеп байлар бу бүрәнәдән өч тапҡыр файда иткәнләр. Менә мисал өчөн әйтәйек. [55-се б.]. Минем әткәйем 1908-нче йылны Тапоринға барып, бик күп икмәк сатып, бүрәнә алған алтмыш тин көмөш белән. 102 60 бүрәнә алған. Воробъев дигән байдан алған. Бүрәнәнең жыуанлығы 22–25 сантиметр булған. Шушы Тапориндан алған бүрәнәне ярты йыл ат белән ташыдылар. Өмә итәләр. Ашлыҡ илтеп, шундан бүрәнә салып алып ҡайта попути берәр бүрәнә. Хәзер бер ызбаға кирәк таҡта һәм башҡача материаллар. Бу ызбаны бит әлеге кебек бүрәнә ҡайтыу белән ваҡытны үткәрмәйчә шунда уҡ эшләтеп булмай. И шулай уҡ буратып та булмай шундуҡ. Чөнки аҡча юҡ, аҡчаны табырға мөмкинчелек юҡ. Шуның өчөн бер йыл йәки ике йыл торғач ҡына бер ызбаны бөтөрөү өчөн әткәй ике кешене яллаған 35 сумға. Үзебезнең ауылныҡы Мәғдән белән Зөфәр. Шушы кешеләр ялланды. [56-сы б.]. Хәзер безгә половой таҡта кирәк. Әткәй белән абзый киттеләр Уфаға таҡтаға. Бер ничә көнләр йөрөп таҡтаны тейәп алып ҡайттылар. Ике озон арба белән. Шундан суң крыша таҡта ташый башладылар, тоже Уфадан. Бер ничә йөк крыша таҡта китерделәр Уфадан. Бу ызбаны ай ярымда бөтөрөп бирделәр. Бик яхшы итеп. 1914-нче йылны 15 июлдә. Ул ваҡытта ызба эшләтеү бик ҡыйын булған. И шулай уҡ андай, йәғни ул ваҡытта чыршыдан ызба салған кеше бик сирәк булған. Бик бай кеше генә салған ағач белән. Элек безнең халыҡ шул ҡәдәре тырышып эшләп йөрөгән уттан суға ташланып. Көн юҡ, төн юҡ, ал юҡ, ял юҡ. Шулай бересендән бересе ярышып көн күргәнләр. Үткән заманда халыҡның шул ҡәдәре тырышып, жан ҡыйнап йөрөүгә ҡарамай да әлеге тормошно чағыштырырғанда хәзер халыҡ сәхрәдә йәшәй. Һәм бигрәк тә рәхәткә ҡалды. [57-се б.]. Мындан суңға һәм киләчәк көнләрне дә тынычлыҡ белән шат вә рәхәт йәшәргә насип булсын! Ә хәзерге көндә ҡарасаҡ элек бер фәҡир булған ғүмер ғүмергә кетеү көтөп һәм байларға ашлыҡ суғып йөрөгәнләр. Бөгөнгө көндә шул кешеләрнең балалары яхшы ызба салып, сарайда торалар. Ҡоймалар ҡойоп, мына, иптәшләр, бу Совет власының яхшылығы арҡасында шулай яхшы ызба салыу килеп чыҡты. Ҡараиделгә бара да, анда эшләй договорлашып алты айға йәки бер йылға. Бер йыл эшләп, бер ызбаға житерлек бүрәнә алып ҡайта су белән ағызып. Леспромхоз эшләгәнгә документ биреп ҡайтара, ничә кубометр ағач алғанлыҡҡа. Бу инде су белән ағып ҡайта-ҡайта ун көн йәки 15 көн ағып ҡайта. 103 Кушнаренкоға килеп төшөп, мында килгәч, салны ат белән йәки трактор белән сөйрәтеп чығаралар. Яллап, кубометры 5 сум белән. [58-се б.]. Андан суң машина яллап ауылға ташый башлайлар. Күпме-азмы ваҡыт эчендә бү бүрәнәне бер өйлөкне ауылға ташып бөтөрәләр. Хәзерге көндә бигрәктә көчлө техника, көчлө. Даже шул ҡәдәре бүрәнәне пучҡач белән күтәреп машинаға сала. Пучҡауат ителгән бүрәнәне кран дигән машина күтәреп машинаға сала. Вот, хәзерге көндә безнең техника көчләре шулай. Әгәр дә инде бер кеше калхозға ағач, йәғни Ҡараиделгә бүрәнә кисәргә барса, бу кешегә тоже колхоз бер өйлөк бүрәнә бирә. Бу тож бик зур ярдам булды халыҡҡа. Мына шулай итеп, безнең Аблай ауылында хәзер гел чыршы ызбаға әйләнеп бөттө инде. Хәзер алам-салам ызба ҡалмады. Тағы бер-ике йылдан гел чыршы ызбаға әйләнеп бөтәчәк.
Ун сигезенче ваҡиға
Элекке заманда, йәғни 1860-нчы йылда башлап 1865-нче йылда мына әткәй кечкенә чағында безнең Аблай ауылының бик [59-сы б.] шәп жыйыны булған. Аның урына «Иске жыйын тауы» дип йөрөтәләр әле. Шунда жыйын булған. Ул ваҡытта жыйын бик шәп булған. Тауның түбән яҡлары һәм дә өскө яҡлары ҡара тупралыҡ булған. Бу «Бәрдәсте жыйыны»на бөтөн тирә-яҡтан да халыҡлар һәм мәшһүр жыйын булған. Шуның өчөн бу безнең «Бәрдәсте жыйыны»н бөтөн тирә-яҡтан килгәнләр. Бу безнең «Бәрдәсте жыйыны»на туҡсан йәки йөз чаҡрымдан килгәнләр. Минем әткәй сүләй: «Дәүләкән аръяғындан ҡымызчы башҡортлар килгәнләр. Алар кичтән ҡуна килеп, шул бая сүләгән Ҡара тупралыҡҡа атларына йөк-йөк ҡымыз тейәп килгәнләр. Шушы безнең атаҡлы «Бәрдәсте жыйыны»нда ҡымыз бик үткән. Һәм шундан башҡа халыҡ ясай торған төрлө-төрлө эчемлекләр дә күп булған. Буза һәм араҡы, сыра – шундай эчемлекләр булған анда. [60-сы б.]. Жыйында мында була төрлө-төрлө музыка ҡораллары. Скрипка һәм музыкан, һәм ҡурайлар да булған. Бу скрипкачылар жәүбазиләр булған. Алар скрипкаға бик оста булғанлар. И шулай уҡ ҡурайчылар да булған. Бу ҡурайчылар Дим буйы башҡорт ауылларындан килгәнләр. Чөнки «Бәрдәсте жыйыны» бөтөн тирә яҡҡа мәшһүр бер жыйын булған. 104 Ул ваҡытларда эчеп-исереп, суғышыу юҡ. Чөнки халыҡ бик тәртипле һәм бик инсафлы иде. Минең әткәйнең сүләүенә ҡарағанда шулай. Ул ваҡыттағы әдәм үзе бик ҡурҡаҡ булған. Үзе бик простой булған. Шуның өчөн усаллашмаған. Аң-белем булмаған әлеге кебек.
Ун туғызынчы ваҡиға
Үткән заманда, йәғни патшалыҡ заманында безнең күпернең юғары яғында, йәғни Ҡызыл тауның түбән яғындан башлап иң тау өстөндә бер урам тезелеп утырған булған халыҡлар. Бу халыҡлар бер заман бу ҡаҡ тау башындан бүтән [61-се б.] берәр жиргә күчеп утырырға кирәк безгә дип бер ничә халыҡ шулай уйлаштылар. Бу бер заман безнең халыҡтан беренче башлап алған салдат Үзән ауылдан ҡайтҡан салдаттан. Бу ҡайтып күпмеазмы торғандин суң безнең Аблай ауылына Янтурин килеп чыға. Бу ваҡытта бу Янтурин дигән кеше земский начальник була. Бу ваҡытта Вилдан бабай салдаттан ҡайтҡан ваҡытлары була. Янтурин янына килә дә Вилдан ҡарт сорай: «Йә, хәзрәт, миңә урын бир. Мин ҡаҡ тау башында утырамын бит», ти. Янтурин бунарға ҡаршы әйтә: «Бәй, үзең салдатсың. Нигә ана аръяҡҡа чыҡта, утыр», – дигән. Шундан суң шул ваҡытта староста Ширгазин Ибраһим исемле кеше була. Бу Янтурин дигән начальник тиз генә старостаны чаҡыртып китерә дә әйтә: «Син нигә бу салдатҡа урын бирмәйсең?», – ди. [62-се б.]. «Бәй, аңа душ юҡ бит», – дип жауап бирде. Янтурин әйтә: «Нигә жир белә күк арасына сыймайсыңмы?», – дип ачыуланды. «Душ юҡ дип, аларны күккә мендереп утыртып булмай бит», – диде Янтурин хәзрәт. Элек тәртип шулай булған. Бер зур кеше килсә, анарға хәзрәт дип йөрөткәнләр. «Хәзрәт» дип әйткән сүз бик олоғлап әйткән сүз булған. Шуның өчөн Янтурин бабайға да хәзрәт дип йөрөткәнләр. Шундан суң сельсоветҡа әйтә бу Янтурин хәзрәт: «Ана, аръяҡҡа чығып, барына да урын үлчәп, өләшеп бир», – дип приказ биреп китте. Бу була 1898-нчы йыл. Бу ваҡытта Янтурин була земский начальник. Шундан суң Ибраһим Ширгазин дигән кеше шушы тау башында утырған кешеләргә аръяҡдан чығып, урын өләшеп бирә. Шундан суң бу тау башындағы утырған халыҡ бары да урын алып, аръяҡҡа тезелеп ике яҡлы урам була. Шундан суң бу тау башындағы утырған халыҡ бары да урын алып аръяҡҡа тезелеп 105 ике яҡлы урам [63-сө б.] булып утырғанлар. Күп жыллар атабабалар шушы арғы яҡта рәхәт ғүмер кичереп шунда йәшәгәнләр.
Егерменче ваҡиға
Тож патшалыҡ заманында була бу ваҡиға. 1904-нче йылны була бу ваҡиға. Бер ваҡыт безнең Аблайға килеп чыға тағы земский начальник Янтурин хәзрәт. Мыны байлар бик түбәнчелек белән һәм шат күңел белән ҡаршы алалар. Шундан суң бу Янтурин хәзрәт сельсоветны, йәғни старостаны чаҡыртып, халыҡны жыйып китертеп кансәләргә халыҡ жыйналышана килергә ҡуштылар. Шундан суң бу староста халыҡны жыйнап квартирға китерде. Хәзер Йәнтүрин бабай собранияға, шундан суң собраниены ачты. Халыҡ күп, Йәнтүрин бабай әйтә. Халыҡҡа, ҡартлар, ди: «Мин Аблай ауылына больница салырға тәҡдим [64-се б.] иттeм», – ди. Шундан суң шунларға ҡаршы халыҡ әйтә, йәғни халыҡтан ризалыҡ сорай. Доклад ясады. Шундан суң Янтуринның сүзенә ҡаршы халыҡ, дыу ҡубып, тауыш күтәрде. Риза булмайча, против тауыш күп булды. Халыҡ әйтә: «Без мында ауылға урыс тултырып булмай. Һәм безгә ул больница кирәкмәй», дип ҡычҡырдылар. Шундан суң Янтурин бабай халыҡның бу ҡаршы сүзенә ҡаршы әйтә: «Эй, ҡартлар, ҡартлар», – ди: «Аның сезгә бер зыяны да юҡ, бит. Безгә анарға ҡаршы килмәгез. Һәм дә анардан ҡурҡмағыз», – дип халыҡны жубатып. Ә халыҡ һаман үзенчә кирегә таба тарта. Шулай итеп, бу Янтурин бабай халыҡның тынышын белеп, собраниены бөтөрөп, үз юлына чығып китә исәнләшеп. Ә безнең Аблай ауылы, шулай итеп, бальницаға мәхрүм ҡала. Әгәр дә шул ваҡытта халыҡ [65-се б.] риза булып больница салынған булса, бу көнләрдә бездә гөрләп торор иде. Мына, шулай итеп, Янтурин бабай бездән киткәч, Чаҡмағошҡа барып собрание ясап, халыҡ риза булып, больница салынды. Шулай итеп, хәзерге көндә Чаҡмағошта больница гөрләп тора, аптека да бар.
Егерме беренче ваҡиға
Шиғыр
Ничә йыллар бу ничә йырҡыч алпауытлар,
Таптадылар эшче күкрәген.
Эшләгәнгә аҡчаны да аз биреп,
Ҡузғаттылар эшче йөрәген.
Эшләп-эшләп, ярап булмай,
Ҡарай ул һаман нәфрәт берлән.
Эшләделәр күңел биреп, йәнен,
Ҡороч күкрәк, тимер беләк берлән.
Белә алдағы көннө рәхәт көн булачағын,
Безгә шатлыҡ, безгә сөйөнөч, яҡты көн булачағын. [66 б.].
Хәзер инде ҡарайыҡ дисәләр, нур сачылды донъяға
Эшләүче һәм башҡалар бер ҡайғы юҡ донъяда.
Безнең йыллар сәхрә жирләр, сәхрәдә үсә гөлләр.
Сәхрәдә үскән гөллөр кебек рәхәт йәшәй бит илләр.
Егерме икенче ваҡиға
Безнең Аблай ауылының төзөлөшө дүрт төрлө халыҡтан ғибәрәт. Беренче Аблай бабайның нәселе, икенче – төмәнләр, бер ничә кеше нәселендән таралған. Өчөнчө – Исәнбирдин, йәғни мишәрләр дигән сүз. Бу баба Түрештән килгән. Дүртенче – Ҡалтайдан килгән Фәхри бабай. Анардан таралған бер ничә кеше семьясы. Безнең Аблай бабай чын башҡорт булғанлыҡтан шушы өч нәселдән таралған халыҡларны башҡорт исеме бирелгән. Ә төмән халҡына башҡорт исеме бирмә- [67-се б.] гәнләр. Чөнки аларның жирләре һәм тыумышлары башҡа булған. Жирне землемер аларға бүлеп биргән тейешле ҡәдәре. Ә ҡалған өч төрлө халыҡ мишәр, башҡорт һәм ҡалтай. Былар инде өчөсө дә бер счетта йөрөгәнләр. Безнең Аблай бабай чын башҡорт булғанлыҡтан, йәғни аның арҡасында без дә башҡорт исемендә донъяда ҡалғанбыз. Ничә ғасырлардан бирле безнең башҡорт бабамыз безгә ҡаян килеп данлы исем биреп ҡалдырған. Рәхмәт булсын ул Аблай бабайға һәм дә аның улларына. Элек, йәғни патшалыҡ заманда, йәғни боронғоча әйткәндә староста дип йөрөтәдер идек. Шуның өчөн староста печатында язылған иде былай дип: «Белебеевский Старо-Калмашевский Аблаевский башкирский сельский староста», дип язылған иде печатта. Ә бу төмәндәр дигән халыҡның үзләренә башҡа [68-се б.] була иде старосталары. Алар безнең халыҡҡа ҡатнашып бөтмәделәр. Собраниеда һәм башҡа шундай жыйналышлар да үзләре генә үткәреп жибәрәләр иде жыйналышларны. Аблай территориясы бик зур һәм бик урманлыҡ булған. Шуның өчөн Аблай дигән ауыл электән 107 үк атаҡлы һәм дан ҡазанып тотоп килгән. И шулай уҡ Аблайның электән үк, йәғни әйтергә мындан йөз илле йыл электән булып килгән «Бәрдәсте жыйыны». Шушы «Бәрдәсте жыйыны» бөтөн тирә яҡҡа тотҡан мәшһүр бер йыйын була. Кругом чаҡырымдан ишетеп «Бәрдәсте жыйыны»на килгәнләр. Шушы «Бәрдәсте жыйыны»нда бер-ике кич ҡунаҡ булып, тамаша ҡылып, үз ауылларына ҡайталар һәр ҡайысы. Бу безнең юғары очта бер чоҡор бар. Бу чоҡорның исеме «Урталай ҡул» дип йөрөтөлгән. [69-сы б.]. Чөнки бу чоҡор ауылны урталай кисеп чыҡҡанлыҡ белән «Урталай ҡул» дип исем биргәнләр. Бу чоҡорда шул ҡәдәрле урман булған. Һич әдәм кермәле булмаған. И суңғы йылларда шушы «Урталай ҡул» урманында ҡачҡылар ятҡан дип сүләй иде минем атам. И шушы «Урталай ҡул» ағачындан, йәғни бүрәнәсендән мин белгәндә дә бер ызба һәм бер келәт бар иде. Ширей ызбасы булған шушы «Урталай ҡул» ағачындан салынған йорт. Икенче – Ҡаюмов Фәкәр келәте булған. Мин әле аларны беләм. Андан суң Ҡараталға һич бер әдәм керерлек булмаған. Ҡурҡыныч, лаплыҡ булған. Мин Аблай тарихы турында һич бер күңелгә шик китермәйчә язам. Чөнки мин үзем Аблай бабайның үз ҡулы белән язған тарихны ҡулыма алып һәм күзем белән күреп, уҡып, шул тарихта язылған сүзләр минем саф булған күңелемдә ҡалған. Йәш чаҡтағы уҡыған сабаҡ һәм шундай тарихлар [70-се б.] һәм башҡа бер шундай ваҡиғалар ишетеп ҡалған булсаҡ, шул бары да күңелдә торалар. Чөнки йәшлектә уҡыған уҡыу ташҡа язып ҡалдырылған кебек була икән. Шулай уҡ булғач, ҡәдерен белеп уҡыған ҡәдерле була икән.
Егерме өчөнчө ваҡиға
Ғүмәр Баязитов үзе турында языла Мин үзем шундай жабай ғына кеше булсам да, шундай ғилми тикшереү буйынча шундай ғилемне тикшеренеүне яратамын. Бу Аблайның язған тарихы минем ҡулға төшкән ваҡытта мин егерме дүрт йәшемдә булдым. Йәғни мин шушы йыл белән бер йәшлек дигән сүз. Димәк, 20-нче ғасыр белән бер йәшлек дигән сүз. Йәғни туған йылым, 1900-нчы йылда туғанмын. Хәзер инде миңә 65 йәш тула Октәбрда. Мин халыҡҡа кирәкле булған ҡай бер тауарларны да редакцияға хат язып сорап яза идем. [71-се б.]. Ә редакция баш управлениеға язып бирә. Ә баш управление безгә кирәкле тауарларны ҡайтара торған иде. 108 Ә шулай уҡ газетаға мәҡәлә язып ҡай бер тармаҡта житешмәүчелек булса, шул төр белән шөғөлләнә идем. Тикшеренергә ярата идем. И тора-бара ҡай бер арыуыраҡ мәҡәлә язғанға азыраҡ аҡча да чыға, алғыладым. Шулай итеп, ҡай бер корреспондентлар минем өйгә килеп, утырғыладылар минем белән. Утырғандин суң ғилми тикшеренеү буйынча сүләшеп үземнең сәйәси ғилемнең буйынча сорадым. Мин былардан. Әгәр дә мөмкин булса, мин шулай Аблай тарихын язсам, ничек булыр икән, дип. Ул миңә әйтте чын күңел белән. Яз, шулай, шулай, дип, миңә тәртип өйрәтте. И шулардан чығып, мин бөгөнгө көндә үземнең чын күңелемдән ҡайнап чыҡҡан уйларымны уйлап, [72-се б.] hәм дә Совет власының шушы ҡәдәре матур чәчкә атыуына соҡланып, үземнең саф булған йөрәгемә бер нәрсә дә язмайча түзә алмадым. Донъяда йәшәгән ваҡытта хайуан шикелле генә йәшәйсем килмәй. Чөнки аз ғүмернең эчендә без бит әдәм баласы. Шулай булғач, төрлө-төрлө ваҡиғаларны һәм төрлө ғилми тикшеренеүләрне тикшерергә кирәк. Хәзер минем Аблай бабайның тарихын уҡығандан бирле ҡырҡ йыл үтеп киткән. Мына ни ҡәдәре ваҡыт һәм ни ҡәдәре йыллар үтеп киткән инде. И шулай уҡ булса да ташҡа язған кебек була икән шундайын күңелгә ятышлы булған ваҡиғалар. Мына бөгөнгө көндә Совет ғалимнары шул ҡәдәре техниканы көндәнкөн үзгәртеп көндән-көн яңы тулған техникалар чыға. И шулай уҡ астроном ғалимнары да шулай бик күп яңылыҡлар уйлап чығардылар. Бөтөн булған жәһәттән тикшеренеү бара. Чөнки безнең Советлар Союзында донъяда беренче урынны тота. [73-сө б.]. Шуның өчөн һәр кем и һәр кемгә дә бу тикшеренеүне ҡулдан килгән ҡәдәре читтә ҡалдырырға ярамай. И мөмкин ҡәдәре уҡып һәм барлыҡ нәрсәләр белән танышып, ғүмер кичерергә кирәк. Безнең әдәм баласының ғүмере бик ҡысҡа, бик күп йәшәсә, сиксән йәш йәшәй иң күп йәшәгән кеше. Йәшәү – тәртипле ашау һәм эчеү, кейенеү һәм тынычлыҡ. Шулай булған тәҡдирдә кеше озаҡ йәшәргә мөмкин. И йәшәгән ваҡытта йәш быуынның, йәғни уҡыучылар, уҡый торған балалар бу хәлне белергә тейеш. Таң ваҡыты хатын йоҡлай, мин йоҡосоз уянам 109 Уянам да уйланам, тиле кеше кебек тик бер үзем уйланам. Тирән уйға кереп батып, йоҡолардин буш ҡалам. Йөрәкләрем ярсып китеп, йоҡолардин уйғанам. Донъяда йәшәгән ваҡытта гел үзең өчөн генә йәшәргә ярамай. Үзеңне ничек күрәсең, кешене дә шулай күрергә кирәк. Чөнки синең бер кирәк тә юҡ, ә теге кешегә дә ярдам ит. Һәм дә тигез күрергә кирәк. [74-се б.]. Шул ваҡытта булыр саф булған кеше и шул ваҡытта булыр бердәмлек. Ҡайда берлек, шунда көч дигәнләр. Мына шулай булған чындағы донъялыҡта әдәмчелекнең беренче нигезе, шушылардан тора инде.
Егерме дүртенче ваҡиға
Безнең атайлар һәм үзебезнең заманда да шулай була. Һәм шундан көннө күреп булырмы? Беренче яз көнө ашлыҡ чәчеү өчөн сабан сөрөргә чығып китәбез. Жирләр яхшы ғына кипкәч. Шундан суң сабанны сөрәбез. Ҡай бер кеше дә ағач сабан, ҡай бер ағай да суҡа жигеп сорә. Суҡа белән йырғылай дигән сүз. Ул да ярай инде. Кеше ерендән балчыҡ ташығанчы, үз жирендән балчыҡ чығар да күпме-азмы шунда була. Шундан суң ағачтан ясалған тырманы жигеп тырматырға төшәбез. Дүрттән һәм биштән, йәки алтышардан тырматабыз. Шундан суң ҡул белән чәчәбез. Муйынға һәм билгә зур алъяпҡычны бәйләп, ике яҡлап ырғытып, йәғни [75-се б.] сибеп барабыз. Мына, шулай итеп, бу жирне күпме-азмы ваҡытта эчендә бөтөрәбез. Андан суң ашлыҡлар чыға башлай. Шундан чығып бөткәч, бу ашлыҡларны утай башлайсың. Андан суң ураҡ житә. Ураҡҡа төшәсең. Арышны урып бөтөргәннең суңында көлтәсен жыйып, чүмәләгә ҡуясың. Бу чүмәләләр ике ай йәки ай ярым ташый башлайлар ындырға. Ындырда зур-зур кәбәнләр ҡуясың, 15 арбадан, 20 арбадан. Эскерт булса, 70–80 арбадан ҡоясың. Бу кәбәнләрне ҡоясың көз көнө, суғасың ҡайысы йылда булып ҡала. Алдағы йылға жәйгә суғалар. Ә ҡай бер ағайларныҡы кәбәнләр 5–6 йыл торалар суғылмича. Ҡайсы шунда череп бөтә, ҡомаҡ, тычҡан ашап бөтөрә. Ул ваҡытта бодай чәчеү юҡ, бер дә уңмай, бер ачминлек йәки бер пирәйез чәчә байыраҡ кеше. Шундан артыҡ юҡ. Күберәк халыҡ бодай чәчә, соло һәм тары, ҡарабодай. [76-сы б.]. Борчаҡ һәм арыш чәчәләр. Чөнки 110 бодай бездә бер дә булмады күп ваҡыт, юлығып ҡына ала идек. Була торған иде шулай ғына. Ә ҡарабодай һәм дә борчаҡ аларны күп чәчкән халыҡ. Аларны яланда суғып, саламын шунда өйөп ҡалдыралар иде. Шундан суң бу ашлыҡларны яландан ташып ындырға, хәзер суғыуға башлайбыз, аҡрынлап суғырға башлана. Суғыу тәртибе шулай. Чыбағач дип әйтәбез бунарға. Бу чыбағач була мына шулай. [Бында һүрәт бар]. Шушының белән дүрт кеше суға йәки биш кеше суға. Биш кеше суҡҡанда татылдап тора, «трат-та-та», «трат-та-та-та», дип. Көлтәләр ҡая керер тишек табмай. Тетелеп бөтәләр. Мында дүрт кеше ашлыҡ суҡҡанны төшөрөп ҡуярға кирәк сүрәтен. Шундан суң ҡай байыраҡ кешеләр тимер сабан ала башладылар. Чөнки ул замандағы ағач сабан һәм суҡа иде. Ул инде тимер сабан алып ҡайтҡан кешенең йортона барабыз күрергә. Ул ниндәй була икән, дип. [77-се б.].
Бу тимер сабан чыҡҡач, халыҡҡа бөтөнләй жиңел булды. Шундан суң килә ҡайысы бер бай кешеләр ашлыҡ суға торған машина ала башладылар. Ҡай бер кеше чәчкеч машина алып ҡайта башлады. Бу машиналарны халыҡ күреп, хайран ҡалып тора. Бу ниндәй ғәжәп эш дип. Әгәр дә без атабабайларны алып ҡайтып, хәзерге техниканы күрсәтсәк, һич бер ышанмаслар иде. Ғәжәпкә ҡалып торорлар иде. Хәзерге көндәге техниканы һәм хәзерге көндәге байлыҡны һәм дә хәзерге халыҡның көнкүрешен һәм дә һәр бер төрлө емешләрдән ясалған пыяла сауытлардағы вареньелар һәм төрлө-төрлө емеш сулары. Төрлө-төрлө пыяла банкалар белән шүрлек тулы торалар. Ҡайысын теләйсең, шуны аласың. Жаныңа ни кирәк, шул бар. Шуның белән бергә хөкүмәтебезнең тынычлығын теләп шуның белән һәр бер халыҡ шат вә рәхәт йәшәйсен. Шуның белән сүзләремне бөтөрөп әйтәмен. Бу тарихны уҡыған кешеләргә һәм дә дәрт итеп уҡыучыларға ҡызыҡсынып, шуларға рәхмәт [78-се б.] булсын дип әйтеп үтенәм. Хуш, сау булығыз. Языучы Ғүмәр Баязитов булыр