Кырган ашактың чугаазы.
Удавас Чаа-Чыл байырлалдары келир, оон үр эвес болганада боттарывыстың ынак байырлалывыс Шагаа база болур – аңаа боттарывыс «боттарывыс болуп артканывысты» кѳргузуп шыдаар бис бе? Ам база-ла утка чок: «Шаг чаагай! Шагаа чагаай!» деп кыйгырып эгелээр бис-бе? Боттарывыс боттарывыс болуп артар хѳңнүвус чок бе? Байырлалдар уезинде боттарывыстан унуп турар сѳстеривисти кичээнгейлиг хынаалыңар. Тыва дылывыс дыка кемдеп турар – ону эскерип тургаш, шупту тывалап, хѳглеп байырлаалыңар! Тывалап шенеп кѳрунер, чүү болур эвес. Ында кандыг – даа буруулуг чүве чок!
- Экии, дедушка!
- Привет! Хайудуюдуу!
-…?
- Ол тур, мени чоп «дедушка» дидиӊ. Тывалаптар дылыӊ чок бе?
Улаштыр, бистиӊ улуг өгбевис болур киживис биле ужурашкаш, ооӊ чугаалаан чуулдерин силерге бараалгаттым. Кырган киживистиӊ сөглээн сөстеринге номчукчулар номчааш, бүзүрээр болзун дээш, оон чугаа-дылынын онзагай балдарын ол хевээр атрырдым. Чугле сөстер аразында дакпырлажы бээр сөстерни, чижээ: «Ынчан мен дириг чурттап чораан мен» (дириг эвес кижи чурттавас, «тавтология») азы чугаавыстын утказынга дүүшпес сөстерни мында киирбейн барган мен.
Аӊгы, тускай кичээнегей үндүруп парлаар ужурлуг чүүлдерни, мында «пауза» деп демдеглээш, киирбедим. Ол паузаларныӊ бистин солунувуска үнери, чугле редакциянын шиитпиринден хамааржыр.
- Мен бо Чөөн-Хемчик кожуунга, Чымылаа-Хуна биле Бичии-Көк деп улустуӊ сес дугаар оглу кижи мен, чурттап чораан черивис, бо Адар-Төш, Бора-Хөл ынчаар-ла угландыр. Хувискаал соонда беш чыл болганда, төруутундум… А? Ча, анчыыны, мен бодумну кайын төруптер мен, авам божупкан! Ийе, оон…
Чок, чок! Хам уктуг эвес мен, Чадаанага даай-авам чурттап чораан, Кок-Баштыг деп кадай, бичии уругларга суг дыка шыырак, хуваанактап, даш салыры кончуг. Бодум чажымдан тура чоннуӊ чанчылдарын сагып, оон шажын-чүдулгеге хамаарылгам доктаамал кичээнгейлиг чордум. Бо кадай эртениӊне ак шайынын үстун өргуп, оран-таӊдызынга чалбарып чорду. Арай сезинчиг чуве, улус коондурлай бээринден коргар, бүдүү мөгейип…
Ча, мен кортук эвес кижи мен, партия, комсомоол хоржак. Мээӊ ажы төлумге багай болур болгай дээш, шажын чүдүлгем көргүспейн чурттап чордум. Бригадирлеп турар кижиге суг хоржак! Чогум, доктаамал сүзуг-чарлыг чоруурга багай чүве чок, чоннуӊ чоон оруу эки боор. Ам бо, аныяк өскенивис көӊгүс сүзуг-чар деп чүве билбес. Күзээр-даа болза билип шыдавас, өөредир кижилер чок. Хүрээге көрдүм, улуг-ла кырган кижилер мөргүл уезинде эзеп олурар чорду – сеткилинде сүзүг-чар, бүзүрели чок, ынчангаш хүндүткели-даа чок. Мөргүл үезинде эзеп деп… Ядараан чувелерни!.. Боттары сүзүг-чар чок болза, аныяк өскен чүнү көрүп, чүүден өөренирил?
Боттарывыс эртен эрте "сут чажып... тейлеп турар бис... эът ортедип турар ."
…Ам бо, ак байыр-дойувус уезинде дыннаарга: «Шаг чаагай, шагаа чаагай» деп алгыржыр чорду. Ол, чуну чипкеш, чаагайзынып алгырып турарлары ол? Ол, чонувус, шагаа соонда, дараазында шагаага чедир безин албан биле чүгле чаӊгыс катап чолукшуур ужурлуг чуве. Ам чолукшуп безин билбес дир бис, ол чүү деп чүвел ол? Чолукшаан соонда бичии кижи улуг кижини, чопшээрел чокка куспактап эгелээр ужурлуг деп турар.... Хүдүткел чогу-ол тур! Оон кедерезе, ошкап эгелээр, хэ-хэ, удавас ынчап баар бис.
Бо даргаларывыс шагаа байырлалды идепкейлиг эртирип турары эки дир. А чонувус хөй, чугле сүүрупкен хой ышкаш чүнү кылып турарын боттары безин билбес. Оода сүзүк чар, өргүл кылып турда ону кым ынчаар удуртуп, башкарып турганы ол? Хамнарывыс кайнаар көрүп алгаш турганы ол? Тайылбырап берзе.
Бо даргаларывыс хөй-ле эрлер эдертип алгаш, даг башынга одагга ужа-төш өртедип турган херээ чүл? Ону чоп, кым-даа сумелеп, дузалавааны ол? Шыырак хамнар чок эвес. Кончуг шыырак хам уктуг кижилер бар, оларның сөзүн улус кичээнгей чок артырбас!
Ам, көр даан бо. Чазак бажыӊы, төп хоорайывыс…адыр, ол, төп хоорайывыс арат шолүн долгандыр, колдуунда ында. Хем кежир кым-даа сан салып болбас. Саӊ салып безин шыдавас дыр бис! Даг бажынче арат чонувустун хөй кезиин каапкаш, үнген херээ чок. Черин-чуртун бужартадып…ча, ол мээн херээм дир. Саӊ салырда улуг одаг-даа херек чок, бичии кургаг өдекке каш шывыктар немей доорааш, отту чаларадыр. Ынаар үрүп чер-ле болбас!
Аш чемниӊ үстун, ол бичии, ужанын ужун, төштун дөзун, салаа ужу хире кылдыр-даа чаларадыр болза ажырбас, бичии кижилерниӊ дилээ биле бүүрек кескиндизин, кургулдай, хан аксын, шуптузун чаӊгыс аякче салыр. Сүт-чардан кылган аш-чемни ийи аӊгы аяктарга, сүттүг шай үстүн, хойтпак, өреме, быштак, ааржыны делгээр.
Саӊ салырда хам болуру албан эвес, ол аал-чурттуӊ эӊ не улуг назылыг кижизи-даа болза ажырбас, улуг эвес отту салгаш, оон кыварын база көөр. Бир эвес от идепкейлиг, эки кывар болза, келир чылдыӊ түӊнели эки болур. Аныяк оолдарныӊ эккеп берген аяктарынга, чанында чонунуӊ ак чемин хундулеп делгээш, ол аалда чон, эр-даа хиндиктиг кижилер, херээжен-даа кижилер көрүп турда, отче өргүп чалааш, чөөн чүкче угландыр, оон долгандыр тос оранынче, аяк шайын өргүп, чабарар. Шопулак ажыглаан херек чок, бичии оолдарныӊ ыяш биле кылган тос-караа онза үнелиг болур чүве. Ында бодунун чонунга чүнү күзеп турарын ыыткыр чалбарып сөглээринден ыяткан херек чок.
Шупту арат-чон база-ла, кижи бүрүзу бодунун сеткилинден сөзүн сөглеп, чалбарар. Чугаалаар сөстерин доктааткан херек чок, ургулчү оран-тандызынга тейлеп чоруур болза сөстер чоорту боттары-ла тыптып кээр. Мен бодумнуӊ черим чуртумга чалбарып чоруурумга чайгаар-ла тыптып келген сөстерим бар. Оларны сеӊээ даа чугаалап бербес мен.