Darsning maqsadi:
a) ta'limiy maqsad: o'quvchilarga mavzu asosida
ma'lumot berish, olgan nazariy bilimlarini amaliyotga
tatbiq eta olish ko'nikmalarini shakllantirish (axborot
bilan ishlash, kommunikativ, matematik savodxonlik
kompetensiyasi hamda nutqiy kompetensiya elementlari
shakllantiriladi),
b)
b) tarbiyaviy maqsad: o'quvchilarga milliy
qadriyatilarimizni qadrlash, hurmat qilish, ularni asrab
avaylash, avloddan avlodga yetkazish mas'uliyatini
singdirish, ularni umuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalash (milliy va umummadaniy kompetensiyalarni
shakllantirish);
d) rivojlantiruvchi maqsad: nutqiy savodxonlikni
rivojlantinish, mustaqil fikrlash ko'nikmasini mustahkam-
lash (shaxs sifatida o'zini o'zi rivojlantirish kompetent-
igiga ega bo'lish, nutqiy va lisoniy kompetensiyalarni
shakllantirish).
Darsning turi: bilimlarni shakllantiruvchi.
Darsda foydalaniladigan usullar: hamkorlikda o'qgi-
tish, muloqot, bahs-munozara, taqdimot, tushunchalar
tahlili, xotira mashqi.
Darsda foydalaniladigan jihozlar: didaktik
tarqatmalar, aylanma daftarlar, jadvallar, kompyuter
jamlanmasi.
Darsning borishi:
L Tashkiliy qism.
O'quvchilar bilan salomlashib, sinf
o'quvchilarning darsga tayyorgariigi ko'zdan kechiriladi,
davomat aniqlanadi. Ma'naviy daqiqa tashkil etiladi.
I. O'tilgan mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa sifatida berilgan badiiy asardan parcha
keltirilib, nazariy ma'lumotlar asosida ko'chirma gaplar
qolipini tuzish topshirig'i tekshiriladi. (lzoh: Aylanma
daftarlar yig'ib
asarlar tahlili uchun yuritilgan "Asar bilan tanishish
hayot bilan sirlashish" nomli qayd etish daftaridagi
topshiriqlar tahlil qilinadi). Bunda o'quvchilarning milliy
va umummadaniy, ijtimoiy faol fuqarolik, lisoniy, nutqiy
kompetensiyalari shakllanadi.
Namuna
1) Bobur O'shning binafshasi, lolalari, oqar suvlari,
oq mavjli qizil toshlari haqida ham berilib yozayotgan
edi, birdan Qosimbek eshik og zida paydo bo'ldi:
"Amirzodam, xayolingizni bo'lsam, ma'zur tuting.
Buxorodan Sulton Ali mirzodan maktub kelmishdir!
- M: "KI"
Boburdan ishora bo'lgach, Qosimbek ichkariga kirib,
o'ram qilingan oltin bog'ichli maktubni Boburga uzatdi.
Bobur maktubni ochib o'qidi-yu: "Sulton Ali mirzo bizni
Samarqand yurishiga chorlabdir,-dedi. -M: "R",-m.
"Bitim tuzgan edingiz-da, amirzodam. Safarga
chiqmoq kerak", dedi Qosimbek.-"K", -m.
(P.Qodirov, "Yulduzli tunlar")
2) Nihoyat Roziq tog'am: "Polvon, shunday qilib, erta
jo'naysizlarmi? deya sukunatni buzdi. - M: "K°",-m.
"Shunaqa, shekilli..."-yo'tal aralash dedi dadam.
"K", - m.
"Ishqilib, o'g'lim, tagoblik yigitlarning yuzini yerga
qaratmagin-da, nasihat qilgan bo'ldi Parpi buvam,
astoydil urushgin, og zingdan kalimayi shahodat hech
tushmasin, shunda senga o'q kor qilmaydi... O'sha Gir-
mon deganlari juda zo'r bo'lsa Ko'rshermatcha bo'lar-
da... o'shani yengdi-ku.. Nima deding, Roziqvoy?
"K, - m, - k?" (X.To'xtaboyev, "Besh bolali yigitcha")
So'ngo'rganilgan nazariy bilimlardidaktik tarqatmalar
asosida sinovdan o'tkaziladi. Bunda o'quvchilarning
axborot bilan ishlash, o'z-o'zini rivojlantirish, lisoniy
kompetensiyalari shakllanadi.
Namuna
go'shma gaplar har
doim necha qismdan
dal munosabatlari qanday
gaplarda yaqqol aks eta-
di?
mo-
Ko'chirma gapli
So'zlovchining
So zlovchining mo-
IDorat bo'ladi?
Ko'chirma gapli go'shma gap
o zlashtirma gapga aylantirilganda
qanday shakliy-uslubiy o'zgarish
lar yuz beradi?
O'quvchilarning savollarga bergan javoblari
o'qituvchi tomonidan umumlashtirilib, faol o'quvchilar
rag'batlantirilgach, o'rganilgan nazariy bilimlar sinovdan
o'tkaziladi ("Tushunchalar tahlili" texnologiyasi asosida).
Namuna:
II1. Yangi mavzu bayoni
1-topshiriq. Berilgan matnni o'qing. Uning mazmuni
va asosiy g'oyasi, matnning o'zida va sarlavhada bu
g'oyaning ifodalanishini izohlang
Iftixor
Bir gal ancha olis safarga chiqishga to'g'ri keldi.
Avval Germaniyaga uchdik. Undan Amerikaga. So'ng
tasniflash imkoniyatiga ega bo ldi. Mahmud Koshg ariy
ning o Zi bu haqida shunday yozadi Puxta go llanma
bo lsin deb, har bir qabilaning o ziga xos xususlyatla-
riga qiyosiy qoidalar tuzdim. Bu masalaga qiziqqan
mutaxassislarga asami qo'llanma qildim (Mahmud
Koshg'ariy, "Devonu lug'otit turk)
Ogituvchi tomonidan o'quvchilarning javoblari
umumlashtirilib, yangi mavzu yuzasidan quyidagicha
tushuncha beriladi:
BILIB OLING Gaplar ketma-ketligining bog la-
nishlilik asosida og zaki yoki yozma shaklda yuzaga
kelgan tarkibiy, mazmuniy va kommunikativ yaxlitligi
bo'lgan matn tilning eng yirik birligidir. Har qanday
matnda muayyan bir uslub voqelanadi. Shunga ko' ra
so zlashuv matni, iimiy matn, rasmiy matn, badiiy matn
va publitsistik matn farqlanadi. Odatda, matndagi yax
lit mavzU-mazmun, asosiyg'oya, muallifning maqsadl-
:ga muvofiq uning nomi- sarlavhasi bo'ladi. Muayyan
bir kishi muallif bo'lgan matnda boshqa matnlardan
olingan katta-kichik parchalar bo'lishi mumkin. Bun-
day parchalar ifodalanayotgan fikmi dalillash, isbot
lash, boshqa fikmi ma'qullash yoki rad etish, tahlil vaa
tanqid qilish, unga munosabat bildirish kabi turli maq-
: sadlarda matnga kiritiladi Bir matndan boshqasiga
: kiritilgan parcha iqtibos deb yunitiladi. lqtiboslar har
qanday nutq uslublarida ham kuzatiisa-da, ayniqsa.
ilmiy matnda alohida o' ninga ega limiy matrndagi iqti
.boslar ilmiy matnning o ziga xos belgilanga aylangan
: Badily matnda iqtiboslarning manbalari, ko pincha,
: ataylab yashinladi yoki turli ishoralar bilan ifodalanadi
: bunda o quvchining bilimiarn, umumiy badiy-ma rifiy
tasavvurlar, badiy-estalik idrokini harakatga keltinish
nazarda tutiladi. Badiy matnga iqtiboslarning kiritilishi
badily tasvir usulidir limiy matnda esa iqtiboslaming
qayerdan olinganigi, kimga tegishligi, manbasi aniqa
ko'rsatilishi shart Aks holda bu holat qonunan plagiat
ya'ni, adabiy o g irik, ko chinmachilik hisoblanadi. Ayni
paytda ilmiy odob 90dalarnga ham mulago zidoi
Bunda o'quvchilarming axborot bilan ishlash, o2-
o' zinl nvojlantinish
umummadaniy va nutqiy kompetensiyalari shakllanadi
V.Otilgan mavzuni mustahkamlash.
Mavzuni mustahkamlash uchun darslikda berilgan
mashq va topshiniqlar yakka va guruh bo lib bajariladi
112-mashq. A.Onipovning G afur G'ulom xotirasiga
bag ishlangan Alvido, ustoz" she ndan olingan parcha-
dagi iqtibos va uning asosiy matn bilan munosabatiga
e tibor bering, uni tushuntirishga harakat qiling.
lisoniy
kommunikativ, milliy,
Zo'r karvon yo'lida yetim bo'tadek
Intizor ko zlarda halqa-halqa yosh.
Sarbonim go'lingdan ketdimikin erk
Sarbonim, ne uchun ko tamaysan bosh
113-mashq, M Yoldoshevning Badiy matn lingvo-
poetikasi monografiyasidan olingan quyidagi parchan
o ging Uindagi iqtiboslaming go lanish magsadi aso-
sly matn bilan bog'lanishin tushuntining Ulaming man
Shveysariyaga. Keyin Angliyaga. Nihoyat Londondan
Toshkentga uchadigan bo'ldik. Havo kemasiga
chiqishimiz bilan osoyishta va yoqimli ovoz yangradi:
Bir
"Assalomu alaykum, xonimlar va janoblar! Sizlarni
"O'zbekiston havo yo'llari" milliy aviakompaniyasi
nomidan muborakbod etamiz!"
Rostini aytsam,
ko'zimdan yosh chiqib ketdi. Bu so'zlar mening tilimda,
ona tilimda jarangladi! Vatanimdan minglab chaqirim
narida, tag'in yuzlab xorijiy yo'lovchilar o'tirgan kemada!
Aqalli mana shu holatning o'zi uchun Istiqlolga ming
bora ta'zim qilishga tayyorman! (O'.Hoshimov)
2-topshiriq. Taniqli tilshunos A.Nurmonovning
"O'zbek tilshunosligi tarixi" nomli asaridan olingan
quyidagi parchani o'qing. Undagi muallifning o ziga
va Mahmud Koshg'ariyga tegishli gaplar o'rtasidagi
munosabatni tushuntirishga harakat qiling.
Darhaqiqat, Mahmud Koshg'ariy turkiy qabilalar
yashagan hududlarni birma-bir kezib, ularning tilidagi
farqli xususiyatlarni aniqladi, turkiy tillarni guruhlarga
balariga e'tibor bering. Iqtiboslarda ifodalangan fikrlar
haqida bahslashing.
Adabiyotning so'z san'ati ekanligi, uning birlamchi
unsuri til ekanligi haqidagi haqiqatni hech kim hech
bir zamonda inkor etgan emas. Kishilik tarixida
adabiyot atalmish dunyoni obrazli idrok etish san'ati
yaralibdiki, bu san'atning ifoda vositasi bo'lgan so'z,
tilni tugal talqin etmoqday mashaqqatli yumush inson
tasavvuri va tafakkurini muttasil band etib keladi. Buyuk
ma'rifatparvar adib Abdurauf Fitrat: "Go'zal san'atlarda
tovar (materiyol) tovush, ohang bo'lsa, go'zal san'at
musiqiy bo'ladir; bo'yovlar, chiziqlar bo'lsa, rasm
bo'ladir; tosh yo boshqa turli ma'danlar esa haykalchilik
bo'ladir; tosh, yog'och, kirpich (g'isht), ganch, tuproq
bo'lsa, me'morliq boladir;
mimika) harakatlari esa o'yun (tans) bo'ladir; gap, so'z
esa adabiyot bo'ladir", - deb yozadi va adabiyotga
shunday ta'rif beradi: "Adabiyot fikr, tuyg'ularimizdagi
to'lqunlarni so'zlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib
boshqalarda ham shunday to'lqunlarni yaratmoqdir
(A.Fitrat, "Adabiyot qoidalari")
Atoqli o'zbek adabiyotshunosi O.Sharafiddinov
shunday yozadi: "Rangsiz tasviriy san'at, ohangsiz
musiqa bo Imaganidek, tilsiz adabiyot ham bo'lmaydi.
Adabiyotni insonshunoslik deydilar.
yozuvchi xilma-xil insoniy xarakterlarni tadqiq qilib,
jamiyat rivojiga yordam beradigan salmoqli haqiqatiarni
kashf qiladi. Biroq bularning hammasi adabiyotda til
orqali ro'yobga chiqariladi". (O. Sharafiddinov, "Adabiyot
tildan boshlanadi")
kim hech
tarixida
Kishilik
tan, mug'a (muqom,
Darhaqiqat,
114, 115, 116-mashglar ham berilgan topshiriglari
asosida bajariladi. Bunda o'quvchilarning lisoniy,
kommunikativ, nutqiy, matematik savodxonlik, fan
va texnika yangiliklaridan xabardor bo'lish hamnda
foydalanish kompetensiyalari shakllanadi.
So'ng o'quvchilar o'qituvchi tomonidan berilgan
quyidagi savollarga javob berishadi (bu orgali
o'quvchilarning lisoniy, kommunikativ, nutqiy va o'z
o'zini rivojlantirish kompetensiyalari shakllantiriladi):
1. Matn tilning eng yirik va oliy birligi haqidagi fikrni
qanday izohlaysiz?
2. Matn va uslub munosabati haqida gapiring.
3. Matnga sarlavha qo'yishda nimalarni e'tiborga
olish kerak?
4. lqtibos qanday maqsadlar bilan matnga olib kirila
di?
5. Badiiy va ilmiy matnda iqtibos manbasini ko'rsatish
yoki ko'rsatmaslik zaruriyati haqida gapiring.
6. lImiy matnda iqtibos manbasini ko'rsatmaslik
nima uchun ilm odobiga zid hisoblanadi?
V. Baholash va rag'batlantirish.
Dars Sirojiddin Sayyidning "Vatan" she'rini tinglash
va she'r matnidagi tasviriy vositalarni izohlash bilan
yakunlanadi. Darsdafaol qatnashganlar rag'batlantiriladi
va barcha o'quvchilar ishtirokiga ko'ra baholanadi.
VI. Uyga vazifa.
117-mashq. Kitobning inson ma'naviy va aqliy
kamolotidagi
iqtiboslardan foydalanishga harakat qiling. Matnning
mavzusi va g'oyasiga muvofiq sarlavha qo' ying.
o'rni haqida matn
tuzing.
Matnda
[Subscribe Like ]
https://www.youtube.com/@Texno_podeshka