Мин әйтергә тиеш, Себернең көньягы һәм Centralзәк Азиянең төньягы Урта гасыр һәм Яңа гасырның төп хакимият үзәкләреннән бик ерак иде, һәм җирле күчмә хәрәкәтләр бик көчле иде, шуңа күрә бу урыннарда ислам диненең таралуы гасырлар дәвамында дәвам итәр иде.
Гарәп хәлифәте сугышчылары монда килеп җитмәделәр, ерак юлларда тукталдылар; Идел болгарлары далага керүдән куркып, елга сәүдәсе белән күбрәк шөгыльләнәләр; һәм мөселман булып киткән төрки туганнар Көнчыгышның урнашкан цивилизацияләренең байлыгы белән кызыксындылар һәм төньяк мәҗүси кабиләләренә игътибар итмәделәр.
Шуңа күрә борыңгы төрек иманы, мең еллар элек булган формада, Казакъ далаларында иң озын сакланган. Алтын Урда чорында үткәрелгән исламлаштыру өстән иде һәм идарә итүче сыйныфка - Чыңгыз нәселеннән булган ханнарга һәм аларның якыннарына кагылды.
Ordinaryәм гади кешеләр иске потларына табындылар. Рәсәй мәкале буенча, бу патшадан ерак, Алла алдында биек. Аларга беркем дә кагылмады.
Исламга кадәр булган казахларның иманы нинди булган?
Традицион төрки дин, гадәттә, иң кечкенә алла исеме белән Тенгрианизм дип атала, аннан барлык кечкенә тәңреләр дә хакимият алган. Тенгри "Олы Күк" белән бәйләнгән һәм бар нәрсәне тудыручы, христиан Хуҗасы кебек кешелекнең көндәлек проблемаларына аз гына комачаулаган. Аның тугры хезмәтчеләре "эшләргә" тиеш иде, аларның һәрберсе аның тар эшчәнлеген контрольдә тотты.
Проблема шунда ки, казахларны мәгърифәт итү ислам дине кысаларында алып барылганга күрә, мәҗүсилек XIX гасыр ахырына кадәр дәвам иткән булса да, казах интеллигенциясе халык ышанган мәҗүси аллаларның исемнәрен язарга кирәк дип санамаган. Шуңа күрә, кызганычка каршы, без алар турында аз беләбез. Без Умай уңдырышлылыгы алласы, Барис, иң югары судья Джер-Су, җир һәм су өчен җаваплы Хурса, күк тимерчесе турында беләбез.
Ут аеруча хөрмәт ителде, ул теләсә нинди күчмә тормышның аерылгысыз өлеше иде һәм гаиләнең изге элементы һәм опеканы булып саналды. Монгол чорыннан алып, без беләбез, бөек ханнар кунакларны явыз уйлардан коткару өчен ике бонфир арасыннан үтәргә мәҗбүр иттеләр. Казакълар бер юнәлештә уйладылар.
Дини йолалар Себер халыклары арасында сакланган гади шаманизмга охшаган. Анда дап бар, рухларга корбаннар булган, гаиләләрнең һәм кланнарның борынгы бабалары хөрмәт ителгән. Бу идеялар буенча безне чолгап алган чынбарлык өч нигезгә бүленде: өске, урта һәм аскы, ягъни. Тенгриның көндәше Эрлик җитәкчелегендә аллалар, кешеләр һәм явыз рухлар яшәгән күк, җир һәм җир асты дөньясы. Ата-бабаларның яхшы рухлары да җирдә яшәгән. Алар яклаган кешеләргә күрше ишек.
Казахлар арасында бака дип аталган көчле шаманнар, кампанияләре вакытында ата-бабалары һәм күкләр белән аралашып кына калмыйча, тиешле үлчәмнәргә дә оча алалар. Гади кешеләр кебек, алар явыз яки игелекле булырга мөмкин, ләкин аларның һәрберсе корбаннарны бик ярата иде һәм, түләүсез, газап чиккән кешене күктә саклый ала.
Чынлыкта, казахларның иң якын күршеләре, суга чумдырылу үткән, ләкин бик түгел, Алтай төрекләре әле дә бер үк нәрсәгә ышаналар һәм шул ук юл белән аллаларга мөрәҗәгать итәләр. Алар әле дә шаманистик йолалар үткәрәләр - иске иман авырлык белән позицияләрен югалта.
https://zen.yandex.ru/media/id/5db80c6aa660d700ac95decf/vo-chto-verili-kazahi-do-islama-5e981c7f6fe8fc3f686491e5