Найти в Дзене

ШАРҚ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ КОЛЛЕКЦИЯСИДА ЎЗБЕК КАШТАЛАРИ

 Вера Мясина, Кавказ, Ўрта Осиё, Сибирь ва Узоқ Шарқ бўлими  катта илмий ходими. Шарқ давлат музейи
Вера Мясина, Кавказ, Ўрта Осиё, Сибирь ва Узоқ Шарқ бўлими катта илмий ходими. Шарқ давлат музейи

Шарқ давлат музейи (ШДМ)даги XIX – XX асрларга оид йирик безакли кашталарнинг коллекциясида 270 га яқин ашёлар бўлиб, уларнинг турли ерлардан олиб келинганлиги, рангбаранглиги ва икки тарихий даврга оидлиги сабабли Россия ҳудудидаги энг нуфузли коллекциялардан бири саналади.

ШДМ тўпламида Ўрта Осиёга оид дастлабки кашталар намуналари 1918–1919 йилларда, яъни музей вужудга келишининг илк босқичларида пайдо бўлган. Ўшанда бир нечта сўзана Тверской кўчасидаги Н. Петросовнинг ноёб буюмлар дўконидан келтирилган. Бироқ 1936–1939 йилларда Шарқ маданияти музейи (музейнинг ўша чоғлардаги номи) таркибига музейнинг харид комиссияси орқали машҳур коллекционерлар – рассом А. С. Умнов, режиссёр М. К. Қаюмов, рассом ва кулол М. К. Раҳимовдан сотиб олинган XIX аср буюмлари тўплам асосини ташкил этган. 1947 йилда музей сўзаналар тўпламини М.К. Раҳимов ва М.К. Қаюмов коллекцияларидан олинган бошқа ашёлар билан тўлдирибгина қолмай, бир пайтлар музей директори бўлган Б.П. Денике ворисларидан сотиб олинган ажойиб намуналар эвазига жамғарма-ни бойитган. 1978 ва 1988 йилларда музей В.М. Клярфельддан унинг турмуш ўртоғи, 1920 йилларда Ўзбекистонда яшаб, меҳнат фаолияти-ни олиб борган шифокор Идельсон коллекциясига тегишли бўлган XIX аср ўзбек кашталарининг бир қатор намуналарини сотиб олган. 1978 йилдан 1992 йилга қадар эса Шарқ давлат музейи В.И. Чулков, В.А. Чулков, А.А. Гродский, рассом-иллюстратор К.И. Воробьевдан сотиб олинган кичикроқ сўзаналар коллекцияси эвазига тўқимачилик тўпламини ХХ аср каштали чойшаблари билан бойитиб олган.

Тўпламнинг шаклланишида Ўрта Осиёга уюштирилган илмийхарид экспедициялари ҳам муҳим рол ўйнаган. Экспедиция фаолияти-нинг илк босқичлари бўлган 1930 йилларда Б.В. Веймарн, Б.П. Денике, В.Н. Чепелев, Г.Л. Чепелевцкая каби таниқли олимлар ҳам иштирок эт-ган бўлиб, улар музей фондини амалий безак санъати асарлари, жумладан сўзаналар билан тўлдиришган. ШДМ экспедиция йиғув ишлари анъанаси Иккинчи жаҳон уруши бошланиши сабаб тўхтаб қолиб, у 1969 йилдагина қайта ташкил этилган. 1980 йиллар ва 1990 йилларнинг бошларида (1993 йилда сўнгги харид экспедицияси ташкил этилган) бўлимнинг илмий ходимлари М.Б. Мясина, Н.П. Некрасова, М.М. Бронштейн ва Е.С. Ермакова Музей коллекциясини Бухоро, Самарқанд ва Фарғонадан келтирилган бадиий кашта асарлари билан тўлдирганлар.

Ўрта Осиё кашта буюмларининг музейга келиб тушишида давлат музейи фонди марказий омбори (кейинчалик Давлат фонди базаси), Е.В. Вучетич номидаги Бутуниттифоқ бадиий-ишлаб чиқариш комбинати, Бадиий кўргазма ва панорамалар дирекцияси, Москва божхонаси каби давлат ташкилотлари муҳим манба бўлиб хизмат қилганлар.

Бундан ташқари, 1950 йилларда бир қатор бутуниттифоқ кўргазмаларидан сўнг музей фондида бир нечта экспонатлар пайдо бўлган.

Музейга ҳадя этилган санъат асарларини эса алоҳида таъкид-лаб ўтиш жоиз. Ҳадя этувчилар орасида ажойиб олим ва этнограф Т.А. Жданко, шунингдек, машҳур рассом В.И. Уфимцевнинг рафиқаси ва яна бир таниқли рассом Усто Мўмин (А.В. Николаев)нинг синглиси бўлган Г.В. Уфимцеваларни айтиб ўтишимиз мумкин. Охирги олинган бундай ҳадялардан бири таниқли этнограф О.А. Сухарева тўпламига оид чойшаб бўлиб, бу асарни унинг қизи Е.Р. Акбальян ШДМга 2010 йилда тақдим қилган. Бу чойшаб музей тўпламининг муҳим таркибий қисмига айлангани шубҳасиз.

Нуротадан келтирилган кашта музей коллекциясининг ўзига хос фахри ҳисобланиб, у «чор шоху як моҳ» (тўрт шох ва бир дона ой) ва «шох-шох» каби нақшли композицияга эга чойшаб намунасини ўз ичига олади. Бундан ташқари, мумтоз безакли барча чойшаблар орасида ўзининг ноодатий композицияси билан ажралиб турувчи бир сўзана ҳам мавжуд (№ 2641 III). Гарчи Шарқ давлат музейи тўпламида бундай тасвирли чойшаб фақат бир дона бўлсада, Россия этнография музейида унга ўхшаш безакли намуналардан бир нечтаси учрайди, бундан эса шунга ўхшаш безакли кашталарнинг бутун бир тўплами борлигини тахмин қилиш мумкин бўлади.

-2

-3

-4
-5