Oʻtgan safargi sonimizda, hozirgi davrgacha eng kuchli qozoq xonlaridan biri hisoblanadigan Qosimxonning boshqaruv davri haqida gaplashgan edik. Navbat, xonlik davridagi dinga boʻlgan munosabat haqida boradi. Bu sonda, mazkur mavzu turli mualliflarning qarashlarini oʻrganib chiqdik.
Qozoq xonlari oʻzlari qadimdan musulmon-hanafiylar deb hisoblashgan deydi T. I. Sultonov. Davlat va jamiyat boshqaruvi sohasida nafaqat xonlar asosiy rolni bajarishgan balki, bu sohada boshqa din vakillari ham xonga oʻz soʻzlarini olishganini N. Nurtazina quyidagicha koʻrsatadi:
Qozoq davlatini qudratli davlatga aylantira olgan buyuk xon Qosim oʻzini musulmon-sunniy deb hisoblagan va sufiylikka ijobiy yondashgan... U buxorolik shayx Abu Bakr Sa’dning muridi hisoblangan. Soʻfiy-islomiy qarashlar qozoq xonining faoliyatiga bevosita ta’sir qilgani hihoya qilinadi. Qosimxon tinchliksevar, adolatparvar, urush keltirib chiqarishdan koʻra osoyishtalikka moyil shaxs sifatida tarixda qoldi. Uni davlat qurilishi muammolari, qonunchilik band qilardi.
Muallif yana boshqa misollar bilan qozoq xonligida sufiylar ta’siri kuchli boʻlganligini ta’kidlab, Qosimxonning ustozi Xoʻja Sa’d XVI asr Oʻrta Osiyo siyosiy va ma’naviy hayotida ulkan rolga ega shaxs edi deydi. XVI-XVIII asrlarda qozoqlar va Oʻrta Osiyolik soʻfiylar oʻrtasidagi aloqalar intensiv va unumli tarzda kechadi. XVI asr boshlarida Qozogʻiston hududlarida yirik soʻfiy shayx Xoʻja Axrorning shogirdi Mir Arabning boʻlgan. U XVI asrning birinchi oʻnyilligida Sirdaryoning quyi qismi Sauranda boʻlib, keyin Turkiston hududlarida yashagan. Bundan tashqari soʻfiy shayxlarining ta’sir doirasi keng boʻlganligini ta’kidlab, qozoqlarning 1598-1599 yillarda Turkiston, Toshkent va Fargʻonaning bir qismini egallarida qozoq va Buxoro xoni oʻrtasida sulx tuzish, yarashtirish jarayonlarida naqshbandiy shayxlarining oʻrni nihoyatda katta boʻlgan. Soʻnggi oʻrta asrlarda qozoq xonlarining oʻzaro urushlari soʻfiylar yarashtiruvchi vazifasini bajarishgan boʻlib, barqaror vaziyatni yuzaga keltirishda faol boʻlishgan. Misol uchun, Moʻgʻulistondagi uch raqobatchi hukmdorlarni Xoʻja Nasriddin Ubaydullox yarashtirgan.
Muallif qozoq xoni Tavakkalxonning davlat boshqaruvida islom dinidan keng foydalangani haqida aytib oʻtadi. U XVII-XVIII asrlardagi barcha qozoq xonlari singari qalmiqlar bilan kurashda jihod shiorini oʻziga lozung qilib oladi. Uning Baroqxonga murojaatida shunday deyilgan:
“Biz ikkalamiz ham Chingiz avlodidanmiz, qarindoshlik rishtalari bilan bogʻlanganmiz. Bundan tashqari, biz ikkalamiz ham musulmonmiz, yagona e’tiqodga egamiz. Menga madad koʻrsat, va biz birgalikda kofirlardan qasos olaylik.”
Shu asosda mazkur muallif Qozoq xonligidagi davlat boshqaruvida asosiy rolni islom mafkurasi(ideologiyasi) oʻynaganligi haqida xulosa qiladi. Toleubayev A. T. Qozoq davlatchiligi XV asr ikkinchi yarmidan shakllanishni boshlab Taukexon boshqaruvi davrida markaziy osiyoning kuchli davlatlaridan biriga aylandi deydi. Muallif qozoq xonligida davlatchilikning barcha alomatlari boʻlganligini ta’kidlab quyidagi faktlarni keltiradi: barcha fuqarolar uchun umumiy, xususiy yer-hudud birligi, til, umumetnik an’analar va urf-odatlar tizimi, xarakterli xoʻjalik-ishlab chiqarish hayoti, oʻziga xos xususiyatlarga ega milliy xarakter, shuningdek, aniq bir yashovchi etnik mansublikka ega aholidan olingan davlat nomi. Bundan tashqari muallif qozoqlarda patriarxal-feodal munosabatlarga asoslangan urugʻchilik jamiyati mavjud boʻlganligini ta’kidlaydi. Janubiy yerga ishlov beriladigan hududlarda feodal munosabatlar hukmron boʻlsa, dasht koʻchmanchilari va yarimkoʻchmanchilarida patriarxal-urugʻchilik hatto patriarxal-jamoaviylik elementlari mavjud boʻlgan. Shu jihatdan, qozoq davlatchiligi ikki ijtimoiy-iqtisodiy asosda rivojlanib bordi.
Davlatni xon boshqargan boʻlib, uni faqat Chingiz avlodlaridan tayinlashgan. Xon tayinlash huquqiga faqat aristokratlar – sultonlar, biylar, din xizmatchilari, qabila va urugʻ udellari boshliqlari ega edilar. Buning uchun maxsus umummilliy qurultoy chaqirilgan. Xon hokimiyati avloddan avlodga – otadan oʻgʻilga meros boʻlib oʻtgan. Dasht davlatchiligi an’analariga koʻra hokimiyat boshqaruvi iyerarxiyasida xondan keyin ulus udellari boshliqlari – sultonlar (aniq belgilangan miqdordagi urugʻ va qabilalarni boshqarishgan) boʻlgan. Har bir ulus sultoni xon boʻlishga da’vogar boʻlgan. Xon sultonlarning oʻzlarining boshqaruvlari ostidagi cheklanmagan hokimiyatni tan olgan. Lekin umumdavlat ishlari xon qoʻlida boʻlgan. Xon oʻzida uluslarning hududini kengaytirish, qisqartirish, boshqa sultonga berish huquqiga ega boʻlgan.