Бөйөк Еңеүгә 74 йыл үтһә лә, һуғыш шауҡымы иҫтә ҡалған. Бала кеше ныҡ хәтерле була, тиҙәр. 1941 йыл. Миңә 5 йәш. Ололар, ҡот осҡос һуғыш башланған, тип һөйләшә...
Белорет районының бәләкәй генә Ҡаһарман ауылынан көн һайын икешәр, өсәр ир-егетте һуғышҡа оҙаталар. Иҫемдә: бының өсөн беҙҙең өй эргәһенә йыйылалар, сөнки йортобоҙ –ауыл уртаһында. Район үҙәгенә ат менән китәләр. Оҙатырға килгән кешеләрҙең зыу илашып ҡалыуы бөгөнгөләй хәтеремдә.
...Ҡайҙа ғына бармай,
ниҙәр генә күрмәй
Ир-егеткәй менән
ат башы...
Һуғышҡа китергә сират аттарға ла етте. 1942 йыл. Башҡорт кавалерия дивизияһы төҙөлә, шуға иң яҡшы аттар кәрәк икән. Ә колхоздың ат һарайы – ауыл уртаһында, беҙгә күрше генә.
Яҙ ваҡыты ине. Иртәнсәк беҙҙең тирәгә халыҡ йыйылды. Һуғышҡа оҙатырға ат һайлап алырға килгәндәр, тип һөйләйҙәр. Бына малҡайҙар торған кәртәгә инделәр. Беҙ, биш-алты йәшлек малайҙар, ҡойма ярығынан ҡарайбыҙ. Аттарҙың иң яҡшыларын һайлайҙар. Мал табибы бейәләрҙе ныҡлап тикшерә: йәнәһе, тыу булһын. 15-ләгән иң яҡшы йылҡыны һайланылар ҙа, баштарына нуҡта кейҙереп, бер-береһенең ҡойроғона бәйләнеләр. Ауылдың бер кешеһе алдан етәкләп, икенсеһе арттан ҡыуалап, бер колонна атты район үҙәгенә алып киттеләр. Йыйылған кешеләр күҙҙәрен мөлдөрәтеп, әбейҙәр хатта илап тороп ҡалды.
Борон-борондан башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары дошман яуына ирҙәр менән бергә ҡаршы сыҡҡан. 1943 йыл. Йәй. Иртәнсәк ауыл уртаһында кеше йыйыла башланы. НКВД кейемендә пистолет таҡҡан ике һыбайлы килгән, йәш ҡатын-ҡыҙҙарҙы йыялар икән. Ҡарт-ҡоро, бала-саға оҙатырға килгән. Минең дә 20 йәшлек апайымды алып китәсәктәр. Һайлап алынғандар араһында ире күптән һуғышҡа киткән Ғәтифә апай ҙа бар. Ул Сәғәҙей, Әүхәҙей исемле ике бәләкәй балаһын эйәрткән. Ике һыбайлы йыйылған йәш ҡатын-ҡыҙҙы йәйәүләтеп алып китте. Уларҙың ҡайҙа барғанын беҙ, балалар, аңламаныҡ. Башҡалар менән бергә Сәғәҙей менән Әүхәҙей ҙә: “Әсә-ә-әй!” – тип илап ултырып ҡалды. Кем ҡарамағында булғандыр инде улар, әммә оҙаҡ та тормай “Әүхәҙей аслыҡтан үлгән” тинеләр.
Бөтә мәхшәр 1943 йылда башланды: аслыҡ-яланғаслыҡ, күпләп ҡырылыу. Колхозда вазифалы эштәрҙе ҡатын-ҡыҙ башҡарҙы. Ҡыш 12-13 йәшлек малайҙарҙың икешәренә бер ат биреп, колхоз малына бесән алып килергә ебәрәләр. Улары, әҙ-мәҙ бесән тейәп, өшөп, илашып ҡайта, ә бесәнде һарай башына әсәләре һала. Аслыҡтан балалар мәктәпкә лә йөрөй алмай башланы.
1945 йыл. Фашист дөмөктө. Еңеү! 9 Май көнө иртәнсәк бер һыбайлы малай, урам буйлап сабып йөрөп, ҡысҡырып әйтеп сыҡты:
– Еңеү! Еңеү! Бөгөн байрам! Бөтәгеҙ ҙә сеүәтә- ҡалаҡтарығыҙҙы алып, морон майҙанына барығыҙ.
Колхоз һарыҡтар һуйҙырып, һигеҙ ҡаҙан аҫтырып, бөтә ауыл байрам итте.
Белорет районы.
Автор: Ҡасим НАФИҠОВ, хеҙмәт ветераны