Агар сиз вақти вақти билан янгиликларни кузатиб борсангиз, Илон Маск исмини тез-тез эшитиб турган бўлсангиз керак. Шубҳасиз, ушбу инсон – молиявий дунёда, ҳамда ишлаб чиқаришдаги янгиликлар ичра энг таниқлилардан бири бўлиб, ўз ишланмалари орқали бу киши дунёни ўзгартириб, уни сифатли даражага янги босқичга кўтаришга қарор қилган.
Илон Рив Маск (инг. Elon Reeve Musk) — америкалик муҳандис, тадбиркор, ихтирочи ва миллардер инвестор ҳисобланади. Бугунги кунда Forbes журнали унинг мол-мулкини 20 млрд. доллар деб баҳолайди ва уни замонамизнинг даҳоси деб аташади. Бир нарса аниқ, у жуда иқтидорли ихтирочидир. Унинг айрим лойиҳалари мувафаққиятли тарзда амалга оширилган, қолганлари эса, ўн йилликлар олдин режалаштирилган. Демак қадирли сайтимизга ташриф буюрувчилари ушбу мақолада сиз Илон Маск асос солган, қўллаб-қувватлаган ёки сармоя киритган лойиҳалар ҳақида билиб оласиз.
1995 йили Маск ўзининг илк бор компаниясини ташкил этди. 24 ёшлик Стэнфорд талабаси университетининг физика йўналиши бўйича аспирантурани ташлаб, Zip2 Corporationни ташкил қилди. Ушбу дот-ком медиа-компания шаҳарларнинг рақамли ҳариталарида интернет газеталарнинг бизнес каталогларини ўз ичига олган дастури устида иш олиб борган. Бошланишда Илон ва унинг акаси учун фақатгина бир компьютер бўлган эди ва Маск унда сайт яратиш устида ишлаган. Бор йўғи тўрт йилда яни 1999 йили Zip2 компанияни Compaq компьютерлар ишлаб чиқарувчисига 307 млн. долларга сотилган, ушбу рақамлар ўша даврда интернет-компаниялари учун тўланган энг катта ҳақ ҳисобланган эди. Илон Маск компаниянинг сотувдан 7 % акциялари билан 22 млн долларни қўлга киритди.
1999 йилда Илон Маск 10 млн долларни X.com он-лайн тўловлар ҳизматига сармоя киритди. Бир йилдан сўнг X.com Confinity компаниясини сотиб олади ва икки компания бирлашади. Унинг бош директори ва энг йирик ҳиссадори Илон Маск деб тайинланди. Бироқ, кўп ўтмай у директорлар кенгашининг қарори билан ўз лавозимидан тушуришди. Бунга сабаби, Илон компания бренди X.comни PayPal номга алмаштиришга қарши эди. Албатта бош директор лавозимини бушатишига қарамай йирик ҳиссадор директорлар кенгаши таркибида қолган. Уша ердан у бир қатор муваффақиятли бизнес-ғояларни олға суриб, кучли матаҳассисларни компанияга жалб қилган. 2001 йили компания номини PayPalга ўзгартирди, 2002 йилда эса, бу компанияни Ebay 1,5 млрд долларга сотиб олди. Илон эса 11,7% акциялар билан, ўша даврдаги хисоблар буйича 175 млн долларга қўлга киритди
Бугунги кунда PayPal – дунёда кенг тарқалган бепул пул ўтказмаларини ва онлайн харидларни амалга ошириш имконини берувчи молиявий хизматлар етказиб берувчисидир. Оддий қилиб айтганда Пайпэл бу виртуал ҳамён. Бугунги кунда дунё бўйлаб 250 миллиондан ортиқ PayPal нинг фаол фойдаланувчилари мавжуд.
2003 йилнинг январида Маск Everdream Corporationга 12 млн доллар сармоя киритади. Компания антивирус дастур таъминоти билан, шунингдек, маълумотлардан заҳираси ва нусҳасини яратиш билан шуғулланган. 2007 йили Dell компанияниси номаълум нархга бу компанияни сотиб олди.
Бундан сўнг Маскни IT-ишланмалари қизиқтирмай қўйди, эндиликда у космик саёҳатлар янги ғояси билан илҳомланмоқда эди. Илон собиқ совет даврининг ракета қурилишига доир дарсликларни ўрганишни бошлади. Космос ҳақида у жуда кўп ўқиди, очиқчасига космик парвозлар ва дунёни ўзгартириш имконияти ҳақида тинмай гапирар эди. Унинг истаги, космосга парвозлар қандайдур етиб бўлмас воқеа эмас, балки оддий экзотик мамлакатга саёҳати сифатида қабул қилинишини ҳоҳларди.
2001 йилнинг октябрида Маск космик ускуналар муҳандислари Адео Ресси ва Джим Кантрел билан бирга Россияга ташриф буюршади. Москвада “Днепр” ракетани учириш воситасини сотиб олиш бўйча музокаралар салбий якунланди, ушанда Маскни бундай ускунани сотиб олиш учун “етарли малакаси” йўқ деб изоҳ берилди. Шунда Илон шаҳсий ракета ясаш компаниясини ташкил қилиш ҳақида ўйлашни бошлайди. Маск Лос-Анджелес кўчиб боради, ҳамда SpaceX компаниясига асос солиб, унга 100 млн.$ сармоя киритади.
SpaceX – компанияси бугунги кунда космик қурилмаларни лойиҳалаш ва ишлаб чақариш билан шуғулланди. Тўлиқ номи «Space Exploration Technologies» (Космик тадқиқотлар технологиялари). Бошқарув бош биноси Хоторнда(Калифорния) жойлашган, ўша ернинг ўзида Парвозлар бошқарув маркази ва ишлаб чиқариш қувватлари ҳам мавжуд. Ракета ишлаб чиқариш майдони, собиқ Boeing 747 самалётлари учун флюзеляж ясайдиган фабрика ҳудудида жойлашган.
Бугунги кунда Компанияда Илон Маск СЕО, яъни бош ижрочи директор ва бош конструктор лавозимларида эгаллайди. SpaceX нинг глобал вазифаси келажакда Марсни колониялаштириш, космик парвозларни қийматини тушуриш, хусусан, кўп фойдаланиш мумкин бўлган ракетани учириш мосламаларини мукаммалаштириш деб белгилайди.
2008 йили Илон Маскнинг компанияси НАСА билан космик станцияга 12 партия юкни етказиб бериш бўйича қиймати 1,6 млрд доллар бўлган шартномани имзолади. 2008 йилнинг 28 сентябрда енгил юк кўтарувчи Falcon 1 фазога учирилди. Космик индустрия тарихида илк бор, орбитага зарурий юкни хусусий ракета олиб чиқди.
Сўнг компания Dragon транспорт кемасини ишлаб чиқарди ва у Falcon 9 номли учирувчи мосламаcи ёрдамида орбитага обчиқилиши режаланган. Falcon 9 нинг бир маротабалик парвози учун SpaceX компанияси 56,5 млн.доллар сўради, бу эса космик парвозлар учун рекорд даражада паст нарҳ эди. Falcon 9 кўп маротабали парвоз имкониятига эга бўлган орбитал тоифа ракетаси ҳисобланади.
2012-йилнинг 25 майида Dragon космик кемаси Халқаро космик станцияга муваффақиятли туташтирилган. Шунингдек утун тарих ичида биринчи маротаба, биринчи босқич ракета учирувчи мослама муваффақиятли равишда Ерга қайтди. Falcon 9 космодром майдонига режалаштирилган вертикал қўнишни амалга оширди. Ракета учирувчи мосламалардан иккиламчи фойдаланиш технологияси космосни забт этишда янги босқични очиб беради.
2017 йили SpaceX компанияси ракеталарнинг 18 та парвозини амалга оширди.2018 йилнинг 6 февралида эса, ракета-учирувчи мослама Falcon Heavy, жаноб Маскнинг шахсий электромоболи Tesla Roadsterни фазога олиб чиқди. Бугунги кунда ушбу космик парвозларга мўлжалланган қурилма энг қувватли ракеталардан биридир. Паст доирадаги Ер орбитасига у 60 000 кг юкни олиб чиқиши мумкин.
Бироқ парвоз синовларида фойдаланилган босқичларни қайтиши муаммосиз бўлмади. Икки ён ракета учирувчи мосламалар муваффақиятли станциянинг белгиланган майдонига қайтган бўлсада, ракетанинг марказий қисми белгиланган сузиб юрувчи майдончага эмас, балки океанга қулаб тушди. Илон Маск буни бундай тарифлади “Мен мувоффақиятсизликларга одатланмаганман, аммо бу ишимнинг бир қисми ва мен бунга кўникишим керак. Чунки янги қурилмалар ва уммуман хар бир ихтиро мувоффақиятсиз тажрибалар натижасида келиб чиқади. Ҳар бир омадсизликдан кейин биздан фақат тўғри ҳулоса чиқариш талаб этилади. Шунингдек катта муваффақият ортида доимо кўплаб инсонларни меҳнати ётади. Маскнинг таъкидлашича, SpaceXнинг 5000 кишилик жамоаси бу- «ажойиб жамоа»дир.
Маск шунингдек, кичик йўлдошлар ишлаб чиқарувчи— Surrey Satellite Technology компаниясининг ҳиссадори ҳамдир. 2015 йилда Илон Маскнинг SpaceX компанияси ушбу ишлаб чиқарувчининг 10% акцияларини сотиб олди. Ушбу воқелик SpaceX компаниясига арзон ва енгил космик спутниклар билан компанияга янги йўналишларини очиб берди. Surrey Satellite компанияси ёрдамида Илон Маск бутун дунё аҳолисини Халқаро интернет тармоққа уланиш имкониятиини амалга ошириш учун орбитага 4 000 йўлдошни чиқаришни режалаштирмоқда. Ушбу лойиҳани амалга ошириш учун таҳминлари бўйича 10 млрд доллар керак. Хозирча 1/10 қисм ҳаражатларини ўз бўйнига Google компанияси олишга рози бўлди, у ҳам Маск каби бутун Ер куррасини интернет билан таъминлашни тарафдоридир.
2002 йилда Илон Маск Musk Foundation (Маск жамғармаси)ни ташкил этди. Жамғарма мақсади — грандлар тарқатиш, қайта тикланувчи энергия, космосни забт этиш, илм фан ва техника йўналишларида тадқиқотларни ва умуман Инсониятга барча фойдаси тегадиган ихтироларни қўллаб-қувватлашдир.
2004 йилда Илон Маск электромобиллар дунёсини ўзгартириш учун Tesla Motorsга сармоя киритади. Tesla Motors Мартин Эберхард ҳамда Марк Тарпенинглар томонидан 2003 йили ташкил этилган, Маск киритган йирик сармоя орқали компаниянинг директорлар кенгашининг аъзоси бўлди. Унинг биринчи автомобили Tesla Roadster, у спорткар шинавандаларини 4 сония ичида 0 дан 100 км соатига тезлик олиш имконияти, ҳамда бир қувватланиш натижасида 400 кмга яқин масофа босиши билан ҳайратлантирди. 2008 йилда жахон иқтисодиётининг инқирози бўлаётган бир пайтда, Маск фаоллиги натижасида компаниянинг бош директори бўлди, ҳамда ҳозирги кунга қадар уни эгаллаб турмоқда.
Бугунги кунда Tesla компаниясининг капитали 40 млрд долларни ташкил этмоқда. Компания мувафақияти ҳайратлантирад. Бир неча ўн йилликлар аввал, жуда кам инсонлар электромобилларнинг порлоқ келажагига ишонган. Бугунги кунда эса, мутаҳассислар 2030 йилга келиб, 125 млн электрокар ишлаб чиқарилишини таҳмин қилишмоқда.
Маск анчадан буён экологик тоза технологиялар тарафдори. 2006 йил сентябрда Илон амакисининг ўғилларига қуёш энергетикаси билан шуғулланувчи компания очишга тавсия этади ва унга шахсан ўзи 30 млн доллар сармоя киритади. SolarCity компанияси қуёш панелларни лойиҳалаштириш ва ўрнатиш билан шуғулланади. 2015 йилнинг апрелида компания Tesla билан ҳамкорликни эълон қилди, 2016 йили эса Tesla SolarCityни 2,6 млрд долларга сотиб олди.
2010 йилда Маск 2 млн долларни Stripe он-лайн тўловлар тизимига сармоя киритади. Компания он-лайн иловалар, ҳамда Lyft ва Facebook каби компанияларга тўловларни ҳар кимдан ва ҳар жойдан қабул қилиш имконини берувчи тизим устида иш олиб боради. Кейинчалик Stripe, Visa ва American Expressга сармоя киритади. Ўша даврда стартап 5 млрд долларга баҳоланган. Ҳозирда унинг қиймати 20 млрд долларгача ўсди.
2013 йили Илон Маск SpaceX нинг қўллаб қувватлови билан кенг оммага Hyperloop концептини тақдим этди, унда масофада тез ҳаракатлантириш ғоялари ҳаётга тадбиқ этилган. Бу Маскнинг маблағли эмас, балки ғоявий сармоясидир. Hyperloop бу — транспорт тизими бўлиб, инсонлар ва юкларни маҳсус капсулаларда труба ичида чамаси соатига минг километр тезликда ҳаракатланишга имкон беради. Хозирда бир қанча хусусий компаниялар ушбу тизимни Европада, дубай ва абу дабиларда қуриш устида иш олиб боришмоқда.
2016 йилда Маск ер ости туннеллар қурилиши ҳақида ҳам ўйланиб қолди. Тадбиркор транспорт тизимини замонавийлаштиришга қарор қилиб, 2017 йилда унинг The Boring Company компанияси экспериментал туннелнинг биринчи қисмини қуриб битказди. 2018 йилнинг апрелида The Boring Company $113 млн долларни ўзига жалб этди. Ўша пайтда маблағнинг 90% Маск томонидан киритилган эди . 2019 йилнинг майида ушбу компания ўзининг биринчи молиявий шартнома тузиб, унинг қиймати 48,7 млн долларни ташкил қилган. The Boring Company Las Vegas Convention Center учун 2020 йилнинг декабирига қадар кўргазма мажмуасининг бир нуқтадан иккинчи нуқтасигача бўлган одамларни ер ости йўл орқали ташиш тизимини қуриш, туннелларнинг соатига 4400 кишига ҳизмат кўрсата олиши керак.
Маскнинг сўзларига кўра, кўпгина инсонлар техник тараққиет, биологик тараққиётдан анча кучли эканлигини ҳалигача тушунмайди. Натижада, эртами кечми рақамли интеллект ўзининг қуввати бўйича инсонларникидан ўзиб кетади, бу ҳол инсониятни ёқимсиз ҳолатга олиб келиши мумкин. Агарда инсоният, сунъий интеллектдан келаётган хавфга вақтида эътибор бермаса, инсониятни бошига маймунлар тақдири тушиши мумкин. Шунинг учун Маск сунъий ақлга ишонмайди. Шунга қарамай, у бир қатор Сунъий ақл билан шуғулланувчи илғор компанияларга сармоя киритди. Бундай компаниялардан биттаси - 2010 йилда ташкил этилган стартап AI Vicarious. 2014 йилнинг баҳорида Маск 40 млн долларни Vicariousга сармоя киритди. AI Vicarious сайтида ёзилишича, ушбу лойиҳа сунъий интеллект инсон ақли даражасига етиш учун унификациялаштирилган алгоритмлар архитектурасини қуришга қаратилган, қисқа ва лўнда қилиб айтганда, инсон каби фикрлайдиган, лекин овқат емайдиган ва ухламайдиган компьютер яратишдир.
2016 йилда Маск ўзининг шахсий Neuralink нейротехник стартапга пул тикди. Сармоя қилган пул миқдори афсус маълум эмас. Бу стартап мақсади — инсони миясини ва сунъий ақл ўртасида симбиоз яратишдир. Маск The Guardian наширётига берган интервьюсида сунъий ақл яратувчи технологик компанияларга нега сармоя киритаётганини тушунтириб берди. Бу бирон бир фойдани кўзлаб эмас. Мен шунчаки сунъий интеллектни кузатишни яхши кўраман. Менинг фикримча, бу технологияда потенциал хавф мавжуд.
Тадбиркорнинг энг муҳим қобилиятларидан бири бу келажакни кўра билишдир.Илон Маск бугун эътиборни космик соҳага, яшил энергияга ва албатта тез ва қулай транспорт воситаларига қаратмоқда. Юқоридаги айтиб ўтилган барча йўналишлардаги ишлар бу Илон Маск дунёга билдирган ғояларидир. Унинг миясида яна қанча фикрлар борлиги ҳақида биз таҳмин қила оламиз холос.