Традыцыйная культура як адна з важнейшых форм адлюстравання духоўнага жыцця народа з’яўляецца важнай крыніцай вывучэння асаблівасцей фарміравання нацыянальнай самабытнасці і светапогляду.
Асаблівую цікавасць для даследавання мае традыцыйная народная культура памежжа, якая фарміруецца пад уплывам шматлікіх гісторыка-этнаграфічных, сацыяльна-палітычных і канфесійных фактараў ва ўмовах працяглых этнічных кантактаў і складанага ўзаемаўплыву розных нацыянальных груп.
Этнакультурная прастора Гомельска-Бранскага памежжа з’яўляецца адным з самых цікавых рэгіёнаў славянскага свету, паколькі захоўвае многія асаблівасці ўсходнеславянскай культуры. У фальклоры, народных звычаях і абрадах, што бытуюць на дадзенай тэрыторыі, найбольш поўна праяўляюцца архаічныя элементы духоўнай спадчыны блізкароднасных народаў. Тэрыторыя гэта закранае палескі арэал. Як адзначаецца ў навуковай літаратуры, каштоўнасць Палесся як цэласнага этнакультурнага рэгіёна вызначаецца яго непасрэдным суседствам з гіпатэтычнай тэрыторыяй славянскай прарадзімы, што дазваляе лічыць Палессе адным з найбольш старажытных арэалаў рассялення славян і фарміравання іх культуры [1, с. 8].
Вялікую ролю ў фарміраванні этнасу, нацыянальнай самасвядомасці, менталітэту нацыі адыграў фальклор [2, с. 32-33]. Як слушна заўважыў Н.С. Гілевіч, “фальклор — паняцце незвычайна змястоўнае, шматграннае, гэта не толькі паэзія ў прамым сэнсе слова, гэта і народная філасофія, і мараль, і абрад, і звычай, і павер’е, і старажытны міф”.
Міфы, якія адносяцца да аднаго з самых старажытных жанраў народнай вусна-паэтычнай творчасці, займаюць асаблівае месца ў фальклоры. Іх паходжанне звязана з адухаўленнем — пераносам дзеянняў і ўласцівасцей чалавека на рэаліі прыроднага свету, а таксама наданнем неадушаўлёным прадметам і з‘явам стану і паводзін жывых істот. Адухаўляючы з’явы і рэаліі аб’ектыўнай рэчаіснасці, першабытны чалавек насяляў навакольны свет міфічнымі істотамі. Вытокі міфатворчай дзейнасці даследчыкі бачаць у свядомасці першабытнага чалавека — у яго здольнасці да анімізацыі прыродных з’яў і рэалій.
Падпісвайцеся на наш канал у Яндэкс.Дзэне і будзеце ў курсе новых публікацый і даследаванняў!
Як адзначаюць аўтары рэгіянальных фальклорна-этнаграфічных даследаванняў, менавіта на тэрыторыі Гомельшчыны, у параўнанні з іншымі рэгіёнамі Беларусі, надзвычай актыўна бытуюць народныя вераванні, звязаныя з персанажамі ніжэйшай міфалогіі [3, с. 8]. Сукупнасць персанажаў ніжэйшай міфалогіі складаюць духі прыроднай прасторы, хаты і сядзібы і людзі-нячысцікі.
Да духаў прыроднай сферы адносяцца міфалагічныя персанажы, якія насяляюць водную і лясную прастору. У народным уяўленні выпрацавалася пэўная тыпалагічная характарыстыка персанажаў ніжэйшай міфалогіі, якая ўключае некалькі параметраў: месца і час існавання, знешні выгляд, асаблівасці паводзін, адносіны да іншых міфалагічных істот, стасункі з людзьмі і інш. Завяршаецца характарыстыка звычайна рэкамендацыямі, як трэба паводзіць сябе чалавеку, каб не раззлаваць духа. Даследчыкі называюць такія змястоўныя элементы ў іх розных камбінацыях “персанажаўтваральнымі адзінкамі, з якіх канструіруецца канкрэтны міфалагічны персанаж”. Поўны набор такіх характарыстык утварае сэнсавы змест міфоніма [1, с. 23].
Намінацыі персанажаў ніжэйшай міфалогіі маюць, як правіла, празрыстую структурна-семантычную матывацыю. Яны матывуюцца назвай месца існавання: дамавік, хатнік, хлеўнік, лесавік, палявік, балотнік, вадзянік.
Вадзянік у ніжэйшай міфалогіі лічыцца апекуном вады. Гэта міфалагічная істота на Гомельшчыне мае варыянтныя намінацыі. Акрамя суфіксальнага дэрывата вадзянік, выкарыстоўваюцца субстантываваныя назвы вадзяны, вадяной, водяной, якія з’явіліся пад уплывам рускага міфоніма водяной [4, с. 20]. Даследчыкі лічаць вадзяніка адным з важнейшых прадстаўнікоў славянскай дэманалогіі [5, с. 396].
У міфалагічных паданнях Гомельшчыны дакладна ўсведамляецца сутнасць гэтага персанажа, яго прыналежнасць да нячыстай сілы: Вадзяніка ў нас называлі вадзяной. Ета злы дух балот, азёраў, глубін рэчак (Гомель) [4, с. 20]; Вадзянік, як і другая нечысць, можа ў людзей душу забіраць (в. Глыбаўка, Веткаўскі раён) [4, с. 17]; Водяной — это представитель нечистой силы, демон в образе старика (Гомель) [4, с. 20]; Усе людзі ў нашай вёсцы лічылі вадзяніка злым духам, таму што ён рваўрыбацкія сеткі і зацягваў да сябе ў царства прыгожых маладых дзяўчын .. людзі ведалі тыя месцы, дзе жыве вадзянік, і абходзілі іх стараною. Яны лічылі, што гэтыя мясціны прокляты (в. Залессе, Чачэрскі раён) [4, с. 30-31]; Вадзянік — эта такая нечысць, каторая жыве ўрэках, балотах, вазёрах (г.п. Церахоўка, Добрушскі раён) [6, с. 27].
У міфалагічных апавяданнях Гомельшчыны адзначанага рэгіёна даволі дэталёва і канкрэтна апісваецца месца яго існавання: Вадзянік жыве ў вадзе (в. Неглюбка, Веткаўскі раён) [4, с. 17]; Ён жыве ў самых глыбокіх ямінах у рэках і азёрах. А шчэ ён можа выбіраць сабе месцы ля берага (в. Чамярня, Веткаўскі раён) [4, с. 18]; Вадзянікі вадзілісяўрэчцы, магліў балоце быць і ў возеры (в. Крупец, Добрушскі раён) [4, с. 23]; Водяные также живут в водяных поддонах под мельницами (г. Добруш) [4, с. 22].
У некаторых аповедах удакладняецца, што вадзянік жыве ў глыбокай, як правіла, бруднай вадзе, што падкрэслівае негатыўнае ўспрыняцце гэтага персанажа: Ён жывець у балотах, а можа і ў возеры якім-небудзь, у якіх вада гразная (г. Гомель) [3, с. 6], Ён жыве ў самых глыбокіх ямінах у рэках і азёрах (в. Чамярня, Веткаўскі раён) [3, с. 6]; Вадзянік жыве ў быстрай вадзе. Кожны вір мае свайго вадзяніка. Яны абітаюць у крыніцах глыбокіх, у глыбіні рэк і азёр, у такіх месцах, якія зімой не замярзаюць (г. Добруш) [4, с. 22]. У асобных паведамленнях сцвярджаецца, што вадзянік мог знаходзіцца і ў калодзежы: У нас азёр і рэчак вялікіх не было, таму вадзянік вадзіўсяў калодзежах, і яго звалі залезная баба (в. Глыбоцкае) [3, с. 6].
Падрабязна ў міфалагічных паданнях Гомельска-Бранскага памежжа апісваецца знешні выгляд вадзяніка, які носіць найчасцей антрапаморфны характар, пры гэтым звяртаецца ўвага на яго ўзрост. Найчасцей вадзянік апісваецца падобным да старога дзеда: Вадзяны выглядае як стары дзед (в. Чамярня, Веткаўскі раён) [4, с. 18]; Вадзяны — эта жыве ў вадзе такі дзед (в. Насовічы, Добрушскі раён) [4, с. 23]; узгадваецца, што ён падобны на мужыка: Вадзянік жыве ў вадзе, на балоце, пахож на мужыка (г. Гомель) [4, с. 19]; выглядае, як чалавек: Выглядае, як чалавек, як у вачках, волас длінны (Вылева, Добрушскі раён) [4, с. 22-23].