Сёння правамерным з’яўляецца пытанне аб пэўных румянцаўскіх традыцыях у вывучэнні і даследаванні культуры. На думку В.Ф. Марозава, менавіта “быў найбольш вядомы ўнёсак графа М.П. Румянцава ў развіццё культуры” [1, с. 133].
Вядомы дзяржаўны дзеяч М.П. Румянцаў найперш здолеў аб’яднаць у першай чвэрці XIX ст. тых вучоных, асабліва гісторыкаў, “даследчая дзейнасць якіх па аб’ёме i арганізацыйных формах не мела аналагаў у папярэдні час. Росшукі ў архівах, археалагічныя раскопкі, этнаграфічныя назіранні, якія адбываліся членамі яго гуртка ў небывалым па тым часе манггабе, закончьшіся цудоўнымі выданнямі некалькіх дзесяткаў кніг, стварэннем музея старажытнасцей” [2, с.4-5].
Румянцаўская ідэя захавання культурных помнікаў мінуўшчыны для нашчадкаў была надзвычай актуальнай і для плеяды фалькларыстаў-пачынальнікаў, якіх у іх высакароднай збіральніцкай дзейнасці яднала захопленасць праблемамі развіцця нацыянальнай самасвядомасці і фарміравання сістэмы навуковых уяўленняў пра мінулае Радзімы. Хоць яшчэ на сённяшні дзень вывучаны не ўсе пытанні, звязаныя з дзейнасцю румянцаўскага гуртка, тым не менш відавочныя заслугі яго ўдзельнікаў: імі прадэманстраваны новыя падыходы падчас работы са старажытнасцямі, што складае важнае звяно ў спасціжэнні гістарычных праблем. Асабліва нам імпануюць ацэнкі дзейнасці румянцаўскага гуртка, дадзеныя А.А. Качубінскім, які падкрэсліваў, што ў першую чаргу гурток “падтрымліваў імкненне да даследавання, павагу да навукі і да інтэлектуадьнай працы, падтрымліваў сярод пераважаючых тады цёмных імкненняў вышэйшыя інтарэсы ў грамадстве, выхоўваў у іх патрыятычныя пачуцці, выхоўваў народны дух…” [2, с. 6].
Імкненне М.П. Румянцава ў шасцідзесяцігадовым узросце цесна звязаць свой далейшы лёс з асветніцкай дзейнасцю мае ідэнтычныя прыклады ў дзейнасці асобных фалькларыстаў XIX ст. Як несумненную каштоўнасць уяўляюць падрыхтаваныя і выдадзеныя імі зборнікі для вывучэння гісторыі беларускага народа, еднасці славянскіх народаў, так і надзвычай актуальнымі з’яўляюцца клопаты Румянцава аб арганізацыі і фінансаванні шырокіх навуковых росшукаў, аб’яднанні намаганняў шматлікіх вучоных пры вырашэнні праблем захавання помнікаў мінуўшчыны.
Добра было б сучасным даследчыкам традыцыйнай культуры пранікнуцца і міжнацыянальнымі ідэямі М.П. Румянцава, калі “ў вырашэнні многіх навуковых праблем ён выходзіў за нацыянальныя межы, устанавіўшы шчыльныя сувязі з даследчыкамі, якія жылі за межамі Расіі, якія выступалі не толькі кансультантамі росшукаў, але і ініцыятарамі і ўдзельнікамі многіх пачынанняў” [2, с. 41].
3 сумам можна канстатаваць, што ў галіне нацыянальнай фалькларыстыкі ўсё яшчэ мала цікавых прац, звязаных з параўнальным вывучэннем традыцый славянскіх і неславянскіх народаў. Адзінкавымі і раз’яднанымі сёння з’яўляюцца ў рэспубліцы намаганяі асобных вучоных у плане збору фактычнага рознажанравага фальклорна-этнаірафічнага матэрыялу, што не дае магчымасцей зрабіць, напрыклад, адпаведныя абагульненні наконт рзгіянальна-лакальнай спецыфікі мясцовага фальклору беларусаў, адлюстравання ў ім агульна-этнічных тьталагічных з’яў.
Яскравым узорам у плане арганізацыі сучасных экспедыцый па аывучэнні з’яў традыцыйнай культуры ў рэгіёнах Беларусі з’яуляецца археалагічная дзейнасць членаў Румянцаўскага гуртка. Тое вялікае значэнне, якое надавалі М.П. Румянцаў і яго калегі дакументам, архіўным пісьмовым сведчанням, палявым росшукам, — факт, які заслугоўвае вялікай павагі сярод сучасных даследчыкаў і дазваляе высока ацаніць тыя фальклорнаэтнаграфічныя зборнікі фалькларыстаў-пачаткоўцаў як збіральнікаў, што захоўваюцца сёння ў аддзелах рэдкай кнігі біблітэк. Гэта кнігі і рукапісы З. Даленгі-Хадакоўскага, А. Рыпінскага, Я. Баршчэўскага, Я. Чачота, М. Косіч, З. Радчанкі, Е. Раманава, М. Нікіфароўскага і інш.
Вялікай заслугай Румянцаўскага гуртка з’яўляецца і тое, што побач са зборам і росшукамі наратыўных, актавых, археалагічных матэрыялаў супрацоўнікі Румянцава не абыходзілі ўвагай фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы (“помнікі, якія ўзніклі ў народным асяроддзі” [2, с. 98]).
Асаблівай увагі заслугоўвае праца К.Ф. Калайдовіча (па даручэнні Румянцава) па падрыхтоўцы новай публікацыі зборніка Кіршы Данілава, якім выдатна былі прадстаўлены былінныя і баладныя сюжэты, створаныя невядомым дзеячам народнай культуры XVIII ст. Як адзначаюць сучасныя даследчыкі, гэта праца К.Ф.Калайдовіча ў гісторыі рускай фалькларыстыкі займае адметнае месца, бо, перачытаўшы па-новаму прадстаўленыя помнікі культуры, аўтар як гісторык здолеў наблізіць прачытанне гэтага зборніка да сучаснай мовы, прычым даказаў, што зборнік Кіршы Данілава гэта творы не аднаго аўтара, а запіс і пераробка старажытных народных песень, у якіх арганічна з’ядналіся і факты гістарычна верагодныя, і паэтычны вымысел.
Румянцаўскія традыцыі збору матэрыялаў па гісторыі і культуры (“сабраць, прывесці ў вядомасць і, калі не самім апрацаваць, то прадставіць іншым сродкі апрацаваць, г.зн. вывучаць помнікі гісторыі і культуры — рашэнне гзтай трыадзінай задачы і лічылі члены гуртка сваім абавязкам” [2, с. 148]) былі сугучнымі не толькі прынцыпам збіральніцка-даследчай дзейнасці фалькларыстаў XIX ст., але і сёння з’яўляюцца надзвычай надзённьмі.
Актуальней з’яўляецца румянцаўская ідэя стварэння цэнтраў вывучэння культуры. Стратэгія палявых даследаванняў фальклорнай лабараторыі ГДУ грунтуецца якраз на тых агульных метадалагічных прынцыпах адзінства ўсіх этапаў навукова-даследчага працэса (збор — апрацоўка сабраных і архіўных матэрыялаў — выданне зборнікаў — вывучэнне, тэарэтычнае асэнсаванне), якіх у свой час прытрымліваўся М.П. Румянцаў j яго калегі.
Падпісвайцеся на наш канал у Яндэкс.Дзэне і будзеце ў курсе новых публікацый і даследаванняў.
Фальклор тэрыторыі Усходняга Палесся, у прыватнасці Гомельшчыны, — арганічная частка беларускага нацыянальнага фальклору, фарміраванне якога было звязана з гістарычным працэсам узнікнення беларускай народнасці, падпарадкоўвалася агульным законам развіцця народнага мастацтва. Гэтыя заканамернасці жыцця і гістарычнага лесу фальклорнаэтнаграфічных традыцый назіраюцца і ў сучасных тэндэнцыях захавання народнай спадчыны Гомельшчыны, асабліва каляндарна-абрадавай паэзіі. Агульнанацыянальную аснову структуры захоўваюць як зімовы калядна-навагодні фальклорна-этнаграфічны комплекс, так і веснавая абраднасць і паэзія Гомельшчыны. Напрыклад, калядна-навагоднія фальклорна-этнаграфічныя комплексы раёнаў Гомельшчыны выяўляюць этнічную блізкасць дзякуючьі наступным кампанентам: абрадам i звычаям, звязаным з трыма каляднымі вечарамі, за якімі замацаваліся назвы першай, другой і трэцяй куцці, абраду ваджзння казы, рытуалу заклікання марозу, варожбам, міфалагічным прыкметам і павер’ям, выкананню велічальна-віншавальных калядна-шчадроўных песень. Амаль паўсюдна на тэрыторыі Гомельшчыны захоўвалася і адзінства некаторых элементаў у структуры абраду гукання вясны: выхад на высокае месца, падкідванне ўверх абрадавага печыва. выкананне песень-вяснянак.
Асобныя віды веснавой каляндарна-абрадавай паэзіі складаюць адметную рэгіянальную спецыфіку. Сістэмны аналіз багатага фактычнага матэрыялу засведчыў шматстайнасць лакальных форм зімовага і веснавога цыклаў земляробчага календара, а таксама дазволіў зрабіць вывад аб найбольшай ступені захаванасці калядна-навагоднім комплексам агульнанацыянальных структурных элементаў. Што датычыць веснавых абрадаў і песень, то ёсць усе падставы сцвярджаць аб яскрава выражанай рэгіянальнай спецыфіцы рытуалаў і песенных сюжэтаў як абраду гукання вясны, так і юраўскай абраднасці і паэзіі.
Асэнсаванне гісторыка-тэарэтычных аспектаў лакальнарэгіянальнага вывучэння фальклору дазволіла абгрунтаваць канцэпцыю фарміравання паняццяў суадносных катэгорый “нацыянальнае — рэгіянальнае — лакальнае”. Праведзены аналіз тэарэтычных палажэнняў шматлікіх фалькларыстычных накірункаў і асэнсаванне эмпірычных фальклорных з’яў пацвердзіў факт суадносін нацыянальнага — рэгіянальнага — лакальнага як суадносін рознаўзроўневых з’яў, аб’яднаных сукупнасцю мясцовых фактараў, якія цэментуюць асновы жыцця і рэпрадукцыі традыцый, ствараюць рэальныя ўмовы фарміравання этнічнага, агульнанацыянальнага. Даследаванне сістэмы лакальных традыцый і з’яўляецца той асновай, на якой будуецца агульнанацыянальны беларускі фальклор.
Абрадавьі фальклор Гомельшчыны, у прыватнасці, каляндарна-абрадавая паэзія дэманструе шматстайнасць яе лакальных форм, што асабліва выразна выяўляецца ў структуры, песенным суправаджэнні, дыялектных асаблівасцях мясцовай гаворкі. Па-лакальнаму адметнымі з’яўляюцца кармянскі звычай хаджэння калядоўшчыкаў з “павай” і “павуком”; прысутнасць у адным з жыткавіцкіх абрадаў антрапаморфнай маскі — апранутага ў “лахманы” шчадраца — вобраза-сімвала духаў — продкаў; буда-кашалёўскія піліпаўскія вечары, насычаныя песнямі разнастайнай тэматычнай скіраванасці; лакальныя чачэрскія абрады ваджэння жураўля, каня і пераапранання ў цыган (арганічнае спалучэнне абрадаў пераносу свячы і калядавання); рэчыцкія звычаі вадзіць сабачку (в. Левашы) і спальваць кола (в. Азершчына) і інш.
Да ліку яркіх мясцовых праяў абраднасці і паэзіі гукання вясны на тэрыторыі Гомельшчыны варта аднесці кармянскія звычаі “пускаць плыць дошчачку па вадзе з хлебам і запаленай свечкай” (в. Высокае) і “кідаць булачку на ваду” (в. Валынцы), гуканне вясны ў в. Акцяброва пад назван “Луца”; спалучэнне ў адзіным комплексе элементаў гукання вясны і масленічнай традыцыі ў Ельскім, Жыткавіцкім, Чачэрскім і Добрушскім раёнах; выкананне загукальных песень у карагодах, якія вадзілі каля кожнага двара, у в. Івольск Буда-Кашалёўскага раёна (абрад гукання вясны называлі “Мікольшчынай”), выбар Жывы — багіні вясны і мясцовы звычай адвозіць яе на баране ў сярэдзіну карагода ў в. Губічы Буда-Кашалёўскага раёна; лельчыцкі абрад “Чыркаванне” (абход дзецьмі і падлеткамі двароў родзічаў і знаёмых з упрыгожанай ёлачкай і выкананнем песні “Ой, чырачка-пташачка. не залятай далечка”); брагінскі гульнёвы звычай “Венча”, калі хлопцы імкнуліся выхапіць з рук дзяўчыны вянок і разарваць яго; выкананне ў час гукання вясны на Чачэршчыне “працяжных”, “галосных” песень лірычнага характару; выбары дзяўчыны на ролю вясны і маленькай дзяўчынкі на ролю яе дачкі (в. Краўцоўка Гомельскага раёна); арганічнае аб’яднанне элементаў гукання вясны з рытуаламі юраўскай абраднасці на тэрыторыі Хойніцкага раёна; запальванне старога кола і спальванне саламянай лялькі на Лоеўшчыне; адмыканне замкоў, каб хутчэй прыйшла вясна, у в. Гірава Рэчыцкага раёна і інш.
Аб нелаўторнасці лакальных тыпаў юраўскіх абрадавых дзеянняў i песень сведчаць мясцовы варыянт ельскай балады “Юр’е i цмок” (в. Мядзведнае), буда-кашалёўскія звычаі абходу валачобнікамі (дзяўчатамі) двароў аднавяскоўцаў з выкананнем песень (в. Рагінь) і віншаваннем хлопцамі і дзяўчатамі жанчынзамужніц (вв. Рагінь, Ліпа), аграрна-магічны жыткавіцкі карагод з адметнымі структурнымі часткамі і цікавай сімволікай прадметнай атрыбутыкі (вв. Хільчыцы, Чэрнічы), хойніцкі абрад выгану кароў на пашу праз своеасаблівы калідор, утвораны двума радамі дзяўчат з ручнікамі (з аднаго боку) і з гаршкамі (з другога боку) і яго суправаджэнне замоўнымі славеснымі формулам! і магічнымі дзеяннямі (в. Малішаў), лельчыцкі гульнёвы карагод “Перапёлка” (в. Тонеж), рагачоўскі звычай пераносу “юраўскай свячы” (в. Стараселле), добрушскі абрад выгану жывёлы на пашу, звязаны з рытуалам “праганяць кароў праз рушнікі” (в. Крупец), магічныя дзеянні з коладкай, якую “прывязвалі да нагі і цягалі” падчас пасадкі агародніны на Мазыршчыне і інш.
Прыведзеныя адметныя лакальныя праявы розных жанравых форм зімовага і веснавога цыклаў народнага календара дэманструюць адзінства агульнанацыянальнага праз шматколернасць лакальнага.
Лакальныя жанравыя формы зімовай і веснавой каляндарна-абрадавай паэзіі, якія добра захоўваюцца ў памяці інфарматараў (іншы раз рэальна працягваюць бытаваць у аўтэнтычнай форме) практычна дэказваюць дыялектыку суадносін катэгорый “нацыянальнае — рэгіянальнае — лакальнае” як суадносін частак да цэлага, прычым часткі (лакальнае, рэгіянальнае) маюць агульны стрыжань і асаблівасці, якія ўзбагачаюць агульную традыцыю і надаюць ёй непаўторны нацыянальны характар.
Каштоўнасць уяўляюць непасрэдныя ацэнкі тых ці іншых абрадавых з’яў з пункту гледжання носьбітаў — так званыя мемараты інфарматараў, іх сведчанні аб тым, што яны назіралі, у якіх святах удзельнічалі, у плане вывучэння лакальных асаблівасцей фальклорна-этнаграфічных традыцый. Практычны вопыт і светапогляд носьбітаў, якія асабліва выразна адлюстраваны ў народным календары, што рэгламентаваў іх быт, уплываў на жыццё, дазваляюць атрымаць больш глыбокія і сістэматычныя этналагічныя веды аб стане духоўнай культуры вывучаемага рэгіёна, этнічнай псіхалогіі і асаблівасцях ўспрыняцця свету беларусаў Усходняга Палесся, глыбіннай сутнасці шэрагу абрадаў і свят, асобных дзеяннях і фальклорных творах. Індывідуальна-творчыя магчымасці носьбітаў — важны фактар прадуктыўнага жыцця і рэпрадукцыі фальклорных твораў, што надзвычай важна для тэрыторыі, пацярпелай ад наступстваў чарнобыльскай катастрофы. Фактар міграцыі насельніцтва парушыў устойлівасць захавання фальклорных традыцый. Інфармацыя жыхароў-перасяленцаў, іх успаміны, расказы — важныя дакументы ў даследаваннях пры стварэнні аб’ектыўнай характарыстыкі народнай культуры як неіснуючых вёсак на геаграфічнай карце Беларусі, так і тых мясцовасцей, у фальклорным рэпертуары якіх з’явіліся традыцыі перасяленцаў.
Міфалагічныя ўяўленні і вераванні складаюць надзейную аснову абрадавых з’яў, важную ўмову іх захавання, аказваюць уплыў на фарміраванне этнічнага менталітэту. Аналізуемыя зімовы і веснавы цыклы народнага календара беларусаў Гомельшчыны засведчылі высокі ўзровень захаванасці ў народным жыцці і побыце міфалагічных уяўленняў і вераванняў, прыкмет і павер’яў, з якіх “сатканы” канкрэтныя абрады і звычаі. Гэта дазволіла рэканструяваць і прадставіць асобныя фрагменты светапогляднай сістэмы беларусаў.