Міфалагічная спадчына кожнага народа адлюстроўвае яго светапогляд, адносіны да з’яў навакольнай рэчаіснасці, штодзённы практычны вопыт, аздоблены багатай паэтычнай фантазіяй. З гэтай нагоды звесткі пра персанажаў ніжэйшай міфіфалогіі, зафіксаваныя на тэрыторыі Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў Гомельскай вобласці, выклікаюць несумненную цікавасць як даследчыкаў традыцыйнай духоўнай культуры, так і аматараў народнай спадчыны. Засяродзім увагу на вобразах народнай дэманалогіі Гомельска-Бранскага памежжа, характарыстыку якіх будзем даваць, абапіраючыся на схему характарыстыкі персанажаў, прадстаўленую даследчыцай Л.М. Вінаградавай у манаграфіі «Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян» (М., 2000).
Адметнае месца ў сістэме персанажаў ніжэйшай міфалогіі займае вампір. Павер’і, звязаныя з гэтым вобразам народнай дэманалогіі, былі запісаны ў вёсках Даўгалессе, Рудня-Марымонава, Шчэрбаўка Гомельскага раёна. Паводле сведчанняў Абрамцавай Ніны Міканораўны, 1926 г.н., «вампіры — гэта мерцвякі, якія з магіл устаюць па начах, каб у людзей кроў сасаць» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна). Як адзначыла Камека Марыя Мікалаеўна, 1935 г.н., з в. Рудня-Марымонава, вампір падобны да чалавека: «Вампір — ён чалавек настаяшчы, толькі сам увесь белы, а глаза чорныя, як смоль». Адным з галоўных спосабаў засцярогі ад вампіра з’яўляецца часнок: «Ад вампіраў толька часнок аберагае, яны яго запаху не любяць. Людзі раньшэ каля краваці вешалі сплеценыя ў касу галоўкі часнака, тады вампір да іх не мог падысці» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна ад Абрамцавай Ніны Міканораўны, 1926 г.н.).
Найбольшая колькасць матэрыялаў у вёсках Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў запісана па павер’ях, звязаных з вобразам ведзьмы. Сярод новых матэрыялаў пра гэты персанаж ніжэйшай міфалогіі вылучаюцца звесткі, зафіксаваныя ў вёсках Даўгалессе, Зябраўка, Старыя Цярэшкавічы Гомельскага раёна. Функцыянальнасць гэтага персанажа звязана ў асноўным са шкоднымі дзеяннямі, скіраванымі як супраць чалавека, так і жывёлы: «Яны шо-небудзь злое дзелаюць карові ці чалавеку. Калі скажаш ёй шо дрэннае, то будзеш балець усё жыццё» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна ад Стахоўскай Мальвіны Мікалаеўны, 1939 г.н.). Ператварэнне ведзьмы ў жывёл ці пэўныя прадметныя аб’екты — галоўны матыў міфалагічных апавяданняў, запісаных на Гомельшчыне. Напрыклад, паводле сведчанняў жыхароў в. Зябраўка Гомельскага раёна, «ведзьма прэўрашчаецца ў змяю і малако высасвала з каровы» (запісана ад Майсеенка Таццяны Міхайлаўны, 1974 г.н.); «Ведзьмаў хватае. … І ў калясо прэўрашчаліса, і свіней» (запісана ад Арэшка Зінаіды Аляксандраўны, 1955 г.н.). Паводле сведчанняў жыхароў Веткаўскага раёна, «ведзьма, канешне, ёсць у кожнай вёсцы. Яна можа быць свіннёй, вужом, капой сена. Мне самой было такое: іду я з хлопцам вечарам па вуліцы, а за намі капа сена коціцца, мы хутчэй у нейкі агарод ускочылі, і капа прапала» (запісана ў г. Ветка ад Дзюньдзікавай Праскоўі Еўдакімаўны, 1920 г.н.). Як адзначылі жыхары в. Сівенка Веткаўскага раёна, у іх мясцовасці ведзьма магла ператварацца ў кошку: «Калі наша карова расцялілася, мой хазяін пайшоў падкладаць сена, дык убачыў кошку, яна хадзіла па вуглах у хляве і страшна мяўкала» (запісана ад Сіняк Ніны Лук’янаўны). Паводле сведчанняў жыхароў в. Бальшавік, «на адну жанчыну гаварылі, што ана ведзьма. На Шчодры бегла чорная кошка і её стукнулі па наге, і ўсю жызнь жанчына кульгала» (запісана ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.). Зыходзячы з успамінаў жыхароў в. Галавінцы Гомельскага раёна, «дзелаліся ведзьмы і мышамі, і катамі, і сабакамі» (запісана ад Рудзянковай Марыі Мікітаўны, 1927 г.н.).
На пытанне, як засцерагаліся ад ведзьмаў, былі атрыманы розныя адказы:
– пасыпалі адпаведнымі кветкамі падвор’е («Нада было сабраць нужные цветы, пасыпаць іх каля двара, тагда ведзьма адступіць» (запісана ў в. Брылёва Гомельскага раёна ад Гарбузавай Марыя Яўсееўны, 1929 г.н.);
– выкарыстоўвалі крыж, святую ваду і свечкі («Ведзьма баялася крыжаў, святой вады і свечак. Існавалі замовы супраць ведзьм. Ад бачання крыжа ведзьма вар’яцела, калі на яе пападалі каплі святой вады, яна скакала. Калі ламалі свечку на яе вачах, яна чырванела» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага раёна ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.));
– клалі перад уваходам у хлеў барану або серп і касу і інш. («… трэба пакласці перад хлевам барану, паставіць у хлеў пасвечаную ў царкве свечку, асінавае дрэва ці павесіць там жа забітую сароку, пакласці на парозе хлява серп ці касу, абсыпаць карову пасвечаным макам» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.));
– «вешалі на вароты хлявоў дзядоўнік і касу» («Гэта, штоб ведзьма не пралезла ў хлеў, штоб яна магла парэзацца, а не забраць малако ў каровы» (запісана ў п. Вугал (страчаная назва вёскі) Гомельскага раёна ад Шчарбаковай Ганны Мікітаўны, 1921 г.н.));
Падпісвайцеся на наш канал у Яндэкс.Дзэне і будзеце ў курсе новых публікацый і даследаванняў!
– выкарыстоўвалі «крапіву-жыгучку» («..прыносілі етую крапіву, кідалі ў сарай, насілі ў хату, лажылі ветку за ікону. І ўжо якая яна б ведзьма ні была, нікагда к чалавеку не зайдзёт у хату» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага раёна ад Драбышэўскай Соф’і Трыфанаўны, 1939 г.н.) , а таксама асінавы кол («Гавораць, асінавы кол памагае» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага раёна ад Грамыкі Івана Фёдаравіча, 1931 г.н.).
Значнае месца ў міфалагічнай прозе Гомельшчыны займаюць былічкі пра дамавіка, з якім, напрыклад, жыхары Гомельскага раёна звязвалі дабрабыт гаспадароў: «Шчаслівая тая хата, што мае дамавога. Для яго будавалі з дашчэчак маленькі домік, клалі туды хлеб і сыр, і ўсёй сям’ёй прасілі яго перабрацца ў новую хату» (запісана ў в. Вераб’ёўка Веткаўскага раёна ад А.В. Калядава, 1930 г.н.). Як адзначылі інфарманты, «дамавік жыў у каждым доме» (запісана ў в. Зябраўка Гомельскага раёна ад Каленчукова Івана Селівестравіча, 1920 г.н.). Звернемся да характарыстыкі знешняга выгляду дамавіка, які ў розных варыянтах міфалагічных апавяданняў паўстае або ў выглядзе старога чалавека («Кажуць, што ён мае від старэнькага дзядка з сядой барадою і дліннымі сядымі валасамі. Адзеты ён у белую рубаху, падпаясаны дзягой» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.) або набывае зааморфны выгляд («Вось, напрыклад, каля адной хаты якая-та сабака пасялілася. І доўга яна туды хадзіла і спала ноччу там. Гаспадарам гэтага не трэба было, яны началі сабаку гнаць са двара. І ў іх захварэла баба. Праз час да іх прыехала ўнучка. Яна пачала карміць сабаку, гуляць з ёй. А баба тая выправілася. Калі ўнучка ўехала, то гаспадары пачалі зноў пхаць сабаку, і зноў стала дрэнна са здароўем. Яны падмецілі гэта і паспрабавалі карміць сабаку. Тады стала ўсім хораша, гаспадарка палепшылася іхняя. Усёй вёскай вырашылі, што гэта дамавік быў» (запісана ў в. Гадзічава Гомельскага раёна ад Жукавай Галіны Мікалаеўны, 1922 г.н.). Іншы раз, як вынікае са зместу міфалагічных апавяданняў, дамавік выступае ў выглядзе ката («Бывае, сам выступае ён у целе жывёлы, часцей ката — чорнага ці трохцветнага» (запісана ў г. Добруш ад Тамашовай Марыі Данілаўны, 1927 г.н.).
Вобраз дамавіка амбівалентны, гэта істота або дапамагае, або шкодзіць: «Дамавы жыве ў хаце. Калі ён добры, так і ў хаце парадак ідзе. А калі злы, дык тады ў хаце ругань» (запісана ў в. Гардуны Добрушскага раёна ад Багамазавай Зінаіды Міхайлаўны, 1937 г.н.). У пераважнай большасці былічак распавядаецца пра дамавіка як пра персанаж, прысутнасць якога ў хаце «засцерагае жытло ад рознай нечысці» (запісана ў в. Сівенка Веткаўскага раёна ад Сіняк Ніны Лук’янаўны). Невыпадкова, калі гаспадары перасяляліся ў новую хату, то верылі ў тое, што трэба абавязкова «драчык паставіць у вугал, каб дамавы на ім пераехаў на новае месца»(запісана ў в. Свяцілавічы Веткаўскага раёна ад Бардуковай Соф’і Аляксееўны, 1924 г.н.); «А ещё, когда переселяетесь в другой дом, его (домовика) нужно забрать с собой с помощью веника. Нужно поставить веник в угол, он сядет на него, и вы его перенесёте. Веник выкидывать нельзя» (запісана ў в. Урыцкае Гомельскага раёна ад Гатальскага Пятра Паўлавіча, 1952 г.н.). Як вынікае са зместу асобных міфалагічных апавяданняў, гаспадары імкнуліся ўлагодзіць дамавіка: «З тых пор я кожны дзень лажу на стол тры канфеты, вады і хлеба на ноч свайму дамавому»(запісана ў в. Жгунь Добрушскага раёна ад Алейнікавай Валянціны Леанідаўны, 1931 г.н.).
У традыцыйнай духоўнай спадчыне беларусаў вобраз русалкі сустракаецца даволі часта. Гэта дэманічная істота апісваецца інфарматарамі па-рознаму: то як прыгожая маладая дзяўчына ці жанчына («Русалка — ета маладая дзеўка з зялёнымі касамі і белым-белым целам» (запісана ў в. Чамярня Веткаўскага р-на ад Грамыка Марыі Піліпаўны, 1933 г.н.); «Русалка такая, уж такая, як жэншчына» (запісана ў г.п. Церахоўка); «Была туманнасть на воде, показалась красивая обнажённая женщина с длинными волосами. Русалка раздвигала ваду и шла. Шла и зазывала» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.)), то як «памерлае нехрышчоным» дзіця («Русалкі, уродзі бы, тыя народжаныя мёртвыя дзеці, нехрышчоныя дзевачкі» (запісана ў в. Брылёва Гомельскага р-на ад Гарбузавай Марыі Яўсееўны, 1929 г.н.)), то як істота з целам чалавека і «рыбіным хвастом»(«Яны маюць рыбі хвост, але прыгожыя на ліцо» (Запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.); «Гэта вельмі красівыя дзеўкі з дліннымі залатымі косамі і вялікімі блакітнымі вачамі. А ўместа ног у іх хвост рыбы»(запісана ў г. Гомель ад Мікалаенка Алены Уладзіміраўны, 1930 г.н.).
Жывуць гэтыя істоты, паводле народных уяўленняў жыхароў Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага раёнаў, у полі («Калі зацвіталі васількі і налівалася рож, мы хадзілі ў поле, цветы рваць і вяночкі плесці. І нам тады казалі, што русалка паймае нас і забярэ да сабе ў жыта» (запісана ў г. Гомель ад Міхальчанка Ніны Іванаўны, 1929 г.н.)), лесе («Мужык шел па лесу и услышал пение. Оно приближалось, и появились русалки» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.)), часцей вадзе («Яны жывуць у рэках, на балотах. Ноччу яны там спяць у вадзе, а днём выходзяць» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага р-на ад Абрамцавай Ніны Ніканораўны, 1926 г.н.)). Яны шкодзяць людзям («Людзі казалі, што калі ўбачыш русалку, уцякай хутчэй ад таго места, бо калі русалкі ўбачаць чалавека, то абязацельна зацягнуць у ваду і ўтопяць» (запісана ў в. Макаўе ад ад Кушняровай Марыі Юр’еўны, 1939 г.н.), асабліва маладым хлопцам («Калі русалкі бачылі на беразе хлопцаў, то манілі іх ў ваду, а потым тапілі іх» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Рудзянковай М.Н., 1927 г.н.)), ствараюць розныя прыкрыя сітуацыі («Русалки так кружили, что мужик сам з ими танцевал и плясал. Только под утро ачомался. Пришел домой и карманы были напиханы конским навозом» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.); «Забаўляюцца, ганяюць рыбу, робяць віры, могуць спыняць рух вады» (запісана ў в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на ад А.В. Калядавай, 1930 г.н.)). Менавіта па гэтай прычыне русалак баяцца і не любяць. Аднак, паводле міфалагічных звестак, зафіксаваных ад жыхаркі в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на А.В. Калядавай, 1930 г.н., русалкі могуць і спрыяць людзям: «Калі прадчуваюць бяду, прыходзяць папярэдзіць сваіх родных».
Ад негатыўнага ўздзеяння русалак абараняліся па-рознаму: з дапамогай прадметаў-апатрапеяў («Каб русалкі не зацянулі ў ваду, нада абязацельна, кагда купацца ідзеш, штоб крэсцік надзеты быў» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага р-на ад Абрамцавай Ніны Ніканораўны, 1926 г.н.), магічных дзеянняў і выканнання забарон («Каб не папасць пад іх вліяніе, не нада глядзець русалкам у вочы» (запісана ў в. Тарасаўка Веткаўскага р-на ад Саўчанка Любові Іванаўны, 1934 г.н.); «Іх трэба баяцца, не хадзіць начамі па лесу і к лясному возеру» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага р-на ад Камека Марыі Мікалаеўны, 1935 г.н.)).
Не менш цікавым персанажам, звязаным са стыхіяй вады, з’яўляецца вадзянік. Паводле ўяўленняў жыхароў Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага раёнаў, гэта «…стары дзед з доўгай барадою» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад Е.С. Целяпнёвай, 1931 г.н., Валасянкінай А.І., 1921 г.н.), «дзед маленькага роста з сінімі ці зялёнымі валасамі і абязацельна з дліннюшчай барадой» (запісана ў в. Чарацянка Добрушскага р-на ад Лукомскай Кацярыны Фёдараўны, 1915 г.н.), «… дзядок, пакрыты водарасцямі» (запісана ў в. Карма Добрушскага р-на ад Сакаловай Алены Ізотаўны, 1917 г.н.), «…пахож на старога сільно з галавы, цела бліскучае, валасы — ціна» (запісана ў г. Добруш ад Л.Е. Лысоўскай, 1910 г.н.).
«Любімымі» месцамі вадзяніка нашы інфарматары называлі месцы, небяспечныя для чалавека: рэчкі, азёры («… жыве на рэчцы, у возеры бывае. Крыніц не любя» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.); «Заўсёды ён знаходзіцца часткі возера або ракі» (запісана ў в. Заліп’е Гомельскага р-на ад Жосткай Вольгі Іванаўны, 1932 г.н.), балоты («Жывёт на балоце» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.).
Функцыі, якімі надзяляюць вадзяніка ў народзе, хутчэй шкаданосныя. Так, гэта дэманічная істота «падманвае людзей і зацягвае ў балота, а потым топіць іх» (запісана ў в. Жгунь Добрушскага р-на), «можа зацянуць чалавека ў самае глубокае месца і аставіць яго ў сябе як палоннага. Гэтыя людзі ніколі не вяртаюцца назад жывымі. Яшчэ вадзянік з’яўляецца галоўным сярод іншай вадзяной нечысці, сярод якіх слугі омутнік, русалка і іншыя» (запісана ў в. Заліп’е Гомельскага р-на ад Жосткай Вольгі Іванаўны, 1932 г.н.).
Сустракаюцца запісы, у якіх гаворыцца аб «выбіральных» адносінах людзей да вадзяніка, у тым ліку, у залежнасці ад паводзін апошніх: «Лічылі, што ён шкодзіць толькі дрэнным, злым людзям» (запісана ў в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на ад А.В. Калядава, 1930 г.н.); «Ён бывае і злы, і добры. Як хорашэ сябе вядзе, то і рыбкі паймаеш і пакажа, дзе растуць вадзяныя арэхі» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага р-на ад Камека Марыі Мікалаеўны, 1935 г.н.,); «Вадзяны дапамагае рыбакам лавіць рыбу, заганяе яе ў сець» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.).
Зафіксаваныя ў палявых экспедыцыях матэрыялы па персанажах ніжэйшай міфалогіі, у прыватнасці пра вадзяніка, ілюструюць адметнасці архаічнага светапогляду, багацце народнай фантазіі і паэтычнасць мыслення, спрадвечную мудрасць і ўстойлівасць маральна-этычных правіл і прадпісанняў нашых продкаў.
Вобраз хлеўніка ў матэрыялах, зафіксаваных у вёсках Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў, сустракаецца не вельмі часта, пры гэтым па функцыянальнай прызначанасці інфарматары часта набліжаюць яго да вобраза дамавіка: «Хлеўнік — эта тое самае, што і дамавік» (запісана ў в. Тарасаўка Веткаўскага р-на ад Саўчанка Любові Міхайлаўны, 1934 г.н.); «Ад бабулькі я даведаўся, што хлеўнік — гэта дамавік, але ж добра даглядае жывёлу» (запісана ў г. Добруш ад Лысоўскай Лізаветы Еўклідаўны, 1910 г.н.); «У дамавіка ёсць младшы брат. Хлеўнік яго завуць» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.).
Выглядае хлеўнік, паводле ўяўленняў мясцовых жыхароў, як «чалавечак невялікага росту, які жыве ў хляве» (запісана ў в. Пакалюбічы Гомельскага р-на ад Тукуновай Наталлі Прохараўны, 1957 г.н. (раней пражывала ў в. Ламавічы Акцябрскага р-на)) або дамавік, «тожа стары, але адзежа ў яго не белая, а цёмная, штоб не так вымазвалася» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.).
Іншым часам, як сведчаць фактычныя запісы, хлеўнік набываў рысы персанажа жаночага полу і называўся «сарайчыха»: «А ў нас яе сарайчыхай называюць» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага раёна ад Чарнабаевай Марыі Варфаламееўны, 1922 г.н.).