У нашы дні ўжо ад пачатку снежня, а то і раней, установы сацкульбыту стараюцца стварыць для гамяльчан святочны пераднавагодні настрой. Ялінкі, гірлянды, ліхтарыкі, мішура, расцяжкі з віншаваннямі і іншае дабро, якое можна сустрэць гэтай парой у горадзе, выклікаюць у людзей розную рэакцыю. Адным гэта ўсё вельмі падабаецца. У другіх ёсць заўвагі ці нават прэтэнзіі да канцэпцыі ўпрыгожання Гомеля да зімовых святаў. Трэціх бляск вулічнай ілюмінацыі папросту раздражняе. Тая ж разнастайнасць думак і поглядаў назіраецца і ў стаўленні да ўласна адзначэння Новага года – дома ці ў гасцях, на лецішчы ці ў рэстаране, з роднымі і сябрамі ці на самоце, з аліўе ці з сушы “Магура”… Таму, калі ў мяне пытаюць, як у Гомелі адзначаўся Новы год на пачатку ХХ ст., я не магу даць адназначнага адказу, бо, як і сёння, Новы год і зімовыя святы наогул адзначаліся жыхарамі нашага горада і яго наваколляў па-рознаму. Многае залежала ад саслоўнай, сацыяльнай і рэлігійнай прыналежнасці і некаторых іншых чыннікаў.
Жыхары Гомельскага павета і гараджане, якія ў рытме урбанізацыі не паспелі страціць традыцыйныя народныя ўяўленні пра гадавы цыкл, шанавалі “святыя вечары” (ад Раства да Вадохрышча), між якіх прыпадаў і Новы год. Яго пярэдадзень у нас называлі па-рознаму: Шчодрая куцця, Багатая куцця, Тоўстая куцця, а першы дзень уласна новага года меў назву “Васілля”. “Святыя вечары” былі часам разнастайных забаваў і гульняў. Цікава, што гэты адрэзак часу прыблізна супадаў з чарадой святкаванняў, якія ладзілі праваслаўныя гамяльчане згодна са свецкай завядзёнкай адзначэння Новага года, усталяванай у Расійскай імперыі з часоў Пятра І (“да генваря ж в 1 день, в знак веселия, друг друга поздравляя новым годом”). Дарма што Гомель у часы яго царавання быў у складзе Вялікага Княства Літоўскага, а пачынаць новы год 1 студзеня гамяльчанам было не ў навінку, на пачатку ХХ ст. пра гэта мала хто ведаў ці надаваў нейкае значэнне. Жыхары Гомеля каталіцкага веравызнання, акрамя Раства Хрыстова, адзначалі і Новы год, падгадваючы калі-нікалі пад той жа час розныя мерапрыемствы. Гомельскія яўрэі маглі адзначаць уласныя святы, якія прыпадалі на зімовы перыяд. Найперш, гэта Ханука – “свята агнёў” ці “свята Макавеяў”. Напрыклад, у 1910 г. яе святкаванне пачалося 24 снежня, а скончылася ўжо ў 1911 г. 2 студзеня. Стараверы Гомеля тады адзначалі шанаваныя імі рэлігійныя святы (прыкладам, дзень Міколы Цудатворцы). І яўрэі, і стараверы надыход Новага года ў зімовы час не адзначалі, святкуючы яго паводле сваіх летазлічэнняў увосень. Але ўсіх гамяльчан, так ці інакш, яднаў навагодні кірмаш, падчас якога, па сведчаннях сучаснікаў, горад ажываў і пераўтвараўся.
Падпісвайцеся на наш канал у Яндэкс.Дзэне каб не прапусціць новыя даследаванні і публікацыі!
Традыцыйнае баўленне часу ў “святыя вечары”, што засведчыў Еўдакім Раманаў, яскрава дэманстравала моладзь, якая штовечар збіралася на “хватеру”, дзе адбываліся танцы пад прыпеўкі, гульні ў яшчура, каралевіча, карты, варажба “на оракуле, соломоне” (адмысловых гадальных прыстасаваннях). У пярэдадзень Новага года гульні дасягалі свайго піку: разгортвалі батлейку – лялечны тэатр (папулярнай была п’еса “Цар Ірад”), маглі ладзіць “мушкарату” – пастаноўку з акторамі ў касцюмах і грыме (п’еса “Цар Максіміян”), часцей жа з ўсё разыгрывалі народны карнавал – вадзілі “казу”, “кабылу”, “мядзведзя”, “жураўля” (пераапранутых калядоўшчыкаў). Дзяўчаты ўбіралі ў строі Шчодру: “Для роли Щодры выбирается полная красивая девушка. Подруги одевают ее в лучший костюм, на голову надевают венок из цветной бумаги и навязывают на него столько разноцветных лент, что ими девушка покрывается до пояса… Делается это для того, чтоб и новый год был приятный и богатый”. Пасля гэтага дзяўчаты са Шчодрай на чале хадзілі па хатах і “шчадравалі”, то бок спявалі шчадроўкі – адмысловыя песні ці прыпеўкі. Раманаў прывёў прыклад шчадроўкі, зафіксаванай у вёсцы Навасёлкі Гомельскага павета:
У нашаго пана, пана Хведара –
Радуйся Тройца, Сын Божый нарадиўся!
На дворэ тры сталы стаяли,
За тыми сталами тры святцы сядела,
Первая свята – святоя Ражство,
Святоя Ражство нам радосьть прынясло.
Другоя свята – святоя Васильля, –
Святоя Васильля нам свята прынясло.
Трэтьтяя свята – Иван Храсьтитяль,
Иван Храсьтитяль ваду пирахрэстить.
За спеў гаспадары частавалі шчадроўшчыкаў хлебам, блінамі, салам або давалі грошы. Звычай “шчадравання” ў Гомелі захаваўся аж да нашага часу (што праўда, з цягам часу ўсё меней) і прыпадае на 13 студзеня, т.зв. “стары новы год”. У пачатку ж ХХ ст. першым навагоднім раннем па хатах ішлі дзеці, трымаючы ў руках мяшэчкі са збожжам. У наведанай хаце яны высыпалі жменьку зерня і расказвалі прынагодны верш:
Ходя Илья
На Василя,
Нося пугу
Жытняную.
Где замахне –
Жыта расьте,
Где ня махая,
Там ня бувая!
А ў поли ядром,
А ў доми дабром!
Як бачым, увасобленыя ў зімовых песнях традыцыйныя віншаванні, мелі трывалую сувязь са старажытным земляробчым календаром, што зведаў фармальны ўплыў хрысціянства.
У навагоднюю ноч дзяўчаты варажылі: “Найдя, например, длинный частокол, девушки считают в нем колья если число их счетное, девушке предстоит замужество в наступающем году; при числе нечетном она остается в девушках”. Таксама з гэтым часам была звязана прыкмета: калі ў Навагоднюю ноч на небе шмат зорак, лічылася, што ў сярэдзіне лета будзе шмат грыбоў.
Гарадское свецкае адзначэнне Новага года ў Гомелі пачатку ХХ ст. часцяком было звязана з публічнымі мерапрыемствамі па-за дамамі і кватэрамі іх удзельнікаў. Мясцовая прэса таго часу паведамляла пра правядзенне навагодніх вечароў (у т.л. і студэнцкіх), баляў-маскарадаў, дзіцячых карнавалаў. Яны адбываліся ў зале гарадской думы, памяшканнях гарадскога і камерцыйнага клубаў, разнастайных таварыстваў, гатэлі “Савой”… Забаўляльны змест такіх мерапрыемстваў часцяком не меў нічога агульнага з народнай традыцыяй. Так, 2 студзеня 1912 г. баль-маскарад на карысць мясцовага пажарнага таварыства анансаваўся газетай “Гомельская копейка” як імпрэза “в китайском вкусе” і “с китайской охраной”. Маскі і касцюмы на падобных вечарынах таксама не былі звязанымі з традыцыйнымі “казой”, “мядзведзем” ды інш.: “Майский жук”, “Шиворот-навыворот”, “Дон Жуан”, “Отдается интеллигентная горничная”, “Гомельская пресса”, “300-летие Дома Романовых”, “малороссы”, “малорусски”, “цыгане” і нават (вельмі спецыфічны “гумар” часткі нашых тагачасных землякоў) – “С погрома на маскарад”. За лепшыя касцюмы і строі, а іншым разам і за самы прыгожы тварык прадугледжваліся прызы. На памянёным балі-маскардзе 1912 г. першым прызам называўся “жетон” (што за ён, нават розуму дабраць няможна), які абяцалі ўручыць “красивейшей посетительнице”, другі прыз, які не называўся, павінны былі даць “за лучший вечерний дамский туалет”. “Пры гэтым публіка пляткарыла аб несправядлівасці раздачы прызоў, самыя значныя персоны тутэйшай грамады, нават саступаючы іншым у якасці свайго маскараднага касцюма, усё адно прэтэндавалі на узнагароды”, – адзначае даследчыца гісторыі гомельскай паўсядзённасці Аксана Яшчанка.
Акрамя таго, для ўцехі публікі на навагодніх вечарынах ігралі аркестры, выступалі асобныя артысты ці спевакі, а то і цэлыя хоры, ладзіліся танцы, гульні ў лато, прадаваліся кветкі. Цікавым і карысным дапаўненням да навагодніх святкаванняў быў актыўны адпачынак на коўзанках, на некаторых з якіх нават запускалі феерверкі. Пачуцці, што зімовая феерыя ў выклікала душы гамяльчаніна, маглі набыць вершаваную форму, як у наступных радках, апублікаваных у той жа “Гомельской копейке” 5 студзеня 1913 г.:
…И в мгновения мы эти
Слепо верили, как дети,
В счастья нового приход:
Все поправит, все изменит,
Все по-новому оценит
Наступивший Новый год!..
Цяжка пазбыцца ўражання, што аўтар гэтых радкоў наш сучаснік. Але насамрэч паміж намі больш за сотню навагодніх святкаванняў.